Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια, τ. ΣΤ΄

160

Υπόμνημα προς τον τσάρο της Ρωσίας Αλέξανδρο (1/13 Μαΐου 1822)1

Je prends la liberté de mettre sous les yeux de v.m.i. le rapport concernant les communications autrichiennes que je viens de lire à M. de Nesselrode et à M. de Tatistcheff. Peut-être jugera-t-elle convenable d’en prendre connaissance avant le travail où elle daignera nous donner ses ordres sur la question qu’il examine.

Que v.m. me permette de joindre ici un résumé qui renferme dans des termes moins diplomatiques les mêmes observations qui sont consignées dans le rapport.

L’un est l’ oeuvre du ministère, l’ autre est l’ expression pure et simple de l’ opinion respectueuse autant que loyale de votre dévoué serviteur.

Cette opinion, Sire, est celle que j’ai osé vous soumettre l’ année dermière. Si j’ai le courage de la reproduire encore aujourd’hui, c’est que les événements me semblent démontrer que plus v.m. tarde à prendre une forte position devant les ennemis qui conspirent la perte de l’ alliance et celle du monde en Orient, plus ces ennemis triomphent et de la cause générale que v.m. défend, et des intérêts de la Russie qu’à la longue vous ne pouvez, Sire, abandonner ni à l’aveugle barbarie des Turcs, ni aux combinaisons de la vieille politique, ni au désespoir de nos coreligionnaires placés dans l’ alternative ou de périr, ou d’ apostasier.

Si v.m.i. lisait dans mon coeur comme dieu y lit, elle verrait que mes principes et mes opinions dans cette grande affaire, comme dans les autres, sont entièrement indépendants de toute vue particulière ou d’intérêts que je ne puisse avouer à v.m.i.

Je n’ai jamais eu, Sire, de ces intérêts ou de ces vues. Et c’est parce que je suis fort de ce sentiment que j’ose espérer que quelles que soient ses déterminations, v.m.i. me conservera toujours son auguste bienveillance.

Je suis avec respect....

En invitant v.m.i. à prononcer si c’est par la force des armes ou par le moyen d’une médiation européenne que la Russie peut replacer sur une base honorable ses relations avec la Porte, les puissances alliées vous proposent, Sire, une question qui se résout de deux manières.

La Rusie restant telle qu’elle a toujours été, et ne changeant pas de système, ne saurait avoir plus de confiance cette année-ci dans le succès des négociations qu’elle n’en a eu l’année dernière.

L’année dernière elle a permis que des négociations s’ouvrissent, parce qu’elle a voulu laisser à ses alliés les moyens de se convaincre que la Porte n’avait ni l’ intention, ni le pouvoir de remplir les obligations que les traités lui imposent à l’ égard de la Russie, et que dès lors elle se mettait en état d’hostilité contre nous et contre tous les intérêts que nous protégeons dans le Levant.

La preuve de cette vérité est acquise. Elle frappe à la fois tous les yeux et tous les esprits et tand qu’elle existe, aucun cabinet, aucune combinaison politique n’auront la puissance de la faire révoquer en doute.

Ce fait admis, et certes il serait difficile de ne pas l’ admettre, la première solution du problème se réduit aux termes suivants.

La Russie ne s’est point trompée et n’a point induit en erreur ses alliés sur le véritable situation de la Porte.

Contraints aujourd’hui de partager son opinion, ils lui reconnaissent le droit de recourir à la force des armes.

C’est donc par la force des armes que la Russie peut en ce moment ramener les Turcs à l’observation des traités et préserver l’ Europe de toutes les calamités nouvelles dont la menacent des troubles qui semblent réclamer de plus en plus l’ intervention d’un pouvoir éclairé et sagement modérateur.

Dans l’hypothèse contraire, c’est-à-dire, si l’on suppose que la Russie, comptant sur le succès des négociations, accepte une médiation étrangère dans ses différends avec la Porte, la Russie se serait placée en contradiction avec elle-même. Elle ne serait plus aux yeux des Turcs, ni de ses coreligionnaires la Russie de, 1774, de 1792, de 1812 de 1821, car elle aura de fait retracté toutes ses déclarations et en adoptant le plan proposé par l’ Autriche, elle ferait croire de deux choses l’une: ou que ses alliés Font forcée à se désister de ses prétentions, ou bien qu’elle n’a élevé ses anciens griefs que dans la vue de surprendre leur bonne foi.

Telle serait. Sire, la seconde solution du problème que v.m.i. médite encore dans sa haute sagesse. Mais si telle devait être la marche ultérieure, on ose l’ affirmer avec certitude, la Russie se réduirait volontairement à l’ alternative de perdre sans retour sa prépondérance dns le Levant, tous le droits qu’elle a conquis, tous les avantages qu’elle en retire, et de les abandonner tous à l’ Angleterre, ou bien de voir la question se compliquer au point que si elle voulait un jour la décider d’ après les traités, elle aurait à vaincre non seulement la

résistance ouverte des Turcs, mais celle de l’ Angleterre et peur-être celle des autres puissances alliées.

Si, en effet, la Russie accepte aujourd’hui la proposition d’une négociation européenne ou, en d’ autres termes, d’une médiation étrangère, les Turcs peuvent aisément profiter des lenteurs inséparables d’une pareil mode de négocier pour envahir la Morée et l’ Archipel.

Sur quoi porteront alors les arrangements entre la Russie et l’ Empire Ottoman? Sur des provinces que la Russie devait protéger et que, malgré les protestations de la Russie, les Turcs auront impunément dévastées. Pour peu qu’on réfléchisse à un semblable résultat, on ne peut s’ empêcher de se demander avec douleur: que seront devenus pour μη demi-siècle au moins tous les éléments de la prépondérance que d’honorables traités ont fait acquérir à la Russie, sa puissance morale, les vaisseaux qui se couvraient de son pavillion, les hommes qui se dévouaient à ses intérêts? Livrés à la merci des Turcs dans une conjoncture décisive, ceux même de ces hommes qui survivront à tant de malheurs, ne chercheront - ils pas une protection plus efficace? Ne la trouveront - ils pas auprès de l’ Autriche et de l’ Angleterre? Et le Divan pourra-t-il refuser ce droit aux cours de Vienne et de Londres pour prix des services qu’elles lui auront rendus? Ou sera, il faut bien le répéter, où sera à cette époque la Russie de 1774, de 1792, de 1812, de 1821?

D’autres questions non moins importantes fixeront peut-être attention de v.m.i.

Si la Russie accepte une médiation européenne, comment fera-t-elle pour rejeter, les conditions que les puissances médiatrices auront jugé convenable de lui présenter? Si elle les rejette, comment motivera-t-elle la résolution d’obtenir des Turcs de redressement de ses griefs? N’est-ce pas alors que l’ alliance sera vraiment menacée de se dissoudre?

Supposé même qu’au moment dont on parle, la Russie eût de motifs fondés de déclarer la guerre à la Porte, et que les armées ottomanes n’eussent’ point rétabli la paix de désert en Grèce et dans les principautés, pourquoi les puissances alliés n’ exigeraient-elles pas de la Russie qu’elle renonçât une seconde fois au dessein de faire la guerre, comme elle y renoncerait aujourd’hui, aujourd’hui que ses droits et ses titres sont encore tout entiers? Le sacrifice total de nos intérêts ou la rupture de l’allince — voilà le choix que nous laisserait forcément la médiation proposée par la cour de Vienne.

De ces considérations il résulte:

I. Que la nécessité qui nous a fait adopter notre plan de conduite, nous commande de le poursuivre avec une persévérance inébranlable.

De n’ admettre par conséquent aucune modification quant au fond de notre ultimatum.

D’exiger aux termes de cet ultimatum que la première démarche soit faite

par les Turcs et adressée directement à la Russie.

De poser en principe que dans les négociations la Russie sera toujours partie principale, que les puissances n’interviendront qu’à sa demande dans ce qui aura rapport à la pacification de la Grèce et de l’ Archipel, que les négociations, n’ ayant pour objet que des intérêts russes, ne peuvent avoir lieu que sur les frontières ou dans le voisinage de la Russie et que, vu leur importance, elles doivent être conduites sous les yeux de v.m.i.

De ces mêmes considérations il résulte encore:

2. Que si v.m.i. ne juge pas le moment actuel favorable à l’ emploi de la force des armes, il est d’autant plus essentiel de relever une autre force dont elle est investie, - la force morale que donne une politique dont les déterminations ne changent pas.

3. Que ces déterminations changeraient si nous devions suivre les ouvertures de l’ Autriche, et qu’en conséquence cette force morale serait perdue tant auprès des Turcs, qu’auprès de nos coreligionnaires.

4. Que dans toute combinaison du genre de celle qu’on vient de nous indiquer, ce ne serait plus la Russie qui, par la justice de sa cause, par la modération de ses principes et l’ ascendant de sa puissance, ferait adopter son système aux cours alliées, mais les cours alliées qui lui imposeraient le leur -résultat dont l’ apparence seule est inadmissible.

La rapport soumis aujourd’hui à v.m.i. par son ministère signale un milieu entre ces extrêmes et trace un nouveau plan de négociation avec la Porte.

Mais ce plan diffère sous plus d’un rapport de celui que nous a proposé la cour de Vienne.

L’un suppose que la Russie abandonne tous ses intérêts en Orient aux soins de ses alliés.

L’autre se fonde sur le principe que ce n’est que par la Russie seule que des intérêts russes doivent être protégés.

L’un n’énonce pas en termes précis le but que la négociation européenne doit atteindre.

L’autre détermine le but de toute négociation et fixe l’époque où les incertitudes doivent cesser.

L’une ne parle d’aucune mesure coercitive.

L’autre en indique une première pour prévenir, s’il est possible, la nécessité d’en employer de plus fortes.

La maison qu’on allègue en faveur de la médiation, c’est que notre système peut conduire à la guerre et qu’une guerre avec la Turquie doit compromettre la paix générale et le repos de 1’ Europe.

Mais d’ abord, il a déjà été prouvé que si la médiation ne conduit pas à la guerre, elle conduit à coup sûr au sacrifice de nos intérêts. Et d’ailleurs ne conduira-t-elle pas également à la guerre, si les propositions des puissances

médiatrices sont rejetées d’abord par la Porte ou plus tard par les plénipotentiaires ottomans?

Enfin, est-il vrai qu’une guerre avec la Turquie doive forcément compromettre le repos de l’Europe?

Elle ne le compromettra point par le fait des gouvernements, car les gouvernements ont tous reconnu que la Russie est en droit de déclarer la guerre aux Turcs et qu’elle ne leur ôtera aucun des moyens qu’ils possèdent pour réprimer le mauvais esprit des peuples.

Elle ne le compromettra pas non plus par le fait de la Russie, car la Russie prendrait les armes, en déclarant à la face du monde qu’elle les prend dans la vue de faire respecter ses droits en non d’assurer la désastreuse triomphe d’une révolution qu’elle improuve, mais de la terminer. La Russie d’autre part est assez puissante pour prêter en même temps son assistance partout où elle pourrait être nécessaire.

Ce raisonnement semble de toute justesse aujourd’hui. Personne ne peut répondre qu’il le soit encore dans quelques mois.

On consent maintenant que si l’ année dernière la Russie avait rejeté les Turcs au-delà du Danube, nul obstacle n’arrêterait à cette heure la conclusion prompte et satisfaisante des négociations.

Cet antécédant ne doit-il pas nous rendre attentifs sur l’ avenir? Et si l’ avenir devait être tel que la Russie fût obligée de déployer à la fois ses forces en Orient et en Occident, la Russie et les puissances alliées auraient-elles à se féliciter de leur conduite et de leurs délais?

Μετά τα γεγονότα στην Κωνσταντινούπολη και την απόρριψη του τελεσιγράφου από την υψηλή Πύλη, ο Καποδίστριας ενέτεινε τις πιέσεις προς τον τσάρο Αλέξανδρο υποστηρίζοντας την τακτική της διακοπής των διαπραγματεύσεων και της ανάληψης «ενεργού» δράσης2. Όπως έγραφε ο ίδιος «η αναβολή της δράσεως θα συνεπλήρωνε την δήωσιν και καταστροφήν των παριστρίων ηγεμονιών (ενώ) οι Έλληνες θα έπαυον ευρισκόμενοι εντός της σφαίρας της ρωσικής επιρροής...»3. Η αμφιταλαντευόμενη όμως στάση του τσάρου συντέλεσε στο να περιέλθουν οι διαπραγματεύσεις, γύρω από την κρίση στην Ανατολή, υπό τον έλεγχο του Μέττερνιχ, ο οποίος κωλλυσιεργώντας απέβλεπε «εις το να δώση εις τους Τούρκους τον απαιτούμενον καιρόν όπως θέσουν τέρμα εις την ην αποκαλεί ανταρσίαν των Ελλήνων»4.

Η επιλογή του Τατίστσεφ, κατόπιν της υπόδειξης του Νέσσελροντ, ως έκτακτου πρεσβευτή στη Βιέννη για τη διεξαγωγή των σχετικών διαπραγματεύσεων υποδηλούσε την παράκαμψη του Καποδίστρια από τη χάραξη τής

ρωσικής εξωτερικής πολιτικής. Καθώς έγραψε αργότερα στην αυτοβιογραφία του «...παρεκάλεσα (τον κόμη Νέσσελροντ) να με θεωρήση του λοιπού ως μη υπάρχοντα δι’ όλας τας σχετικάς με την νέαν αποστολήν του κ. Τατίστσεφ και με τας διασκέψεις αίτινες θα συνεκροτούντο εν Βιέννη και Βερώνη»5.

Με το παραπάνω υπόμνημα του προς τον Αλέξανδρο ο Καποδίστριας επισήμαινε στον προϊστάμενο του για μια ακόμη φορά ότι «καθυστερούσε επικίνδυνα να αναλάβει ενεργό θέση στην κρίση που είχε ξεσπάσει στην Ανατολή». Μόνο με τη δύναμη των όπλων θα κατόρθωνε η Ρωσία «να επαναφέρει τους Τούρκους στην τήρηση των συνθηκών και να προστατεύσει την Ευρώπη από νέες θεομηνίες». Η πολιτική των διαπραγματεύσεων και της μετριοπάθειας θα απέβαινε ολέθρια και για τους Έλληνες και για την ευρωπαϊκή συμμαχία.

1. VPR, τομ. IB' σ. 500-503.

2. Αρχείον Ι. Καποδίστρια, τομ. Α' σ. 73.

3. Αρχείον, ό.π., σ. 73.

4. Αρχείον, ό.π., σ. 75. Για την όξυνση των σχέσεων Μέττερνιχ-Καποδίστρια, μετά το ξέσπασμα της ελληνικής επανάστασης και την φιλότουρκη πολιτική του Αυστριακού καγκελλαρίου, βλ. Ε. Levis - Mirepoix,, Mémoires et papiers de Lebzeltern, σ. 406, De Pradt, De la Grèce dans ses rapports avec Europe, σ. 77, A. Prokesch - Osten,Geschichte des Abfalls der Griechen, τομ. Γ' σ. 156 κ.ε., W. Schwarz, Die Heilige Allianz, σ. 345, Αρχεία Βιέννης, St. Κ. Türkei (16) Orientalische Angelegenheiten, Fol. 114, Russland Berichte 1822, Fsz. 2, Fol. 163 κ.ε., 173 κ.ε., 93-95, R. Metternich - A. Klinkowstroem, Aus Metternich’s nachgelassenen papieren, τομ. Γ' σ. 504, 507, Ν. Mikhailovitch, Les Rapports diplomatiques de Lebzeltern, σ. 360, 363.

5. Αρχείον Ι. Καποδίστρια, τομ. Α' σ. 78.

161

Προσωπική επιστολή προς τον πρεσβευτή της Ρωσίας στο Λονδίνο κόμη Λίεβεν (17/29 Μαΐου 1822)1

Je vous rends mille grâces, M. le comte, de votre bonne lettre du 19 avril (1 mai). Votre courrier est arrivé au moment où l’ empereur prenait connaissance des résultats de la mission extraordinaire de M. de Tatistcheff. Il ne m’appartient pas de vous en parler. Les dépêches que vous recevez aujourd’hui, vous annoncent que tout ce que nous avons dit depuis un an sur les grands intérêts de l’ Orient, est aujourd’ hui considéré par le ministère impérial comme non avenu,

et qu’une nouvelle ère commence avec un nouveau système. Je ne puis être ni de l’une, ni de l’ autre. Et l’ empereur y consent. Je ne vous parlerai donc ni des ordres que l’on vous adresse, ni des suites que peuvent avoir les nouvelles demarches qu’on va faire.

Ce que je désire le plus à cette occasion, c’est d’être dans l’ erreur. J’aime avant tout le bien du service et la gloire de 1’ empereur. Si c’est par le nouveau système qu’on vient d’adopter, que la Russie peut sauver ses intérêts en Orient et affermir sur une base solide la paix générale et l’ alliance qui en est le garant, certes, j’en voudrais à ma mauvaise tête de n’avoir pu comprendre les combinaisons par lesquelles on va atteindre ce double but. Pour le moment je ne les comprends pas. Et toutes les fois que j’y pense, ce sont les résultats contraires que je redoute le plus. Le temps et les événements placeront dans un jour modifié la position des choses et le caractère des personnes.

Vous avez été témoin, M. le comte, l’ année dernière de notre travail. Et vous avez pu vous convaincre de la fidélité religieuse avec laquelle les ordres de s.m.i. etaient remplis. Ce témoignage me répond d’avance de l’ opinion que vous porterez sur la résolution que j'ai prise, de me considérer mort pour la partie du service qui est réglée dans un système contraire à celui d’après lequel nous avons marché jusqu’ à présent.

J’ai cru vos devoir ce peu de mots sur mon compte, car je n’ignore pas que la diplomatie me fait l’ honneur de s’occuper de moi. Elle a grand tort, car elle perd son temps. Un homme de plus ou de moins ne change rien à la nature et à la force des choses. Et c’est cette force qui s’ emportera. N’en doutez pas.

Conservez-moi en attendant votre bonne amitié et croyez à la sincérité des souhaits que je vous ai voués.

Με την επιστολή του αυτή ο Καποδίστριας εκμυστηρευόταν στο στενό συνεργάτη του κόμη Λίεβεν τη μεγάλη του απογοήτευση για τον τρόπο αντιμετώπισης, από την πλευρά του αυτοκράτορα, της μεγάλης κρίσης στην Ανατολή. Όπως έγραφε χαρακτηριστικά «άρχιζε μια νέα εποχή ταυτισμένη με ένα καινούριο σύστημα» και το «σύστημα» αυτό που είχε υιοθετηθεί, θα οδηγούσε σε μεγαλύτερα αδιέξοδα.

1. VPR, τομ. IB' σ. 515-516.

162

Υπόμνημα προς τους Έλληνες (Αύγουστος - Σεπτέμβριος 1822)1

«Χρή δε τους μεν ευ πράττοντας ειρήνης επιθυμείν. Εν γαρ τη καταστάσει ταύτη πλείστον αν τις χρόνον τα παρόντα διαφυλάξειεν, τους δε δυστυχούντας τω πολέμω προσέχειν τον νουν. Εκ γαρ της ταραχής και της πανουργίας θάττον αν μεταβολής τύχοιεν.

»Μετά ενός ολοκλήρου έτους αγώνας και πειράματα έπρεπεν όλοι οι λόγιοι και φρονιμώτεροι των Ελλήνων να έχουν ορθάς ιδέας περί της Ευρωπαϊκής Πολιτικής, περί των Οθωμανικών φρονημάτων, και περί των μέσων τα οποία μόνα ημπορούν να μας εκβάλουν σώους από τον παρόντα Λαβύρινθον, και να κάμουν τούτας τας ιδέας των δημώδεις και άγοραίας, ώστε και ο κοινότερος των ομογενών να κινήται αυτομάτως εις εκτέλεσιν των πρεπόντων, και να τω φαίνεται η παράβασις αυτών επίσης αναπόδεκτος ως το πρόβλημα του να αρνηθή τον κύριον ημών I. Χριστόν ή να προτιμήση τους Εβραίους περισσότερον από τους ομογενείς του. Αλλά καθ’ όσον εξεύρομεν δεν απέκτησαν ακόμη οι Έλληνες ομόφωνον και ορθήν γνώμην περί των άνω σημειωθέντων πραγμάτων, όθεν κρίνομεν χρέος μας να εκθέσωμεν τας περί αυτών ιδέας μας, αι οποίαι είναι σύμφωνοι με εκείνας των φρονιμωτέρων έξω της Ελλάδος ομογενών, και πολλωτάτων φιλελλήνων σοφών της πολιτισμένης Ευρώπης.

»Η εις πολλά αξιομίμητος και θαυμάσιος τούτη χώρα ήτις υπερβαίνει όλον τον άλλον κόσμον κατά την σοφίαν, ανδρείαν, τας τέχνας, και πολλώτατα άλλα έντιμα προτερήματα, δεν κατώρθωσεν ακόμη να τελειοποιήση την πολιτικήν της, και να την εποικοδομήση εις βάσεις ορθάς και ακλονήτους, ως απαιτεί το συμφέρον, το δίκαιον, και η σοφία της Ευρώπης· και αι καλλίτερον συγκερασμέναι διοικήσεις της δεν είναι ακόμη άξιαι της παρούσης των Ευρωπαίων σοφίας· όθεν πηγάζει η σημερινή μεγάλη διχόνοια μεταξύ των (Ευρωπαίων) διοικούντων και των διοικουμένων αλλ’ οι πρώτοι είναι ωργανισμένοι, ενωμένοι, έχουν χρήματα και στρατεύματα και εσυνδέθησαν προ επτά ή οκτώ ετών τόσον σφοδρά, ώστε επεδίωξαν κάθε μερικήν πλεονεξίαν, και καταγίνονται όλαις δυνάμεσι να περιορίσουν τον φωτισμόν των ανθρώπων, και να οπισθοδρομήσουν την Ευρώπην εις την προ αιώνος απεριέργειαν και αταραξίαν της, ότε αι δυνάμεις της Ευρώπης έκαμναν ό,τι ήθελαν, χωρίς να εγείρεται μηδέ παραμικρά φωνή εναντίον των. Αλλ’ επειδή εις τούτον τον σκοπόν συντρέχει μεγάλως η Ρωμαϊκή Εκκλησία, και τα παράξενα προνόμια των Ευγενών, κατήντησαν και οι ίδιοι Λουθηροκαλβίνοι Βασιλείς να χαϊδεύουν τον Πάπαν, και να καταγίνωνται εις το να περιορίσουν την Θρησκευτικήν ανεξαρτησίαν των υπηκόων των(α). Παντού δε συγκεντρώνεται η εξουσία εις

τα χέρια ολίγων, και τούτοι εκλέγονται μεταξύ των παλαιών ευγενών, οι οποίοι καθημερινώς καταγίνονται να εκτείνουν τα αντίχριστα προνόμιά των. Εάν δε τις αμφιβάλλη ακόμη περί τούτου ας αναγνώση τα κηρύγματα των μεγάλων δυνάμεων εις την Λουβιάναν, εις τα οποία ομολογούν αναισχύντως ότι, επειδή πάσα δύναμις εκ Θεού εστί, έπεται άρα ότι μόνοι των οι βασιλείς πρέπει να κάμουν μεταβολάς και διορθώσεις, και ότι ενώπιον μόνου του Θεού χρεωστούν απολογίαν διά τας πράξεις των, οι δε λαοί και άλλοι μερικοί όσοι ζητήσουν καμμίαν διόρθωσιν εις τα πολιτικά των συστήματα, είναι όλοι επαναστάται και άξιοι τρομερών ποινών.

»Με αυτάς τας αρχάς εμβήκαν εις την Νεάπολιν και το Τουρίνον και έκαμαν τρομεράς εκδικήσεις κατά των τολμησάντων να διορθώσουν τα σκουριασμένα και μωρά πολιτικά των συστήματα. Εάν δε ήτον εύκολον ήθελαν κινήσει ομοίως και κατά της Ισπανοπορτογαλλίας τα εκδικητικά των στρατεύματα· μ’ όλον τούτο κινούν εναντίον των δύο τούτων εθνών κάθε πλάγιον κτύπημα, διά να επιφέρουν και αύθις την πρώτην κατάστασιν των πραγμάτων, καθ’ ην ο Βασιλεύς της Ισπανίας εξώριζεν, εφυλάκονε, και εφόνευεν αδιαφόρως τους μεγαλυτέρους ευεργέτας αυτού και του έθνους του, οι οποίοι αντεστάθησαν κατά του Μποναπάρτε, και συνέτρεξαν μεγάλως εις την πτώσιν του.(β)

»O σύνδεσμος τούτος των δυνάμεων ωνομάσθη αντιφραστικώς Ιερά Συμμαχία, και αι Καλιφικαί (γ) αρχαί της Πολιτικής των λέγεται νομιμότης, κατά την οποίαν θυσιάζεται ολόκληρον έθνος, διά να φυλαχθή ακέραιος η δεσποτική και ανυπεύθυνος εξουσία κάθε Βασιλικής φαμίλιας.

»Κατ’ αυτάς λοιπόν τας αρχάς ο Σουλτάνος είναι το πρότυπον της Νομιμότητος, και η παραμικρά μεταβολή εις την έκτασιν της επικρατείας του η της εξουσίας του θεωρείται ως αμάρτημα καθοσιώσεως όθεν αι μεγάλαι δυνάμεις κατέκριναν εξ αρχής την επανάστασιν του Υψηλάντου, και την εθεώρησαν ως αποτέλεσμα των Καρβονάριδων της Ιταλίας, μ’ όλον ότι ολιγώτατοι εξ ημών ήξευραν ότι είναι εις τον κόσμον Καρβονάριδες· και ήθελαν κινήσει και τα στρατεύματά των εναντίον μας, εάν ο Σουλτάνος εμιμείτο τον Βασιλέα της Νεαπόλεως, και επήγαινεν εις την Λουβιάναν, ή εάν καν δεν κατέσφαζεν άπειρους χριστιανούς, και δεν διεσάλπιζε τον σκοπόν του να μας απεράση όλους από το γιαταγάνι του. Αι δύο τούται περιστάσεις, ενωμέναι με τας άλλας ότι είμεθα χριστιανοί και ο Σουλτάνος Μωαμεθανός, ότι μας ηνάγκασεν η παραφροσύνη του να καταφύγωμεν εις τα όπλα, και η γνωστή μας καταγωγή από τους ενδόξους Έλληνας, η οποία εκίνησεν υπέρ ημών όλων των λαών την συμπάθειαν, αι περιστάσεις τούται έδεσαν τας χείρας των δυνάμεων, και περιωρίσθησαν εις ψευδή ουδετερότητα, την οποίαν οι Άγγλοι και Αυστριακοί ηξεύρετε πως φυλάττουν δίδοντες οδηγίας, όπλα, τροφάς και καταφύγιον εις τον εχθρόν μας, και εμποδίζοντες ημάς ως και από το να λάβωμεν συνδρομήν από τους ίδιους εν τη Ευρώπη ομογενείς μας. Εκτός

τούτων των περιστάσεων εγεννήθη και άλλη απροσδόκητος. Ο Αυτοκράτωρ Αλέξανδρος είναι ο αρχηγός της Ιεράς Συμμαχίας, και έδειξε ποικιλοτρόπως ότι όχι μόνον δεν ενέκρινε το επιχείρημά μας, αλλά και συνέτρεξεν εμμέσως διά να αποτύχη ο Υψηλάντης (δ) εις την Βλαχίαν αλλ’ οι μωροί Τούρκοι αντί να ομολογήσουν χάριτας εις τόσην θυσίαν της Ρουσσίας, έδωσαν μυρίας αιτίας εις αυτήν διά να αποσύρη τον πρέσβυν της από την Σταμπόλιν, και ήλθεν εγγύς να ζητήση δι’ όπλων ικανοποίησιν.

» Τούτο το απροσδόκητον σύγκρουσμα μεταξύ Ρουσσίας και Τουρκίας περιώρισε περισσότερον τας δύο φιλοτουρκικάς δυνάμεις (Αυστρίαν, Αγγλίαν) και τας ηνάγκασε να καταβούν εις το ουτιδανόν μέσον του να συκοφαντούν τους Έλληνας παριστάνοντάς τους ως ληστάς, πειρατάς, αιμοβόρους, παραβάτας συνθηκών, απίστους, ανάνδρους, προδότας, ασυμφώνους, δεισιδαίμονας, εχθρούς της ανθρωπότητος και του πολιτισμού, και ως λαβόντας τα όπλα διά να ξεγυμνώσουν τους ησύχους και ακάκους Τούρκους. Αυτά και άλλα παρόμοια επίθετα σκοπόν έχουν διά να μας κάμουν μισητούς ενώπιον της Ευρώπης και να κρυώσουν την αγαθήν των λαών υπέρ ημών υπόληψιν.

»Από τούτο το πνεύμα κινούμεναι δεν αναφέρουν καμμίαν από τας θηριωδίας των Τούρκων, και κάμνουν τρύπαν εις τον ουρανόν εάν μάθουν και το παραμικρόν των ομογενών μας παρανόμημα

» Είναι τόσον παράδοξος αυτή η εικών των επικρατούντων Ευρωπαίων, ώστε πολλοί των ομογενών μας δεν εμπορούν να την πιστεύσουν, και θέλουν νομίσει ότι γράφω επίτηδες διά να σας φοβίσω· και όμως κατά δυστυχίαν είναι αληθεστάτη. Ερωτήσατε τους διαπεράσαντας την Αυστρίαν ομογενείς και τους καταφυγόντας εις τα Ιονικά νησία, εξετάσατε τους αναγινώσκοντας τας Γαζέτας της Ευρώπης, και τους γνωρίσαντας όσα ερρέθησαν εις τα Βουλευτικά σώματα της Γαλλίας και της Αγγλίας, και όσους έλαβαν σχέσεις με τους διπλωματικούς της Ευρώπης, και θέλετε βεβαιωθεί ότι δεν είπαμεν μηδέ το δέκατον αφ’ όσα εξεύρομε. Οι μεταγενέστεροι θα εκπλαγούν διά παρομοίαν πολιτικήν, και όμως οι δυνατοί σύγχρονοί μας αποβλέπουν εις τα νομιζόμενα σημερινά των συμφέροντα, και αδιαφορούν διά τον εξολοθρευμόν πέντε και έξ μιλλιουνίων χριστιανών. (ε)

»Τούτων λοιπόν ούτως εχόντων τί θα γίνωμε; Από τους Φράγκους βέβαια μήτε Ελπίζομε, μήτε συμφέρει να ελπίζωμε βοήθειαν. Τώρα παρά κάθε άλλην φοράν αληθεύει η παροιμία «Άλλοι στον απανδέχοντα της γειτονιάς τον δείπνον». Τί πρέπει λοιπόν να κάμωμε; πριν αποκριθώ εις τούτο το πρόβλημα, πρέπει να εξετάσω και το δεύτερον μέρος του θέματός μου· τί φρονούν οι Τούρκοι περί ημών, και τί είναι ικανός ο Σουλτάνος να πράξη, εάν, ο μη γένοιτο, υπερισχύση.

»Αιματοβορέστερον γένος από τους Τούρκους δεν εφάνη επί γης άλλο· η Ιστορία των από την πρώτην των καταβολήν έως σήμερον είναι γεμάτη από

σφαγάς και αίματα· τα αιματώδη καθημερινά παραδείγματα, η βρωμερά θρησκεία των, και η μωρά ανατροφή των τους κάμνουν αδιαφόρους περί του μέλλοντος, και καταγίνονται πως να ευχαριστήσουν την εις τας σφαγάς κλίσιν των σήμερον μάλιστα έχουν και αρχηγόν Σουλτάνον κατά την καρδιάν των. Αδελφοί, τέκνα, φίλοι, ευεργέται, πιστοί υπηρέται, όλοι θυσιάζονται ασυνειδήτως διά να ευχαριστήσουν την πλεονεξίαν και την κακίαν της ψυχής του. Από την ώραν οπού εβγήκε από το καφάσι δεν επέρασε μία ημέρα χωρίς να χύση αίμα ανθρώπινον. Μαζί με την αιμοβορίαν τούτην, η οποία έγινεν εις αυτόν έξις, ενώνει και μεγίστην ισχυρογνωμίαν, θυσιάζει το παν διά να εκτελέση τον σκοπόν του. Ποίος δε είναι τούτος ως προς ημάς; Δεν έχετε χρείαν να τον μάθητε από εμέ. Ο θάνατος του Ιερομάρτυρος Πατριάρχου μας, εκείνος της φαμίλιας των Καλλιμάχηδων, και πλήθους άλλου σημαντικών ομογενών, οι οποίοι όχι μόνον δεν ενείχοντο ποσώς εις την επανάστασιν, αλλά συνέτρεξαν και πάσαις δυνάμεσι διά να την καταπαύσουν, η καταστροφή των Κυδωνιών, η εξολόθρευσις των Κασσανδρινών, ο αποκεφαλισμός των όσων παρεδόθησαν με συνθήκας εις την Βλαχοβογδανίαν, και τα τελευταία των Χίων δεινά, μ’ όλον ότι οι σημαντικώτεροι τούτων υπέφεραν τα πάνδεινα έν έτος δι’ αγάπην των Τούρκων και μ’ όλον ότι εναντιώθησαν εις την επανάστασιν, τούτα όλα είναι μαθήματα δι’ ημάς, και δεν μας συγχωρούν πλέον διά να αμφιβάλωμεν περί της μελλούσης τύχης μας, εάν γελασθέντες ρίψωμεν τα όπλα.

» Πρέπει να σας αναφέρω ακόμη εν παράδειγμα. Ο Καμινάρης Σάββας και άλλοτε έκαμε πολλάς εκδουλεύσεις εις τους Τούρκους, και πέρυσιν επρόδωσε τον Υψηλάντην, ελπίζων ο ανόητος εις τας μεσιτείας των Φράγκων, και εις τας παλαιάς του σχέσεις με τους Τούρκους. Εξεύρετε δε την τύχην του· το μέγα του σφάλμα ήτο ότι εφορούσεν άρματα και είχεν ανδρείαν.(ζ)

»Ποία λοιπόν θα είναι η τύχη υμών, οίτινες εβάψατε τας χείρας σας εις το Τουρκικόν αίμα και κατεφρονήσατε 15 μήνας τον υπερήφανον Σουλτάνον; Όλοι οι ανδρείοι θα κυνηγηθούν ως θηρία, και θέλουν εξολοθρευθεί, οι Ιερωμένοι, οι Λόγιοι και οι πλουσιοι θέλουν κατασφαγεί και το υπόλοιπον του γένους θέλει συρθεί εις αιχμαλωσίαν, μυριάκις φοβερωτέραν από τον θάνατον. Τα προρρηθέντα περί Αυστριακών και Άγγλων δεν σας συγχωρούν να ελπίσετε καταφύγιον εις κανέν μέρος, εάν εν ω φοβερίζεται ο πόλεμος μεταξύ Ρουσσίας και Τουρκίας, και εν όσω υμείς όχι μόνον αντιστέκεσθε, αλλά και προχωρείτε εις τα εμπρός και επομένως και οι μεγαλύτεροι εχθροί μας δεν ημπορούν να προφητεύσουν βεβαίως την πτώσιν μας· εν ω λέγω κυριεύουν τόσαι αμφιβολίαι διώχνουν από τα Ιονικά νησία και τας εγκαστρωμένας Ελληνίδας, και δεν δέχονται εις την Αυστριακήν επικράτειαν (ήτις τώρα εκτείνεται επί της Ιταλίας όλης σχεδόν) μηδέ τους από την καθ’ αυτό Τουρκίαν φυγάδας ομογενείς, τί δεν έχομεν να φοβηθώμεν εάν υπερισχύσουν οι

Τούρκοι;

» Επί προφάσει ότι πολλοί εξ υμών ηρπάσατε Τουρκικά χρήματα θέλουν παραδόσει και υμάς και τα χρήματά σας εις τους Τούρκους, οι οποίοι ηξεύρετε πως έχουν να σας μεταχειρισθούν. Εις δύο απαντήσεις της διπλωματικάς απεκρίθη η Τουρκία, και καμμία των μεσαζουσών Δυνάμεων δεν έδειξεν αντίστασιν, ότι όλοι οι Γραικοί είναι επαναστάται, και όμως η Τουρκία περιωρίσθη να φονεύση μόνους τους φανερούς επαναστάτας, και μόνους τούτους έχει σκοπόν να εξολοθρεύση. Βλέπετε λοιπόν ότι η Πόρτα εκήρυξεν ανοικτά τον σκοπόν της και αι Δυνάμεις της Ευρώπης δεν της έκαμαν ουδεμίαν παρατήρησιν. Εάν δε η Ρουσσία δεν εκήρυξε πόλεμον μετά τον επώδυνον θάνατον του μακαρίτου Πατριάρχου μας, και εάν η λοιπή βασιλεύουσα Ευρώπη ευρήκε τον τρόπον να περιορίση την Ρουσσίαν, και να καταπραΰνη τα πνεύματα των λαών της Ευρώπης εις τας πρώτας ειδήσεις της Μωαμεθανής απανθρωπίας, στοχάζεσθε ότι θα αλλάξη γνώμην όταν αποσυρθούν τα ρουσσικά στρατεύματα από τα σύνορα της Τουρκίας, και όταν ρίψετε υμείς τα όπλα; Δεν στοχάζομαι να καταντήσετε εις τόσην αναισθησίαν.

»Αλλ’ η βασιλεύουσα Ευρώπη όχι μόνον αδιαφορεί υπέρ ημών, αλλά συντρέχει το κατά δύναμιν διά να υποπέσωμεν εις τον Τουρκικόν ζυγόν και μ’ όλον ότι εξεύρει ποία τύχη μας αναμένει, φαίνεται μάλιστα ότι την επιθυμεί.

»Η Ρουσσία κάθεται περιωρισμένη ολόκληρον έτος και εν ω άλλοτε δι’ εν δέκατον των σημερινών παραπόνων της ήθελε κηρύξει αμέσως τον πόλεμον, τώρα υποφέρει όλα και πιθανώς θα ειρηνεύσει εάν η Τουρκία κενώση την Βλαχοβογδανίαν, και υποσχεθή να ανακτίση τας κατεδαφισμένας εκκλησίας μας.

» Και η Τουρκία τέλος πάντων θα εκτελέση την αμνηστίαν της ως την εκτέλεσεν εις την Κασσάνδραν και εις πολλά άλλα μέρη. Εις τοιαύτας περιστάσεις τί πρέπει να κάμωμεν; τί μας μένει και τί εμπορούμε να κατορθώσωμεν;

»Όσον το κατ’ εμέ όχι μόνον δεν φοβούμαι την εγκατάλειψιν της Ευρώπης, αλλά και την επιθυμώ. Εν μόνον φοβούμαι μήπως αι φιλότουρκοι Δυνάμεις δώσουν πραγματικάς χείρας βοήθειας εις τους ολοθρευτάς μας, αλλά και τότε η γνώμη μου δεν αλλάζει. Είναι συμφερώτερον, είναι ενδοξώτερον να αποθάνωμε με τα άρματα εις τας χείρας, παρά να υποπέσωμεν και αύθις υπό το γιαταγάνι των Τούρκων, ζωή μυριάκις φοβερωτέρα από τον θάνατον. Ελπίζω όμως ότι η Ιερά Συμμαχία δεν θέλει καταντήσει εις τοιαύτην αισχρότητα, ώστε να συνδράμη τους Τούρκους διά να μας εξολοθρεύσουν, και αι ελπίδες μου θα αυξήσουν περισσότερον, εάν κάμετε τα πρέποντα, περί των οποίων θα ομιλήσω κατωτέρω.

»Δεν είναι σήμερον αφ’ ου κατά πρώτον εσυλλογίσθην πως ημπορούσε να ελευθερωθή η Ελλάς, και εφρόντισα να αποκτήσω προ καιρού τας αναγκαίας γνώσεις, ώστε να έχω εύλογον και ορθήν γνώμην περί της ελευθερίας μας. Δεν

είναι του παρόντος καιρού να ομιλήσω περί του Υψηλάντη, περί της Εταιρείας του, και του τρόπου με τον οποίον ήρχισεν η επανάστασις. Πρέπει μόνον να σας προσθέσω ότι επρόβλεπα τα εκ της ιδίας επαναστάσεως κακά, και επρόκρινα να προσμείνωμε εξωτερικάς βοηθείας· αλλά τέλος πάντων αι μεγάλαι θυσίαι έγιναν, και χωρίς όπλα, χωρίς πολεμικάς έξεις, χωρίς επιστήμονας στρατιωτικούς, χωρίς χρήματα, και το χειρότερον γέμοντες από τα ελαττώματα πολλών αιώνων δουλείας, ηναγκάσθημεν να αρχίσωμεν το μέγα και γιγαντιαίον της ελευθερίας μας επιχείρημα. Πέρυσι, σας ομολογώ, δεν ήλπιζα μήτε ότι ένα μήνα θα εβαστούσατε, αλλ’ ήδη εμβήκαμε εις το δεύτερον έτος της ανεξαρτησίας μας, εκυριεύσατε διάφορα φρούρια των εχθρών, απεκρούσατε πεντάκις τον γιγαντιαίον του εχθρού στόλον, επιάσατε τας καλυτέρας θέσεις της Αιτωλίας και των Θερμοπυλών, θα ωχυρώσατε πιθανώς τον Ισθμόν της Κορίνθου, έχετε δύο μέγιστα προπύργια τους απτοήτους Σουλιώτας εις την Ήπειρον, και τους Περραιβούς εις την Θετταλομακεδονίαν, εσυνείθισεν ο Λαός μας εις τον πόλεμον, ωπλίσθητε οι περισσότεροι, και το μέγιστον κατεστήσατε εθνικήν υπερτάτην διοίκησιν, θεμελιωμένην εις τας αληθείς βάσεις της πολιτικής κοινωνίας, και ενεργουμένην από άνδρας μεγαλοπράγμονας και ειδήμονας των συμφερόντων και των πρεπόντων μας.

» Δεν σας υβρίζω, ώστε να στοχασθώ ότι είναι κανείς εξ υμών, όστις δεν αισθάνεται τα εκ της διοικήσεως κάλλιστα αποτελέσματα, και ότι ευρίσκονται μεταξύ σας τόσον μωροί και απάνθρωποι, ώστε να μη προσφέρουν το προσήκον σέβας εις την διοίκησιν, η το χειρότερον να εναντιόνωνται εις τας προσταγάς της, εάν κατά δυστυχίαν όμως είναι και τοιούτος άνθρωπος, τούτον πρέπει να λιθοβολήσητε· ειδέ και είσθε περισσότεροι οι αποδοκιμάζοντες την διοίκησιν, τότε πρέπει να απελπισθώμεν και να παύσωμεν από το να λεγώμεθα Έλληνες, ή να λυπώμεθα διά τας δυστυχίας μας.

» Και ο πλέον ύποπτος και μελαγχολικός ομογενής πρέπει να ομολογήση ότι εφέτος είμεθα εις κατάστασιν δεκαπλασίως καλυτέραν από πέρυσι, και ότι εάν πράξωμεν ολίγα τινά ακόμη, όχι μόνον η ελευθερία της κυρίας Ελλάδος ασφαλίζεται, αλλ’ ημπορούμεν να μεταφέρωμεν τον πόλεμον εις την πέραν του Ολύμπου Μακεδονίαν, και να προχωρήσωμε και μακρύτερα. Τούτα δε τα ολίγα είναι.

» Αον. Να οργανίσετε στρατόν κατά την Ευρωπαϊκήν ευταξίαν. Χωρίς τούτον ποτέ δεν ημπορείτε να υπερισχύσετε· και απορώ μεγάλως πως αμελήσατε το ουσιωδέστατον τούτο κατόρθωμα, διά μόνου του οποίου και οι Νέμτσοι και οι Ρούσσοι και οι Γάλλοι ενίκησαν πενταπλασίας δυνάμεις, και κατήντησαν τον τύραννόν μας εις την παρούσαν αδυναμίαν του. Πολλοί εξ υμών εγνωρίσατε την πολιτισμένην Ευρώπην· άλλοι εδουλεύσατε εις τα Ιονικά Νησία, και οι ονομαστότεροι των σημερινών πολεμιστών μας εγνώρισαν εκ πείρας την δύναμιν της Ευρωπαϊκής ευταξίας. Οφείλετε λοιπόν άπαντες να

κάμετε τούτην την ανάγκην γνωστήν και εις τα μικρά παιδία, και να φροντίσετε πάσαις δυνάμεσι να εισάξετε την πολεμικήν τουλάχιστον εις τους νεοσυλλέκτους στρατιώτας σας, οι δε συνηθισμένοι εις τον παλαιόν τρόπον του πολεμείν εμπορούν να φυλάττουν τα στενά, και να καταδιώκουν τον εχθρόν εις τα ορεινά μέρη. Πολλοί φιλέλληνες πολεμισταί έρχονται καθημερινώς εν τω μέσω σας και τούτοι εμπορούν τα μέγιστα να συνδράμουν εις το να καταστήσετε εν σώμα στρατιωτικόν από 15 εως 20.000 ευρωπαϊκώς οργανισμένον.

» Βον. Να συντρέξετε με κάθε θυσίαν εις το να έχη ο στόλος μας αφθονα τα αναγκαία του, και επομένως να θαλασσοπορή πάντοτε διά να εμποδίζη τον εχθρικόν από το να δίδη βοηθείας εις τους πολιορκουμένους Τούρκους, να μην ημπορέση να κάμη και εις άλλα Νησία ό,τι έκαμεν εις την δυστυχή Χίον, και να συντρέξη εις το να αποκλεισθούν αυστηρώς τα Φρούρια των εχθρών, και ούτω να επιταχυνθή η παράδοσις αυτών. Εάν τούτο εγίνετο από πέρυσι τα περισσότερα των εχθρικών Φρουρίων ήθελαν πέση εις χείρας σας, και όχι μόνον εσωτερικώς αι δυνάμεις σας ήθελαν αυξήση αλλά και εξωτερικώς η υπόληψίς μας ήθελε γένη τοιαύτη, ώστε και αι Δυνάμεις να μας θεωρούν με περισσότερον σέβας, και οι μερικοί πλουσιοι να μας εμπιστευθούν δάνεια, χωρίς των οποίων δεν ημπορούμεν να προφθάσωμεν των πρώτων χρόνων τα μεγάλα έξοδα. Εν όσω η καρδία της Ελλάδος, (δηλονότι η Πάτρα, η Ναύπακτος και τα δύο Καστέλια των) είναι εις χείρας των εχθρών, εν όσω τουλάχιστον η Πελοπόννησος δεν παστρευθή από τους Τούρκους, καμμίαν εθνικήν υπόληψιν δεν εμπορούμεν να αποκτήσωμεν, και τούτο διά να κατορθωθή χρειάζεται ευρωπαϊκή πολεμική, και η αδιάκοπος παρουσία των καραβίων μας.

» Γον. Να βοηθηθούν ποικιλοτρόπως οι Σουλιώται και οι Ολύμπιοι διά να εμποδίζουν οι πρώτοι μεν τους Αλβανούς και οι δεύτεροι τους Οθωμανούς. Όταν ανθέξουν οι κάτοικοι των δύο τούτων βουνών (και θέλουν ανθέξει εάν τους προφθάσετε με τα αναγκαία) ποτέ πολλοί εχθροί δεν εμπορούν μήτε εις τον Μακρυνόρον μήτε εις τας Θερμοπύλας να παρρησιασθούν, και οι εκεί φυλάττοντες ανδρείοι μας, εάν οχυρώσουν και τα ευκολώτερα περάσματα, ημπορούν να αποκρούσουν τον εχθρόν, εάν και είναι πενταπλάσιος. Αλλ’ εγώ φρονώ ότι ποτέ ο εχθρός δεν εμπορεί να κάμη σώματα από 20 και 30.000, όχι διότι δεν έχει ανθρώπους, αλλά διότι δεν εμπορεί να τους θρέψη. Η Μακεδονία και η Θετταλία κατοικείται από γεωργούς χριστιανούς και οι αναίσθητοι Τούρκοι φονεύουν τους περισσοτέρους και καίουν τα σπήτια των, που λοιπόν θα ευρουν τροφάς; Πώς εμπορούν να μετακομίσουν αυτάς και τας αποσκευάς των; Τούτο είναι τόσον βέβαιον, ώστε εις ολόκληρον έτος δεν εσύναξεν ο τύραννος μήτε εις το Ζητούνι μήτε εις την Αρταν υπέρ τας 10.000 στρατιώτας, και προτιμά να τους πέμπη μάλλον, διά θαλάσσης εις την Πάτραν, την οποίαν θεωρεί ως την μόνην γέφυραν, από την οποίαν εμπορεί να διαβάση Τούρκους εις την Πελοπόννησον. Βλέπετε άρα πόσον είναι ανάγκη να προφθασθή ο στόλος μας από τα αναγκαία του, και ότι εις τούτου μάλιστα την ύπαρξιν χρεωστείται

η σωτηρία μας.

»Δον και τελευταίον. Πρέπει να αλλάξητε φέρσιμον προς τους Τούρκους και Αλβανούς. Οι δεύτεροι τούτοι και κατά τα ήθη και κατά τας συνήθειας των πολλά όμοιοι με τους Έλληνας και μισούν τους Οθωμανούς ως ημείς οι Ίδιοι· ο Μωαμεθανισμός των δεν πρέπει να σας βάλη εις ουδεμίαν υποψίαν οι Αλβανοί προ πάντων αγαπούν την ελευθερίαν των και τα χρήματα και διά να φυλάξουν την πρώτην η να αποκτήσουν τα δεύτερα έγιναν Μωαμεθανοί: Οι Τσιάμηδες και οι λοιποί Αλβανοί της Δυτικής Ηπείρου έως εις το Μπεράτι και την Αυλώνα γνωρίζουν οι περισσότεροι τον Μωαμεθανισμόν ως τον γνωρίζομε ημείς οι Ίδιοι· εκτός τούτου οι Αλβανοί τούτοι έχουν εμφύλια πάθη, και οι σημαντικώτεροι αυτών φοβούνται την μάχαιραν του Σουλτάνου. Πρέπει λοιπόν να τους χαϊδεύετε και να τους θεωρείτε ως μέλλοντας συμμάχους μας. Όταν μάλιστα βεβαιωθούν ότι δεν θέλετε να εξαπλωθήτε πέραν των Ιωαννίνων, και ότι ο πόλεμός σας είναι πολιτικός και όχι θρησκευτικός, θέλουν δώσει περισσοτέραν ακρόασιν εις τα φιλικά σας προβλήματα και θέλετε ιδεί πολλούς εξ αυτών, οι οποίοι να συμμαχήσουν με ημάς, και να πλουτίσουν από τα καλά των Τούρκων λάφυρα, επειδή μη γεωργούντες, μην εμπορευόμενοι, άλλως να ζήσουν οι Αλβανοί δεν εμπορούν παρά πολεμούντες. Οι Σουλιώται εγνώρισαν καλύτερα το πως πρέπει να φέρωνται με τους Αλβανούς, και εις των Σουλιωτών την πολιτικήν χρεωστούμεν την σωτηρίαν των δυτικών Ηπειρωτικών χριστιανών. Διότι εάν οι Σουλιώται εξολόθρευαν τους αιχμαλώτους, και εάν καθύβριζαν τα τσαμία των Μωαμεθανών, όχι μόνον οι εν Ηπείρω άοπλοι αδελφοί μας κατεστρέφοντο, αλλά ήθελαν καταπεισθή και οι Αλβανοί ότι είσθε αδυσώπητοι εχθροί των, και ήθελαν επιπέση εναντίον σας. Εξεύρετε διατί επροδόθη ο Αλής; Εάν ο Ταήρ Αμβάζης δεν έβλεπε την καταστροφήν των Τούρκων εις το Βραχώρι, ποτέ δεν ήθελε προδώση τον αρχηγόν και ευεργέτην του Αλήν. Παρόμοιον φέρσιμον δεν ημπορείτε μήτε συμφέρει να φυλάξετε και ως προς τους καθ’ αυτό Τούρκους. Τούτων ουδείς δεν πρέπει να μείνη εις την Κρήτην, Πελοπόννησον, την Εύβοιαν και την εντός των Θερμοπυλών και του αρτινού κόλπου Ελλάδα. Δεν εννοώ ότι πρέπει να τους εξολοθρεύσετε· τούτο όχι μόνον είναι απάνθρωπον, αλλά και ασύμφορον. Η Ευρώπη θέλει μας συγχαθή ως βλεδυρούς φονιάδες, και οι Τούρκοι θα εκδικηθούν με διάφορον κατά των αόπλων αδελφών μας. Συμφέρει όμως να τους διώξετε από την Ελλάδα, πέραν όμως των Θερμοπυλών και του Ζητουνίου πρέπει να αλλάξετε φέρσιμον. Φονεύσατε αδιαφόρως όσοι εναντιωθούν με τα άρματα, και επιμεληθήτε φιλανθρώπως τους παραδώσαντας αυτά· όσοι δε παραβούν τον όρκον των, και πάλιν πιάσουν όπλα εναντίον σας, εμπορείτε δικαίως να τους τιμωρήσετε όταν ξαναπέσουν εις την εξουσίαν σας. Τούτο το φέρσιμον όχι μόνον θα σας τιμήσει ενώπιον της Ευρώπης, αλλά θέλει σας ευκολύνει την κυρίευσιν της Θετταλίας και Μακεδονίας, δείχνον εμπράκτως ότι ο πόλεμος είναι κατά του θηριώδους

Σουλτάνου, και όχι κατά των ειρηνικών Μωαμεθανών, θέλει σώσει πολλούς αδελφούς μας από την λύσσαν των Τούρκων, και επειδή ο πόλεμος είναι μεταβλητός θέλει γλυτώσει τους ξαναυποταχθέντας Έλληνας.

» Από τα ανωτέρω βλέπετε ότι η ελευθερία μας κρέμαται από ημάς τους ίδιους, και εάν δεν την αποκτήσωμεν μέλλομεν να κατηγορηθή και να καταφρονηθή από όλον τον κόσμον αλλ’ ίσως μοι είπη τις: όλα αυτά τα ηξεύρει καθένας, αλλ’ ημείς είμεθα πτωχοί, και ηφανίσθημεν εις το διάστημα του επικρατούντος αιματώδους τούτου και εξολοθρευτικού πολέμου, όθεν μας είναι αδύνατον να προφθάσωμεν τα αναγκαία του πολυέξοδου στόλου μας, να θρέψωμεν μυριάδας πτωχών, και να απαντήσωμε τα άλλα κατεπείγοντα αναγκαία του πολέμου. Και εγώ δεν αγνοώ την μεγάλην τούτην έλλειψίν μας, αλλ’ ιδού τί αποκρίνομαι, και νομίζω θα συμφωνήσει με εμέ κάθε φρόνιμος ομογενής. Ο πόλεμός μας δεν είναι πόλεμος πλεονεξίας, αλλά πόλεμος Ιερός υπέρ της υπάρξεως, σωτηρίας και ελευθερίας μας· τα ούτω πολεμήσαντα έθνη ήταν όλα πτωχά και όμως ενίκησαν τους πλουσίους και πολυαριθμοτέρους τυράννους των, αλλ’ ιδού τί έκαμαν και τί πρέπει και ημείς να κάμωμεν. Οι πολεμούντες διά ξηράς και θαλάσσης στρατιώται, η αρχηγοί, και όλοι οι άρχοντες και πολιτικοί, λαϊκοί (κληρικοί) και κοσμικοί οφείλουν να περιορισθούν εις το ολίγον εκείνο όσον χρειάζεται να ζήσουν και αυτοί και αι φαμελίαι των το κοινόν πρέπει, να φροντίση διά τας χήρας και τα ορφανά των υπέρ πίστεως και πατρίδος αποθανόντων το δε επίλοιπόν του γένους να καταγίνεται εις τα ειρηνικά του έργα, και βαστάζον όσον τω χρειάζεται διά να ζήση, το περίσσευμα να εμβαίνη εις το Δημόσιον θησαυροφυλάκιον διά να τρέφωνται οι πολεμούντες και εργαζόμενοι τα κοινά, και διά να αγοράζωνται τα αναγκαία του πολέμου. Τούτου κατορθωθεντος τα έξοδά μας ολιγοστεύουν μεγάλως, και προφθάνονται ταχέως αι ανάγκαι σας· τώρα δεν είναι καιρός πλούτου και καλοπαθείας· είναι καιρός στενοχώριών και κακοπαθείας. Όταν όμως ο Θεός ευλογήση τους αγώνας σας, τότε εμπορείτε και να καλοζήσετε και να πλουτίσετε, και να είσθε οι πλέον εντιμοι και δοξασμένοι ανθρωποι. Τα δύο τρίτα της Ελληνικής γης αρπάχθησαν από τον Σουλτάνον και από τους Τούρκους του. Ταύτα είναι αρκετά έπειτα διά να ανταμειφθούν οι μάλλον αγωνισθέντες υπέρ της Ελλάδος και να περισσεύσουν και πολλά, ώστε, με τα ετήσια προϊόντα των και με μικρά άλλα δοσίματα και τελωνικά να προφθάνωνται αι μέλλουσαι χρείαι της Ελλάδος. Τα ίδια τούτα δημόσια κτήματα εμπορούν να χρησιμεύσουν ως ενέχυρον διά να δανεισθή το Έθνος και εσωτερικώς και εξωτερικώς. Όταν παστρευθή μόνη η Πελοπόννησος από τα κάστρα των Τούρκων ευθύς ευρίσκομε 10.000.000 δάνεια από πλουσίους Ευρωπαίους, διά τα οποία μόλις να πληρώνωμε ετήσιον διάφορον έξ ή επτά το πολύ οκτώ εις τα εκατόν. Επειδή δε παν εμπόριον έπαυσε, και οι εντός της Ελλάδος και οι έξω αυτής ομογενείς εμπορούν να γεννούν ετησίως την ιδίαν

ποσότητα της αγοράς των και ό,τι σήμερον δεν κάμνει ο πατριωτισμός, αύριον θέλει το κατορθώση η φιλαργυρία. Εκτός τούτων των μέσων πρέπει να δανεισθούν εις το κοινόν όλων των εκκλησιών και των μερικών τα ασημικά διά να χαράξετε νομίσματα. Κανένας ανδρείος δεν πρέπει να στολίζεται με άρματα αργυρά και χρυσά· η καλυτέρα του στολή πρέπει να είναι το κοφτερόν σπαθί του και η ανδρεία του, μ’ όλην δε την δυστυχίαν της Ελλάδος και τα παραπονά σας, θα ευρίσκονται ακόμη μεταξύ σας και μετρητά πολλά και ασημικά περισσότερα. Εάν, ο Θεός φυλάξοι, έμβουν οι Τούρκοι εις καμμίαν επαρχίαν σας, τότε βλέπετε πόσα γρόσια ευρίσκουν.

»Η τιμή, λοιπόν, η σωτηρία και το συμφέρον σας απαιτούν να δανείσετε όλα τα περιττά σας εις το κοινόν, να ευχαριστηθήτε κατά το παρόν με ολιγώτατα, και να πιστεύσετε ότι χωρίς τοιαύτας θυσίας, είσθε όλοι χαμένοι, και το χειρότερον θέλετε καταφρονείσθε και περιπαίζεσθε από όλον τον κόσμον. Βεβαιωθείτε ότι μήτε να φύγετε πουθενά εμπορείτε, μήτε εάν καταφύγετε εμπορείτε να γλυτώσετε και εσάς και το βιος σας. Οι ανδρείοι, όσοι άλλοτε εζούσαν εις τα βουνά και εσυνήθιζαν να παραχώνουν εις την γην τα χρήματά των, τώρα πρέπει να αλλάξουν ζωήν, διότι εάν υπερισχύσουν οι Τούρκοι θέλουν τους εξολοθρεύσει, και διότι είναι άτιμον και βλαπτικόν να παραχώνουν πλέον εις την γην το έχειν των· χρεωστούν δε να το δανείζουν εις το κοινόν, και να πέρνουν τον δίκαιον ετήσιον τόκον των τούτο είναι και έντιμον και ωφελιμώτατον.

»Μένει τώρα να ομιλήσω και περί υποθέσεως, ήτις, υποπτεύω, κυριεύει τους περισσοτέρους, και προς τους οποίους ίσως οι λόγοι μου φανούν παράξενοι· αλλά παρακαλώ τους παραξενευθησομένους να αναγνώσουν καλώς τα ανωτέρω, και να σκεφθούν ομοίως τα κατωτέρω και έπειτα να με νομίσουν παραδοξολόγον, εάν τοις το συγχωρή η συνείδησίς των.

»Ηξεύρω ότι όλων σας οι οφθαλμοί είναι γυρισμένοι προς τον Δούναβιν, και προσμένετε ως οι Εβραίοι, τον Μεσσίαν την εκραγήν του μεταξύ Ρουσσίας και Τουρκίας πολέμου· αλλ’ ηξεύρετε τα εκ τούτου άφευκτα κακά; Συγχωρήσατέ μοι να σας τα εκθέσω.

»Αον. Όλοι οι πολυαριθμοι Χριστιανοί, όσοι ευρίσκονται άοπλοι υπό την εξολοθρευτικήν μάχαιραν των Τούρκων θέλουν καταστραφεί εις την πρώτην είδησιν του πολέμου και πριν φθάσουν οι Ρούσσοι να πατήσουν τα Τουρκικά χώματα.

»Βον. Εμβαίνοντες οι Ρούσσοι εις την Τουρκίαν και φθάνοντες εις την Κωνσταντινούπολιν, έν εκ των δύο πρέπει να ακολουθήση· ή γινόμεθα Ρουσσογραικοί, και τούτο δεν διαφέρει πολύ από το να εμέναμεν ως είμεθα πρότερον υπό τους Τούρκους. Το κεφάλαιον τούτο είναι πολύ δεινόν. Όθεν δεν εμπορώ να εξηγηθώ ως θέλω. Σας παρακινώ μόνον να ερωτήσετε τους περιελθόντας την Ρωσσίαν ομογενείς, διά να μάθετε ποίαν κατάστασιν έχει ο

Ρουσσικός Λαός, εάν τον πωλούν εις τα πανηγύρια ως ημείς τα άλογα, και πως ενεργείται η Ρουσσική δικαιοσύνη. Αι αποκρίσεις των φιλαλήθων ομογενών θέλουν σας δείξει εάν είναι επιθυμητή η Ρουσσογραικία· αλλ’ άραγε είναι και τούτη δυνατή; Αι άλλαι δυνάμεις της Ευρώπης θα στέρξουν να χάψη η Ρουσσία την Ευρωπαϊκήν Τουρκίαν; Δεν θα πηγάση εκ τούτου γενικός πόλεμος εις την Ευρώπην; Και δεν θα αναγκασθούν αι Δυνάμεις της Ευρώπης να μας μερίσουν ως την Πολωνίαν; Ο μερισμός τούτος είναι χειρότερος και από την ιδίαν συσσωμάτωσίν μας με την Ρουσσίαν.

»Συμπεράνετε λοιπόν ότι πρέπει να φοβώμεθα τριπλώς τον ενεργεία πόλεμον της Ρουσσίας. Εάν κατορθώσετε όσα ανωτέρω σας επρόβαλα, και εάν εννοήσετε την υπεροχήν την οποίαν σας δίδει η θέσις σας, το πνεύμα σας και διάφοραι άλλαι περιστάσεις, εγώ τότε προτιμώ καλήτερα να ειρήνευση η Ρουσσία με την Τουρκίαν, παρά να κάμη τον πόλεμον, όστις αφεύκτως θα επιφέρει τα τρία ανωτέρω σημειωθέντα κακά· εξολόθρευσιν των αόπλων αδελφών μας, ρουσσισμόν της Ελλάδος ή και το χειρότερον τον διαμερισμόν μας.

»Αλλ’ αφ’ όσα ηξεύρομεν και αφ’ όσον συμπεραίνομε, μήτε πόλεμος μήτε ειρήνη δεν γίνεται ογλήγορα· η φύσις των πραγμάτων είναι τοιαύτη ώστε όλος ο εφετεινός χρόνος θα περάση ως τον περυσινόν, και τα ρουσσικά και τα Τουρκικά στρατεύματα θα στέκωνται εις τα σύνορά των, και θα εξακολουθούν αι πολυχρόνιαι διπλωματικαί συναποκρίσεις. Τούτη η μέση κατάστασις των πραγμάτων μας ωφελεί τα μέγιστα, σώζει πρώτον τους αόπλους χριστιανούς, εμποδίζει τους Τούρκους από το να επιπέσουν καθ’ ημών με όλας τας δυνάμεις των, και το συμφερώτερον μας δίδει καιρόν να οργανισθώμεν, να κυριεύσωμεν τα εν τω μέσω της Ελλάδος φρούρια, να σχετισθώμεν με τους Αλβανούς και άλλους δυσαρεστημένους Τούρκους, να ετοιμάσωμε πολεμικά εφόδια, να εισάξωμεν τας πολεμικάς τέχνας της Ευρώπης, να εύρωμε δάνεια, να συνάξωμε τας συνδρομάς των αλλοφύλλων φιλελλήνων και να συνειθίσωμε εις τα πολεμικά και υπό διοίκησιν εθνικήν, φιλελεύθερον και δικαίαν. Βλέπετε άρα ότι τα πάντα συντρέχουν προς βοήθειάν μας, και άλλο δεν μας λείπει παρά να θελήσωμεν να ωφεληθώμεν από τας ευτυχείς περιστάσεις και να πράξωμεν όλα τα πρέποντα.

»Φίλοι ομογενείς. Έως πέρυσιν αγνοούσεν ο κόσμος ότι υπήρχον Έλληνες, και οι πεπαιδευμένοι της Ευρώπης εθρηνούσαν την πτώσιν μας. Οι περισσότεροι των αλλογενών περιηγητών ήταν εις γνώμην, ότι μας ήτον αδύνατον όχι μόνον να ελευθερωθώμεν, αλλά μήτε να συλλάβωμεν ιδέαν ελευθερίας. «Ο Κλήρος μας, έλεγαν, είναι διεφθαρμενος, αμαθής και ανάξιος του επαγγέλματός του, οι προεστώτες, και προύχοντές μας πλεονέκται, ασυνείδητοι, και τύραννοι ως τους Τούρκους, οι λόγιοι μας περιωρισμένοι και ανάξιοι να εννοήσουν τα συμφέροντα του Έθνους· οι έμποροί μας αισχροκερδείς

δεις και άτιμοι και ο λαός μας όλος αμαθής, εξουθενωμένος και άνανδρος· όθεν, έλεγαν, πώς είναι δυνατόν να αναγεννηθή τόσον δυστυχές γένος;»

»Αλλ’ ιδού εδείξατε ότι είσθε καλήτεροι, αφ’ ότι επιπολαίως σας εγνώρισαν οι αλλογενείς. Χωρίς όπλα, χωρίς αρχηγούς, χωρίς προετοιμασίαν, χωρίς χρήματα, και κατατρεχόμενοι από μύρια εσωτερικά και εξωτερικά εμπόδια, κατορθώσατε να κυριεύσετε σχεδόν όλην την Ελλάδα, να εκπολιορκήσετε διάφορα φρούρια, να απαντήσετε με βάρκας εις τον τρομερόν στόλον της Τουρκίας και της βορείου Αφρικής, και το πάντων δυσκολώτρον ημπορέσατε να συστήσετε υπερτάτην εθνικήν διοίκησιν της οποίας και το προσωρινόν πολίτευμα και αι άλλαι πράξεις εχαροποίησαν τους φίλους μας, και έδειξαν εις όλον τον κόσμον ότι μετά δύο χιλιάδας χρόνια η Ελλάς ανίσταται, και οι Έλληνες είναι άξιοι των αειμνήστων προγόνων των: Αι Γαζέται και της Ευρώπης και της Αμερικής αντηχούν από τα κατορθώματά σας, και τα ονόματα των Υψηλάντων(η), του Μαυροκορδάτου, του Νέγρη, των Κουντουριωτών, του Μπότσαρη, του Κολοκοτρώνη, του Μαυρομιχάλη, του Οδυσσέως, του Κοντογιάννη και πλήθος άλλων πολεμικών, πολιτικών, ιερωμένων είναι εις τα στόματα των φωτισμένων ανθρώπων. Οι Σουλιώται, Νυδριώται Σπετσιώται και Ψαριανοί διεφημίσθησαν εις όλον τον κόσμον το πολιτικόν σας σύστημα μετεφράσθη εις όλας τας γλώσσας της Ευρώπης και οι ίδιοι αδυσώπητοι εχθροί μας άρχισαν να μας θεωρούν με άλλο μάτι και να αυξάνουν την καθ’ ημών λύσσαν των.

»Κατωρθώσατε άρα τα δυσκολώτερα· δεν είναι λοιπόν εντροπή σας να οπισθοδρομήσετε; δεν είναι καταισχύνη σας να φανήτε κατώτεροι εαυτών; δεν είναι όνειδος αιώνιον να μη γνωρίζετε μήτε πόσον δύνασθε, μήτε τί εμπορείτε εις το μέλλον να κατορθώσετε; Εις την ανδρείαν εφθάσατε τους αθανάτους προπάτοράς μας, εις την πολιτικήν τους υπερβαίνετε, διότι κατεφρονήσατε τα τοπικά πάθη, και ενώθητε εις μίαν δύναμιν και εις εν πολιτικόν σύστημα· μένει πλέον να τους μιμηθήτε και εις τας λοιπάς αρετάς.

»O επονομασθείς δίκαιος Αριστείδης εστάθη είκοσι πέντε έτη θησαυροφύλαξ της Ελλάδος, και όταν μετά τον θάνατόν του ηθέλησαν οι Αθηναίοι να τω κάμουν λαμπρά επιτάφια, ηναγκάσθησαν να εξοδεύσουν από το κοινόν, επειδή ο Αριστείδης απέθανε πτωχός, και δεν είχε μήτε παλάτια μήτε δούλους. Ο τελειότερος των ελληνικών ανδρών Επαμεινώνδας δεν εκβήκε του οίκου του μίαν ημέραν, επειδή έπλυνεν εκείνην την ημέραν η μήτηρ του το φόρεμά του, και δεν είχεν άλλο διά να φορέση. Τούτων λοιπόν τας αρετάς πρέπει να μιμηθήτε εάν θέλετε να αποθανατισθήτε ως εκείνοι, και να κάμετε ένδοξον και ευτυχή την τοσούτους αιώνας δυστυχήσασαν ταλαίπωρον Ελλάδα.

»Με τοιαύτας λοιπόν αρετάς, με τοιαύτην ανδρείαν, με φρόνιμον διοίκησιν, με ομόνοιαν, πειθαρχίαν, δικαιοσύνην, και με τα άλλα προτερήματα

του χριστιανού, του Έλληνος και του καλού πολίτου, και με την εισαγωγήν μάλιστα των ευρωπαϊκών πολεμικών μέσων, βεβαιωθήτε ότι όχι μόνον δεν έχετε τί να φοβηθήτε, αλλά θέλετε εποικοδομήσει εις βάσεις ακραδάντους την ελευθερίαν μας και την ανεξαρτησίαν μας, θέλετε γίνει περίβλεπτοι και όνομαστοί εις όλον τον κόσμον και θέλετε προετοιμάσει διά τα γηράματα και τα τέκνα σας ζωήν ευδαίμονα και μακαρίαν. Έκαστος και των ομογενών και των αλλογενών θέλει σας δείχνει με το δάκτυλον, αναφέρων το όνομά σας, και θέλετε αφήσει αυτό κληρονομιάν εις τα τέκνα σας πολύ μεγαλητέραν και ωφελιμωτέραν από μιλλιούνια.

Η ζωή μας είναι πρόσκαιρος, και ογλήγορα ή αργά έκαστος ημών θέλομεν πληρώσει το κοινόν εις όλους χρέος. Τίς λοιπόν νουν έχων ομογενής ημπορεί να καταφρονήση παρομοίαν αθανασίαν, και να προτιμήση μωρώς της κενοδοξίας, πλεονεξίας και καλοπαθείας τα απατηλά καλά; Πλήρης υπολήψεως εις τα Ελληνικά σας φρονήματα, και εγκαρδιούμενος από την ομόφωνον γνώμην των σοφωτέρων της Ευρώπης, τολμώ να σας ευαγγελίσω ότι κάμνοντες τα ανωτέρω δεν θέλει σας λείψει τίποτε, και θέλετε αναστήσει την πολυπαθή Ελλάδα.

Υγιαίνοιτε φίλοι ομογενείς, και είθε να πράξετε ό,τι το συμφέρον, η τιμή και το χρέος σας απαιτούν».

1. Θ. Μακρή, Ο Ιωάννης Καποδίστριας και η προκυβερνητική πατριωτική του δράσις (1965) σ. 245-260.

(α) Όστις θέλει ας αναγνώση την συμφωνίαν Concordato του Βασιλέως της Προυσσίας με τον Πάπαν, τας φιλοφρονητικές σχέσεις του Βασιλέως της Αγγλίας με τον Ίδιον Καλίφην της Δυτικής Εκκλησίας και τέλος πάντων τα δοκίμια της Προυσσικής Αυλής διά να οργανώση πειθαρχικώς την Προτεσταντικήν Εκκλησίαν της.

(β) Τα πραχθεντα εις Νεάπολιν και το Τουρίνον, τα γραφόμενα κατά των Ισπανοπορτογάλλων και αι κατά των δυστυχών Ελλήνων συκοφαντίαι και ανεξάντλητοι ύβρεις αποδείχνουν αναντιρρήτως τί σκοπούν και τί είναι ικαναί να πράξουν αι μεγάλαι Δυνάμεις κατά των τολμούντων να προφέρουν και την λέξιν της ελευθερίας.

(γ) Ανέφερα και ανωτέρω την βάρβαρον λέξιν Καλίφης. Τούτη σημαίνει τον πληρεξούσιον τοποτηρητήν του Μωάμεθ επί της γης, όστις γνωρίζει εκ πνεύματος αγίου το δίκαιον και το άδικον, και εις μόνον τον ψευδοπροφήτην είναι υπεύθυνος.

(δ) Ποτέ δεν ενέκρινα το επιχείρημα του Υψηλάντη, αλλ’ η δικαιοσύνη μ’ αναγκάζει να ειπώ ότι ύστερα από την αναρχίαν και κακοήθειαν των οπαδών του, συνέτρεξαν μεγάλως εις την καταστροφήν του και αι δύο γειτονικαί χριστιανικαί Βασιλείαι (Αυστρία και Ρωσσία). Ταύτα τα περιστατικά πρέπει να εκτεθούν εις πλάτος διά να μη πέσουν εις τα ίδια φθοροποιά αμαρτήματα και οι καθ’ αυτό Έλληνες.