Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια, τ. Α΄

εν Τεργέστη προς μετάβασιν εις Πελοπόννησον, όπου και πράγματι μετέβησαν. Τα γεγονότα ταύτα είναι πασίγνωστα όσον και ανεξήγητα.

Ολίγας ημέρας προ της εκ Λάυβαχ αναχωρήσεως του Αυτοκράτορος, επιστολαί της οικογενείας μου μοι ανήγγειλαν τον θάνατον του πατρός μου. Ο Αυτοκράτωρ έσχε την άκραν καλωσύνην να διατάξη όπως αι επιστολαί αύται παραδοθούν εις Αυτόν και ηυδόκησε να αναλάβη αυτοπροσώπως να μοι αναγγείλη το πράγμα.

Μετά το τέλος της συνεργασίας μας, ο Αυτοκράτωρ μοι είπε: «Περιμένετε...» Εμείναμεν μόνοι. Τότε δε μοι ωμίλησε μετ’ εκφράσεων χριστιανικής συμπαθείας περί του δυστυχήματος όπερ ηγνόουν. Εξήλθον με την καρδίαν συντετριμμένην αλλά και πλημμυρίζουσαν εκ της ευγνωμοσύνης ην μοι ενέπνεεν ο Αυτοκράτωρ.

Την επομένην ο Αυτοκράτωρ μοι ανήγγειλε διά του κόμιτος Νεσσελρόδε ότι μοι εχορήγει επί δώδεκα έτη ετήσιον εκ γαιών εισόδημα ανάλογον του βαθμού μου115. Απήντησα εγγράφως ότι δεν εύρισκον λόγους όπως εκφράσω εις Αυτόν την ευγνωμοσύνην μου και εδεχόμην τας ευεργεσίας Του, διότι, διά της συμμετοχής των οικείων μου εις αυτάς, θα ηδυνάμην να εξοφλήσω τρόπον τινά ιερόν χρέος όπερ μοι επέβαλλεν η οικογενειακή στοργή.

Επιστρέφων εις Πετρούπολιν ο Αυτοκράτωρ εσταμάτησεν επί τινας ημέρας εν Βαρσοβία· Εκεί συνηντήθην και εγώ μετά του Αυτοκράτορος, καθ’ ον χρόνον έφθανον αι θλιβεραί ειδήσεις ας εκόμιζεν εις ημάς ο εκ Κωνσταντινουπόλεως διπλωματικός ταχυδρόμος116. Ο Αυτοκράτωρ ησχολήθη με αυτάς, μοι έδωκε τας διαταγάς Του, ανέβαλε δε μέχρι της εις Πετρούπολιν επιστροφής την εργασίαν και τας οδηγίας αίτινες ήτο επείγον να δοθούν εις τον βαρώνον Στρόγανωφ λόγω της οσημέραι δυσχερεστέρας και κινδυνωδεστέρας καταστάσεως.

Ευθύς μετά την εις Πετρούπολιν επάνοδόν μας ανεκεφαλαίωσα εις υπόμνημα, όπερ είχομεν την συνήθειαν να αποκαλώμεν agenda, την εικόνα της εν Κωνσταντινουπόλει καταστάσεως και τα ραγδαία και δραστήρια μέτρα ων την λήψιν επέβαλλεν η κρίσιμος αύτη κατάστασις. Η ιδέα του πρώτου τελεσιγράφου117, του επιδοθέντος εις την Πύλην διά του βαρώνου Στρόγανωφ, περιείχετο ολόκληρος εις το υπόμνημα (agenda) τούτο, όπερ έτυχε της εγκρίσεως του Αυτοκράτορος. Ο ταχυδρόμος ανεχώρησε διά Κωνσταντινούπολιν, εις δε τας συμμάχους Αυλάς ανεκοινώθη το κείμενον της δια-

115. Διά διατάγματος υπογραφέντος τη 10 Ιουνίου 1821 εχορηγήθη εις τον Καποδίστριαν επί δωδεκαετίαν, εις αμοιβήν των υπηρεσιών του εν Τροππάου και Λάυβαχ, το εισόδημα διαφόρων εν Βολυνία κτημάτων εκ των γαιών του Στέμματος, ανερχόμενον εις 6.169 ρούβλια ετησίως.

116. Περί του απαγχονισμού του Πατριάρχου Γρηγορίου του Ε΄.

117. Prokesch Osten, III, σελ. 95 -101.

διακοινώσεως ην ο βαρώνος Στρόγανωφ θα επέδιδεν εις την Πύλην· προσεκλήθησαν δε αύται να υποστηρίξουν τα διαβήματα του εν Κωνσταντινουπόλει πρεσβευτού της Ρωσσίας και να συνεννοηθούν μετά της Ρωσσικής Κυβερνήσεως περί των ληπτέων μέτρων εν η περιπτώσει το διάβημα του βαρώνου Στρόγανωφ έμενεν άνευ αποτελέσματος.

Η Πύλη απέρριψεν αγερώχως πάσας τας προτάσεις της Ρωσσίας· εξηκολούθησε να αφήνη την Μολδαβίαν και την Βλαχίαν υπό τας φρικώδεις συνεπείας της μουσουλμανικής εισβολής· παρεσκεύαζε την αυτήν τύχην εις την Ελλάδα προάγουσα δραστηρίως τον κατά του Αλή Πασσά πόλεμον· συμπεριεφέρθη εχθρικώς προς την Πρεσβείαν της Αυτού Αυτοκρατορικής Μεγαλειότητος, προσέβαλε την ρωσσικήν σημαίαν και παρέσχε πράγματα εις το ρωσσικόν εμπόριον.

Ο βαρώνος Στρόγανωφ, συμφώνως προς τας οδηγίας, εγκατέλειψε την Κωνσταντινούπολιν118 και έφθασεν εις Οδησσόν με τους εναπομείναντας εκ των δυστυχών φαναριωτικών οικογενειών και με άλλους χριστιανούς ους κατώρθωσε να σώση από την αιμοδιψή βαρβαρότητα των Τούρκων.

Αι παρίστριοι ηγεμονίαι συνετρίβησαν υπό το άχθος των οθωμανικών ορδών, ο δε πρίγκιψ Υψηλάντης κατέφυγε μετά των αδελφών του εις Αυστρίαν.

Ο κόμις Γολόβκιν119 πληροφορών περί τούτου το εν Πετρουπόλει Υπουργείον εζήτησε, τη συναινέσει της Αυλής της Βιέννης, τας διαταγάς του Αυτοκράτορος ως προς τον πρίγκιπα Υψηλάντην. Ερωτηθείς υπό του Αυτοκράτορος περί του πρακτέου, απήντησα ότι ο πρίγκιψ Υψηλάντης, διατελών εις την υπηρεσίαν της Αυτού Μεγαλειότητος, έπρεπε να οδηγηθή εις Ρωσσίαν και να υποβληθή εις δίκην κατά τους νομίμους τύπους· ότι η ανάκρισις, εις ην θα έδιδεν αφορμήν η δίκη αύτη, ασφαλώς θα έχυνε ζωηρόν φως επί των λαβόντοιν χώραν εν Οδησσώ και Κισνοβίω και ούτω αυτομάτως θα έπαυον αι εις βάρος αθώων υποψίαι και συκοφανται· ότι ο πρίγκιψ Υψηλάντης, αποδεικνυόμενος ένοχος, θα ετιμωρείτο· αλλ’ ότι ίσως η τιμωρία αύτη θα έσωζεν ολόκληρον λαόν απειλούμενον να καταστή θύμα αφ’ ενός μεν των σκευωριών δρακός τυχαρπάστων ανθρώπων, αφ’ ετέρου δε της δυσπιστίας των ευρωπαϊκών Δυνάμεων και της φρικώδους εκδικήσεως των Τούρκων. Ο Αυτοκράτωρ δεν ενέκρινε την πρότασιν ταύτην και διέταξε κατηγορηματικώς να δοθή εις την Αυλήν της Βιέννης η απάντησις ότι δύναται να κρατήση τον πρίγκιπα Υψηλάντην και τους αδελφούς του. Η διαταγή αύτη εξετελέσθη.

Αι απαντήσεις ας η Πύλη έδωκεν εις το πρώτον τελεσίγραφον της Ρωσσίας υπήρξαν ψευδείς, προσβλητικαί και εχθρικαί.

Ο Αυτοκράτωρ διέμενε τότε εν Τσάρσκοε Σελό. Ήτο ο Αύγουστος του 1821. Η Αυτού Μεγαλειότης ευδοκήσασα να μοι επιτρέψη να παραμείνω και

118. Τελευτώντος του Ιουλίου 1821.

119. Γεώργιος Ιβάνοβιτς Γολόβκιν (1762 - 1846), πρεσβευτής της Ρωσσίας εν Βιέννη.

εγώ εκεί, με εκάλεσε μίαν εσπέραν και συνδιελέχθη μετ’ εμού περί της δυσχερούς θέσεως εις ην ευρίσκετο η Ρωσσία συνεπεία της εν τη Ανατολή εξεγέρσεως και των εκ του επαναστατικού πνεύματος απειλούντων την Ευρώπην κινδύνων.

«Εάν απαντήσωμεν εις τους Τούρκους με πόλεμον, το επαναστατικόν διευθυντήριον των Παρισίων θα θριαμβεύση, και ουδεμία κυβέρνησις θα δυνηθή να διατηρηθή. Δεν προτίθεμαι να αφήσω το έδαφος ελεύθερον εις την αναρχίαν. Πρέπει πάση θυσία να ευρεθή τρόπος να αποφύγωμεν τον πόλεμον με την Τουρκίαν. Σας συνιστώ να σκεφθήτε επί τούτου και να Μοι υποβάλετε εμπεριστατωμένην έκθεσιν επί του ακανθώδους τούτου ζητήματος.

«Ας μοι επιτρέψη η Υμετέρα Μεγαλειότης να εκφράσω μετά πλήρους ελευθερίας την γνώμην μου επί του προκειμένου...».

«Ακριβώς δι’ αυτό είσθε εδώ.»

«Ας παραδεχθώμεν, Μεγαλειότατε, ότι υπάρχει επαναστατικόν διευθυντήριον εν Παρισίοις, η οπουδήποτε αλλού, και ότι εργάζεται αδιακόπως προς ανατροπήν όλων των υφισταμένων κυβερνήσεων. Ας δεχθώμεν ότι αι κυβερνήσεις αύται δεν δύνανται κατ’ άλλον τρόπον να καταπολεμήσουν και να νικήσουν τον εσωτερικόν τούτον εχθρόν, ειμή αντιτάσσουσαι εις αυτόν ξένα στρατεύματα. Ας δεχθώμεν, τέλος, ότι προσφεύγουν εις την Υμετέραν Μεγαλειότητα ίνα τύχουν τοιαύτης βοηθείας. Εις την περίπτωσιν ταύτην μήπως η Υμετέρα Μεγαλειότης δεν έχει αρκετά στρατεύματα διά να παράσχη την ζητηθείσαν βοήθειαν και επιβληθή συγχρόνως και εις τους Τούρκους διά στρατιωτικής κινήσεως εις τον Προύθον και, εάν είναι ανάγκη, εις τον Δούναβην ;

»Εξ άλλου παραδίδοντες τους χριστιανούς της Ανατολής εις την αιμοβόρον μανίαν των Τούρκων, δεν υποβοηθούμεν άρα γε τα σχέδια των εν Ευρώπη επαναστατικών αυτουργών αντί να τα ματαιώσωμεν; Εάν ούτοι έχουν κοινόν τι καθωρισμένον πρόγραμμα, τούτο ασφαλώς θα αποβλέπη εις το να περιαγάγη εις πλήρη ανυποληψίαν τας νομίμους κυβερνήσεις και να εξεγείρη εναντίον των την κατακραυγήν των λαών. Αλλ’ οι Έλληνες εγκαταλειπόμενοι εις την διάκρισιν των Τούρκων θα αμυνθούν με το θάρρος της απελπισίας. Τότε θα συμβή έν εκ των εξής τριών: ή θα υποστή η Ελλάς την τύχην των παριστρίων ηγεμονιών, ή θα συντρίψη διά παντός τον οθωμανικόν ζυγόν, ή, τέλος, ο αγών θα παραταθή μετ’ εναλλασσομένων επιτυχιών και αποτυχιών. Εις την πρώτην περίπτωσιν αι ευρωπαϊκαί κυβερνήσεις θα τεθούν εις ίσην μοίραν με τους Τούρκους120. Εις την δευτέραν, θα αναγκασθούν να αναγνωρίσουν εν Ελλάδι μίαν κατάστασιν την οποίαν θα έχουν προηγουμένως αποδοκιμάσει. Εις την τρίτην περίπτωσιν θα αφήσουν να υφίσταται υπό τα όμματα των λαών των το πλέον επικίνδυνον παράδειγμα, ήκιστα δε κατάλληλον διά να επαναφέρη τα πνεύματα εις κατάστασιν ησυχίας, μονιμότητος

120. Από απόψεως της εναντίον των κατακραυγής των λαών.

και εσωτερικής γαλήνης. Το να ελπίζωμεν διά διαπραγματεύσεων να αγάγωμεν τους Τούρκους εις το να συμπεριφερθούν προς τους χριστιανούς κατά τρόπον ανθρώπινον και λογικόν, αυτό σημαίνει να περιφρονήσωμεν την πείραν των αιώνων και να αγνοήσωμεν και την ιδικήν μας πείραν. Διά τούτο μόνον με την δύναμιν των όπλων δυνάμεθα, εφ’ όσον έτι είναι καιρός, να ειρηνεύσωμεν την Ανατολήν χωρίς να θέσωμεν εν κινδύνω την γενικήν συμμαχίαν, ίσως δε μάλιστα να την καταστήσωμεν στενοτέραν συσφίγγοντες τους αποτελούντας αυτήν δεσμούς, οίτινες αισθητώς εχαλαρώθησαν κατόπιν των εν Τρόππαου και Λάυβαχ ληφθεισών αποφάσεων.»

Εις το σημείον τούτο ο Αυτοκράτωρ με διέκοψε αντικρούων την τελευταίαν ταύτην άποψιν και υποστηρίζων ότι, μολονότι η Αγγλία είχεν οικειοθελώς απομονωθή, η ευρωπαϊκή συμμαχία, μετά το Τρόππαου και το Λάυβαχ, είχεν εί περ ποτε αποβή ισχυρά.

Παρά την διχογνωμίαν ταύτην η Αυτού Μεγαλειότης με ενεθάρρυνεν όπως αναπτύξω λεπτομερώς τας σκέψεις ας είχον υποβάλει.

Θα συνοψίσω ενταύθα ως εξής τα συμπεράσματα εις α κατέληξα: Εκδίωξις των Τούρκων εκ των παριστρίων ηγεμονιών, κατάληψις των δύο τούτων επαρχιών υπό ρωσσικού στρατού, υποβοήθησις της επιχειρήσεως ταύτης υπό του εν Ευξείνω στόλου.

Γνωστοποίησις εις την Πύλην διά διαγγέλματος ότι τα μέτρα ταύτα αποβλέπουν μόνον εις το να εξαναγκασθή αύτη να αποδεχθή ως προς τους χριστιανούς το σύστημα της ειρηνεύσεως του οποίου θα καθωρίζοντο αι βάσεις. Αι βάσεις αύται θα συνίσταντο εις εγγυήσεις σταθεράς υπό την προστασίαν των οποίων οι Μολδαβοί, οι Βλάχοι, οι Σέρβοι και οι Έλληνες θα δύνανται εις το εξής να ζουν χωρίς να διακινδυνεύη η ζωή και η τιμή των. Επί πλέον το διάγγελμα θα περιείχε πανηγυρικήν και αμετάκλητον υπόσχεσιν να σεβασθή η Ρωσσία το εδαφικόν καθεστώς, ως τούτο έχει καθορισθή μεταξύ των δύο κρατών διά των υφισταμένων συνθηκών.

Το διάγγελμα τούτο θα ανεκοινούτο εις τους Έλληνας, τους Σέρβους, τους Μολδαβούς και τους Βλάχους με την διαταγήν να λάβουν στάσιν αμυντικήν μέχρις οριστικού διακανονισμού. Επίσης δε και εις την Περσίαν ίνα ταχθή μετά της Ρωσσίας ή μείνη ουδετέρα.

Τέλος αι ευρωπαϊκαί Δυνάμεις θα εκαλούντο να συμπράξουν μετά της Ρωσσίας διά να μετάσχουν, ως επεμβαίνουσαι Δυνάμεις, εις τον καθορισμόν των εγγυήσεων εφ’ ων θα εστηρίζετο η ειρήνευσις της Ανατολής. Εν η δε περιπτώσει απέκρουον την πρότασιν, ο Αυτοκράτωρ, παρά ταύτα, θα εξηκολούθει επιδιώκων τους σκοπούς του χωρίς να παύση να εργάζεται διά την στερέωσιν της ευρωπαϊκής συμμαχίας, ήτις θα προσεχώρει, έστω και παρά την αρχικήν της θέλησιν, εις τα νέα συμφέροντα άτινα θα εδημιουργούντο μετά την ειρήνευσιν της Ανατολής.

 Ο Αυτοκράτωρ ήκουσε τους μακρούς μου συλλογισμούς και μοι απήντησεν:

«Ναι, αναμφιβόλως, πάντα ταύτα θα ήσαν ωραία, αλλά, διά να πραγματοποιηθούν, χρειάζεται να επιτευχθή συνεννόησις και τελεία συμφωνία μεταξύ των συμμάχων κυβερνήσεων. Ας κερδίσωμεν, λοιπόν, διά των μετά της Τουρκίας συζητήσεων, τον αναγκαίον χρόνον προς συνεννόησιν με τας συμμάχους Αυλάς.»

«Μεγαλειότατε, θέλοντες να κερδίσωμεν χρόνον, θα τον χάσωμεν ανεπιστρεπτί. Η επανάστασις θα γίνη τόσον γενική, ώστε θα είναι πλέον αδύνατον να την συγκρατήσωμεν. Όταν η πυρκαϊά γίνη πολύ μεγάλη, δεν αρκεί πλέον η κατάσβεσις, χρειάζεται κατεδάφισις του κτιρίου. Τα στοιχεία εκείνα άτινα προς το παρόν θα ηδύναντο να παράσχουν ωφελίμους διά τους χριστιανούς συνδυασμούς, θα αποβούν συν τω χρόνω συγκεχυμένα και ηλλοιωμένα. Εκτός τούτου αμφιβάλλω εάν αι σύμμαχοι Αυλαί συγκατατεθούν να συμπράξουν οικειοθελώς μετά της Υμετέρας Μεγαλειότητος εις επιχείρησιν εις την οποίαν φοβούνται ότι ο ρόλος των θα είναι δευτερεύων. Περί τούτου είχετε, Μεγαλειότατε, απόδειξιν κατά το παρελθόν. Ο κατά του Βοναπάρτου συνασπισμός εσχηματίσθη μόνον εις το πεδίον της μάχης και διά της ακαταμαχήτου επιβολής των γεγονότων, διά τούτο δε και επέτυχε. Τουναντίον πάντες οι συνασπισμοί οίτινες εσχεδιάσθησαν και εκανονίσθησαν λεπτομερώς εκ των προτέρων, κατέληξαν μόνον εις καταστροφάς ή εις εντελώς αντίθετα των επιδιωκομένων αποτελέσματα. Η Υμετέρα Μεγαλειότης, έχουσα τα στρατεύματά της παρά τον Δούναβιν, θα διευθετήση άνευ δυσχερείας τας τύχας της Ανατολής. Θα σώση ίσως την Ισπανίαν. Δεν αποκλείεται δε ότι και η Νότιος Αμερική θα αισθανθή τον ευεργετικόν αντίκτυπον της Υμετέρας πολιτικής. Εξ όλων τούτων ουδέν θα είναι εύκολον, ουδέν θα είναι κατορθωτόν, εφ’ όσον θα διαπραγματευώμεθα διά διπλωματικών εγγράφων αντί να ενεργώμεν δι’ έργων.»

Ο Αυτοκράτωρ ενέμεινεν εις τας απόψεις Του και έθηκε τέρμα εις την μακράν και αξιομνημόνευτον ταύτην συνεργασίαν, διατάσσων με να προετοιμάσω, ως συνήθως, υπόμνημα (agenda) , χωρίς όμως να μοι αφήση και πλήρη ελευθερίαν ως προς το πνεύμα υφ’ ου θα διεπνέετο.

Ηθέλησα να εκτελέσω τας διαταγάς της Αυτού Μεγαλειότητος, αλλ’ ο κάλαμός μου ηρνείτο να χαράξη σχέδιον νέων μετά της Πύλης εξηγήσεων, εις τρόπον ώστε το υπόμνημά μου κατέληξε να αποδείξη άπαξ έτι το επείγον της οράσεως.

Ο Αυτοκράτωρ ανέγνωσε το υπόμνημά μου, τη δε επαύριον εν συνεργασία, καθ’ ην παρίστατο και ο κόμις Νεσσελρόδε, η Αυτού Μεγαλειότης επανέλαβε κατά το πλείστον τας παρατηρήσεις τας οποίας μοι είχε κάμει κατ’ ιδίαν, μας διέταξε δε οριστικώς να παρασκευάσωμεν απάντησιν προς την Πύλην, να εκθέσωμεν εκ νέου τας απαιτήσεις μας και να αρχίσωμεν διαπραγματεύσεις

τεύσεις με τας συμμάχους Αυλάς εις τρόπον ώστε να αχθούν να συμπράξουν μετά της Ρωσσίας κατά των Τούρκων δι’ ην περίπτωσιν ούτοι ήθελον εξακολουθήσει απορρίπτοντες τας προτάσεις μας.

Η μακροθυμία και η μετριοπάθεια αίτινες διέκρινον τας απαιτήσεις μας παρεγνωρίσθησαν τελείως υπό της Πύλης, της Αυστρίας και της Αγγλίας.

Η Πρωσσία και η Γαλλία ανεγνώρισαν πλήρως την έλλειψιν υστεροβουλίας και την ευρύτητα των αντιλήψεων της Αυτού Μεγαλειότητος, εξέφρασαν δε την επιθυμίαν να ενωθούν μετά της Ρωσσίας ίνα ανακόψουν τας τρομεράς προόδους της αναρχίας και αποτρέψουν τας καταιγίδας αι οποίαι ημαύρωναν τον ορίζοντα της Ανατολής.

Η Α. Μ. ο Βασιλεύς της Αγγλίας επεχείρησε τότε ταξίδιον εις Αννόβερον121, εκεί δε μετέβη και ο πρωθυπουργός της Αυστρίας. Είναι πιθανόν ότι αι συχναί του συνδιαλέξεις μετά του λόρδου Κάστλερεη είχον ως μόνον θέμα τας περί του τουρκικού ζητήματος ανακοινώσεις μας. Το πραγματικόν αίτιον των συνομιλιών τούτων παρέμεινεν εις ημάς αγνωστον· το γεγονός όμως είναι ότι έκτοτε αι δύο αύται κυβερνήσεις, χωρίς να καταπολεμήσουν ή να ανασκευάσουν τας προτάσεις μας, συστηματικώς απέκρουσαν αυτάς, η δε έπαρσις και η επιμονή της Πύλης έναντι της Ρωσσίας εδιπλασιάσθη.

Λαμβάνων υπ’ όψει την κατάστασιν ταύτην επανηρχόμην κατ’ επανάληψιν εις τας ιδιαιτέρας συνομιλίας μου μετά του Αυτοκράτορος επί της απαραιτήτου ανάγκης να παύσωμεν διαπραγματευόμενοι και να δράσωμεν. Εξέθετον εις Αυτόν ότι ίσως αι ανακοινώσεις μας είχον προκαλέσει την εν Αννοβέρω συνάντησιν· ότι η συνάντησις αύτη θα έδωκεν εις τους Τούρκους την βεβαιότητα ότι η Ρωσσία ουδέποτε θα εχρησιμοποίει την ισχύν των όπλων διά να τύχη ικανοποιήσεως· ότι η αναβολή της δράσεως θα συνεπλήρωνε την δήωσιν και καταστροφήν των παριστρίων ηγεμονιών· ότι οι Έλληνες θα έπαυον ευρισκόμενοι εντός της σφαίρας της ρωσσικής επιρροής· ότι, εάν η τοιαύτη νέα κατάστασις διετηρείτο και επαγιούτο, τα μεγάλα συμφέροντα της Ρωσσίας εν Ανατολή θα ευρίσκοντο εν προφανεί κινδύνω· ότι τότε η Αυτού Μεγαλειότης θα ηναγκάζετο να προστατεύση ταύτα ουχί μόνον έναντι της αμαθείας και της τυφλής ωμότητος των Τούρκων αλλά και έναντι του εμπορικού εγωισμού της Αγγλίας και της ζηλοτύπου ανησυχίας της Αυστρίας· τέλος ότι όσον περισσότερον εφοβούμεθα τώρα να προβώμεν εις στρατιωτικήν επίδειξιν παρά τον Δούναβιν, επί τοσούτον ο πόλεμος, τον οποίον θα ηναγκάζετο μίαν ημέραν η Ρωσσία να διεξαγάγη εκεί, θα κατήντα σοβαρώτερος και συγχρόνως περισσότερον άκαρπος, καθ’ όσον αύτη δεν θα εύρισκε πλέον τί να σώση και διότι ουδείς πλέον θα

121. Ως γνωστόν, το Αννόβερον, εξ ου κατήγετο η εν Αγγλία βασιλεύουσα δυναστεία, διετέλεσεν εν προσωπική ενώσει μετά της Μεγάλης Βρεττανίας μέχρι της εις τον αγγλικόν θρόνον αναρρήσεως της Βασιλίσσης Βικτωρίας κατά το 1837 (εν Αννοβέρω δεν ανεγνωρίζετο δικαίωμα διαδοχής εις τα θήλεα).

ήτο εις θέσιν να υπολογίση εκ των προτέρων τας ελπίδας επιτυχίας ενός τοιούτου πολέμου.

Ο Αυτοκράτωρ μοι απήντα πάντοτε ότι οι φόβοι μου και η ανυπομονησία μου ήσαν υπερβολικαί. Ουχ ήττον η Αυτού Μεγαλειότης απεφάσισε να γράψη αυτοπροσώπως προς τον λόρδον Κάστλερεη επιστολήν125, ήτις περιέγραφε την θλιβεράν και απειλητικήν κατάστασιν εν η ευρίσκετο το τουρκικόν ζήτημα, ως και τα ρωσσικά συμφέροντα, και εξέθετε την ανάγκην ταχείας θεραπείας. Ο Αυτοκράτωρ εκάλει το Αγγλικόν Υπουργείον να εξηγηθή και να συνεννοηθή μετά των λοιπών συμμαχικών ανακτοβουλίων ίνα αποφασίσουν να συμπράξουν τέλος πάντων μετά της Ρωσσίας και εν ανάγκη ενόπλως.

Ο λόρδος Κάστλερεη, ως συνήθως, δεν εδέχθη την πρότασιν ταύτην, αι δε δήθεν ειρηνικαί και κοιναί των Δυνάμεων διαπραγματεύσεις μετά της Πύλης συνεχίσθησαν.

Συγχρόνως περίπου η Αυστρία εφάνη αναγνωρίζουσα την ανάγκην να επιδιώξη κοινήν μεταξύ των Ηγεμόνων συνεννόησιν επί του ανατολικού ζητήματος και προς επιτυχίαν τούτου προέτεινεν είδος τι συνεδρίου εν Βιέννη.

Ο Αυτοκράτωρ απήντησεν ότι η μεταξύ των κυβερνήσεων συμφωνία ήτο διακαής Του πόθος, ότι εάν η επίτευξις τοιαύτης συμφωνίας προϋπέθετε προσωπικήν επαφήν, θα συγκατετίθετο εις τούτο, αλλ’ ότι, επιθυμών να εξηγηθή αυτοπροσώπως με τους συμμάχους Του και μη δυνάμενος να απουσιάση εκ νέου εις το εξωτερικόν, παρεκάλει Αυτός τους συμμάχους Του ή τους απεσταλμένους των να μεταβούν εις Ρωσσίαν εις τον τόπον της αρεσκείας των.

Εις το ανακτοβούλιον της Αυστρίας δεν ήρεσεν η απάντησις αύτη και αι δύο κυβερνήσεις εξηκολούθησαν ανταλλάσσουσαι όγκους εγγράφων και υπομνημάτων.

Αι μακραί αύται και επίπονοι μεταξύ του αυστριακού και του ρωσσικού υπουργείου συζητήσεις επέτρεπον αρκούντως να διίδη τις ότι ο πρίγκιψ Μέττερνιχ επεθύμει όπως εις αυτόν αποκλειστικώς ανατεθή η διεύθυνσις των εν Κωνσταντινουπόλει διαπραγματεύσεων και ότι μόνον υπό τον όρον τούτον άφηνε να υπονοηθή ότι θα εξευρίσκετο τρόπος ώστε να στεφθούν αύται υπό επιτυχίας συμφώνως προς τας βλέψεις του Αυτοκράτορος.

Εξακολουθών να κρίνη τας προθέσεις των συμμάχων Του κατ’ αναλογίαν των ιδικών Του, ο Αυτοκράτωρ εφαίνετο διατεθειμένος να υποστηρίξη τα σχέδια της Αυστρίας και με ηρώτησε κατά τινα συνεργασίαν μας πώς θα ηδύνατο να τεθή εις εφαρμογήν το υπό της Αυστρίας προταθέν σύστημα χωρίς ημείς να παρεκκλίνωμεν εκ της χαραχθείσης οδού.

«Το Αυστριακόν Υπουργείον», απήντησα, «δεν είναι καλής πίστεως, η δε Υμετέρα Μεγαλειότης δύναται να πεισθή περί τούτου εκ του ότι ουδενός εκ των προς τον κ. Λεπτσέλτερν αποστελλομένων εγγράφων το περιεχόμενον

122. Prokesch Osten III, σελ. 191 - 196.

απαντά εις εκείνα άτινα ο κόμις Γολόβκιν, τη διαταγή της Υμετέρας Μεγαλειότητος, υποβάλλει εις τον πρίγκιπα Μέττερνιχ. Εκ τούτου πρέπει να συμπεράνωμεν ότι ο τελευταίος δεν θέλει ούτε να εξηγηθή ούτε να συνεννοηθή μεθ’ ημών, ότι δε, ούτω πράττων, αποβλέπει εις το να δώση εις τους Τούρκους τον απαιτούμενον καιρόν όπως θέσουν τέρμα εις την ην αποκαλεί ανταρσίαν των Ελλήνων. Αλλ’ η ιστορία τόσον του παρελθόντος όσον και των ημερών μας έπρεπε να τον είχε διδάξει ότι τοιούτος υπολογισμός, εάν δεν είναι απάνθρωπος, είναι πάντως εσφαλμένος· και ότι οι Έλληνες ευρίσκονται νυν εις την επιτακτικήν ανάγκην να προτιμήσουν να εξολοθρευθούν μάλλον ή να υποταχθούν εκ νέου άνευ εγγυήσεώς τινος εις τους Τούρκους. Όθεν ποία Δύναμις, πλην της Ρωσσίας, δύναται να παράσχη εις αυτούς την εγγύησιν ταύτην; Επί πλέον δεν δύναμαι να φαντασθώ την Αυστρίαν ενεργούσαν μόνην προς επιτυχίαν του σχεδίου εις το οποίον προσπαθεί να παρασύρη την Υμετέραν Μεγαλειότητα, εφ’ όσον και η Αγγλία θα έχη το μερίδιόν της, αι δε σχετικαί αποφάσεις ελήφθησαν ήδη εν Αννοβέρω. Ούτω δε εχόντων των πραγμάτων, διά να φθάσωμεν εις ωρισμένον αποτέλεσμα, θα πρέπει να μεταχειρισθώμεν γλώσσαν αποφασιστικήν και κατηγορηματικήν και εν Λονδίνω και εν Βιέννη, αλλά συγχρόνως και διά νέων διπλωματικών αντιπροσώπων. Αντικείμενον της ανατεθησομένης εις αυτούς αποστολής θα είναι η αποδοχή του υπό της Αυστρίας προτεινομένου σχεδίου, αλλά μόνον υπό εκείνους τους όρους υπό τους οποίους η Υμετέρα Μεγαλειότης θα δύναται να προβή ακόμη εις την τελευταίαν ταύτην παραχώρησιν: Αι σύμμαχοι Κυβερνήσεις θα συμπράξουν εν Κωνσταντινουπόλει ίνα πείσουν την Πύλην να ικανοποιήση τας απαιτήσεις της Ρωσσίας, αλλ’ εν η περιπτώσει τα διαβήματά των παρέμενον άνευ αποτελέσματος, οι σύμμαχοι θα συνεργασθούν μετά της Ρωσσίας ίνα εξαναγκασθή η Τουρκία να δεχθή και να εφαρμόση τα μέτρα άτινα θα επέφερον την ειρήνευσιν της Ελλάδος και την αποκατάστασιν φιλικών σχέσεων μεταξύ Ρωσσίας και Τουρκίας. Τα μέτρα δε ταύτα θα υπεδεικνύοντο από τούδε, ενώ συγχρόνως θα καθωρίζετο εκ συμφώνου μεταξύ των Δυνάμεων τίνι τρόπω θα εξηναγκάζετο η Πύλη να δεχθή ταύτα. Ο τρόπος δε ούτος θα συνίστατο: πρώτον, εις την ανάκλησιν των εν Κωνσταντινουπόλει πρεσβειών· δεύτερον, εις συνεννόησιν περί των στρατιωτικών επιχειρήσεων ας αι πέντε Δυνάμεις θα επιχειρήσουν από κοινού προς υποστήριξή των προς την Πύλην διπλωματικών διαβημάτων. Η τοιαύτη μετά των συμμαχικών ανακτοβουλίων συμφωνία θα διετυπούτο εν συνθήκη ή πρωτοκόλλω υπογεγραμμένω υφ’ εκάστης των συμβαλλομένων Δυνάμεων.»

Ο Αυτοκράτωρ ενέκρινε το σχέδιον τούτο και μοι ανέθεσε να ασχοληθώ άνευ αναβολής με την εκτέλεσίν του.

Συνέστησεν επίσης εις τον κόμιτα Νεσσελρόδε και εις εμέ να σκεφθώμεν ως προς την εκλογήν των δύο νέων απεσταλμένων. Απήντησα αυθωρεί ότι κατά την γνώμην μου ο βαρώνος Στρόγανωφ θα ηδύνατο να φέρη εις πέρας

την εν Λονδίνω αποστολήν και ότι ο κόμις Πέτρος Τολστόι123, τέως πρεσβευτής της Αυτού Μεγαλειότητος εν Παρισίοις, ήτο επίσης ενδεδειγμένος ίνα επιτύχη εν Βιέννη. Ο δε κόμις Νεσσελρόδε προέτεινε διά μεν την Βιέννην τον εν ενεργεία κρατικόν σύμβουλον Τατίστσεφ, διά δε το Λονδίνον υπεστήριξεν ότι ο κόμις Λίβεν επήρκει όπως εκπληρώση τας προθέσεις της Αυτού Μεγαλειότητος.

Ο Αυτοκράτωρ επεφυλάχθη να σκεφθή σχετικώς. Ουχ ήττον, σχεδόν αμέσως, μας εξουσιοδότησε να βολιδοσκοπήσωμεν τον κ. Τατίστσεφ εν σχίσει με τας διαπραγματεύσεις αίτινες θα ανετίθεντο εις αυτόν.

Τούτο εσήμαινεν αρκετά σαφώς ότι η Αυτού Μεγαλειότης ετάσσετο υπέρ της προτάσεως του κόμιτος Νεσσελρόδε. Παρά ταύτα ο Αυτοκράτωρ ενέκρινε πλήρως τα σχέδια των οδηγιών των προωρισμένων διά τους δύο εκτάκτους πρεσβευτάς ως και του πρωτοκόλλου όπερ προετείνομεν προς υπογραφήν εις τα συμμαχικά ανακτοβούλια, επίσης δε και των εγγράφων δι’ ων αι εν Βερολίνω και Παρισίοις ρωσσικαί πρεσβείαι διετάσσοντο να διαπραγματευθούν την προσχώρησιν εις την συνθήκην ταύτην των εκεί κυβερνήσεων.

Απεφασίσθη οπως ο κ. Τατίστσεφ αποσταλή εις Βιέννην· συγχρόνως δε απεστάλησαν διπλωματικοί ταχυδρόμοι εις Βερολίνον, Παρισίους και Λονδίνον.

Η Α. Μ. ο Βασιλεύς της Πρωσσίας εδέχθη τας προτάσεις μας και διέταξε τον πρωθυπουργόν Του να υπογράψη το πρωτόκολλον, δι’ ου η Πρωσσία υπέσχετο να συμπράξη μετά της Ρωσσίας εις ην περίπτωσιν τα κοινά των συμμάχων διαβήματα εν Κωνσταντινουπόλει έμενον άνευ αποτελέσματος. Ο Βασιλεύς της Γαλλίας έπραξε το αυτό και ο πρωθυπουργός Του υπέγραψε το πρωτόκολλόν μας.

Ο λόρδος Κάστλερεη ετήρησε μακράν και επίβουλον σιγήν.

Ο δε κ. Τατίστσεφ μετά δύο περίπου μήνας επανήλθεν εις Πετρούπολιν φέρων εις την Αυτού Μεγαλειότητα εκτενές σχέδιον αποβλέπον εις το να συγκεντρωθούν εν Βιέννη αι διαπραγματεύσεις, ας θα διεξήγε πρωτίστως αυτός, αφικνουμένου βραδύτερον εκεί του Αυτοκράτορος, αφ’ ου οπωσδήποτε το φθινόπωρον η παρουσία Του θα καθίστατο αναγκαία εν Βερώνη κατά το συνέδριον του ιταλικού ζητήματος.

Ο κ. Τατίστσεφ προυτίμησε να με αφήση εν αγνοία των ανακοινώσεων ας έφερεν εκ μέρους του πρίγκιπος Μέττερνιχ. Ο Αυτοκράτωρ δεν συνεμερίσθη, ως φαίνεται, την δυσπιστίαν ταύτην και την επομένην μοι τας απέστειλε μετ’ ιδιοχείρου σημειώματος.

Κατά την μετ’ Αυτού πρώτην επακολουθήσασαν συνεργασίαν ο Αυτοκράτωρ ηθέλησε να ακούση τας σκέψεις μου επί των αποτελεσμάτων της αποστολής του κ. Τατίστσεφ. Δεν εδίστασα να υποβάλω εις Αυτόν τας παρατηρήσεις

123. Ο στρατηγός Πέτρος Αλεξάνδροβιτς Τολστόι (1761 - 1844) εστάλη κατ’ Οκτώβριον του 1807 πρεσβευτής παρά τω Ναπολέοντι, αλλ’ ανεκλήθη έν έτος βραδύτερον λόγω της αντιναπολεοντείου πολιτικής του.

ρήσεις μου. Η Αυτού Μεγαλειότης με διέταξε να διατυπώσω αυτάς εγγράφως εν εκθέσει συνεργαζόμενος διά την σύνταξίν της μετά των κ. κ. Τατίστσεφ και Νεσσελρόδε.

Ανέλαβον πάραυτα το έργον τούτο και περατώσας το σχέδιον της εκθέσεως συνεζήτησα το κείμενον αυτής με τους ανωτέρω κυρίους. Ο κ. Τατίστσεφ δεν εφάνη συμφωνών με τα συμπεράσματα της εκθέσεώς μου παρατηρών ότι ταύτα αντέκειντο προς τας προθέσεις της Αυτού Μεγαλειότητος. Έδωσα εις αυτόν την δέουσαν απάντησιν και απέστειλα αυθημερόν προς την Αυτού Μεγαλειότητα την έκθεσιν συνοδεύων αυτήν με ιδιόχειρον συμπληρωματικόν σημείωμα.

Βασιζόμενος εις όσα είχον συμβή, ανεσκεύαζον τας προτάσεις του ανακτοβουλίου της Βιέννης και απεδείκνυον, ως είχον ήδη επανειλημμένως πράξει τούτο, την επείγουσαν ανάγκην να προβώμεν εις εξαναγκαστικά απέναντι των Τούρκων μέτρα. Εις το συμπληρωματικόν σημείωμα ανέπτυσσον λεπτομερέστερον τους λόγους ους είχον υπ’ όψει. Τέλος εις την επιστολήν ήτις συνώδευε την εργασίαν ταύτην ελάμβανον το θάρρος να προσθέσω, ότι, εάν ο Αυτοκράτωρ απεστρέφετο την λήψιν βιαίων μέτρων, θα ηδύνατο εισέτι να προλάβη τα μειονεκτήματα του αυστριακού συστήματος και να διατηρήση αμείωτον την θέσιν και τα δικαιώματα Του λαμβάνων στάσιν αναμονής, ούτε δίδων ούτε δεχόμενος περαιτέρω εξηγήσεις.

Θα ελέγομεν διά τελευταίαν φοράν εις τας συμμάχους κυβερνήσεις: «Πράξατε σείς ό,τι θέλετε απέναντι των Τούρκων, ημείς πάντως θα παραμείνωμεν ξένοι προς τας διαπραγματεύσεις σας. Και εάν μεν αύται καταλήξουν εις ωφέλιμα αποτελέσματα, ο Αυτοκράτωρ θα σας φανή ευγνώμων. Εν εναντία περιπτώσει η Αυτού Μεγαλειότης θα λάβη, καθ’ ην στιγμήν το κρίνη αναγκαίον, την απόφασιν εκείνην ην θα απαιτήσουν τα καθήκοντα Της και τα συμφέροντα του κράτους Της.»

Μοι εφαίνετο ότι ο Αυτοκράτωρ, αποστέλλων εις Βιέννην την δήλωσιν ταύτην αντί να μεταβή ο ίδιος και τηρών μετέπειτα απόλυτον σιγήν, θα ηδύνατο τελικώς να πείση την Αυστρίαν και την Αγγλίαν ότι ήτο αποφασισμένος να μη εγκαταλείψη εις τας δύο ταύτας Δυνάμεις τα εν τη Ανατολή συμφέροντά Του και ότι ούτω αι δύο αύται κυβερνήσεις θα ευρίσκοντο εις την ανάγκην να εξηγηθούν και να συνεννοηθούν ειλικρινώς μετά της Ρωσσίας.

Η ακρόασις ην ο Αυτοκράτωρ μας παρέσχε μετά την λήψιν της εκθέσεως ταύτης υπήρξε θυελλώδης. Η Αυτού Μεγαλειότης ανεκεφαλαίωσε το περιεχόμενον των εγγράφων άτινα Τη είχον υποβάλει με ύφος αυστηράς αποδοκιμασίας, μας διέταξε δε ξηρώς να απαντήσωμεν εις το ανακτοβούλιον της Βιέννης ότι ο κ. Τατίστσεφ θα μετέβαινεν εκεί ίνα προετοιμάση από κοινού μετά του πρίγκιπος Μέττερνιχ τας διαπραγματεύσεις, ας η Αυτού Μεγαλειότης προυτίθετο αυτοπροσώπως να διευθύνη περί τα τέλη Αυγούστου, ότε θα

μετέβαινεν εις συνάντησιν του σεπτού Αυτής συμμάχου, του Αυτοκράτορος Φραγκίσκου.

Η απόφασις αύτη ελέχθη κατά τοιούτον τρόπον, ώστε ουδεμία αντίρρησις ήτο πλέον δυνατή124.

Επανελθόντες ως συνήθως εις το Υπουργείον των Εξωτερικών ο κόμις Νεσσελρόδε και εγώ, συνεζητήσαμεν και πάλιν επί της εργασίας μας. Ο κόμις μοι είπε τότε:

«Προσπαθήσατε να ικανοποιήσετε τον Αυτοκράτορα. Ως βλέπετε, αι αποφάσεις Του είναι αμετάκλητοι.»

«Ναι, βεβαίως, το βλέπω όπως και σεις, αλλά δεν είμαι εγώ εκείνος όστις θα τας εκτελέση.»

Τω εξήγησα τότε τους λόγους μου και τον παρεκάλεσα να με θεωρήση του λοιπού ως μη υπάρχοντα δι’ όλας τας σχετικάς με την νέαν αποστολήν του κ. Τατίστσεφ και με τας διασκέψεις αίτινες θα συνεκροτούντο εν Βιέννη και Βερώνη. Τω έδωκα να εννοήση ότι θα εζήτουν παρά του Αυτοκράτορος την άδειαν να μη παραστώ εις ταύτας αλλ’ ότι θα εξηκολούθουν έως τότε τας άλλας εργασίας αίτινες μοι είχον ανατεθή. Ο κόμις Νεσσελρόδε εφάνη θλιβείς με την απόφασίν μου και έκτοτε ησχολήθη μόνος με τα εν λόγω ζητήματα.

Εζήτησα παρά της Αυτού Μεγαλειότητος ιδιαιτέραν ακρόασιν, ήτις μοι εχορηγήθη μόνον μετά τινας εβδομάδας. Εν τω μεταξύ αι υπηρεσιακαί συνεργασίαι μας εξηκολούθησαν. Παρέστην βωβός μάρτυς εις εκείνας εις ας ο Αυτοκράτωρ συνεζήτησε και ενέκρινε την αποστολήν του κ. Τατίστσεφ και έλαβον τον λόγον μόνον ίνα υποβάλω εις την Αυτού Μεγαλειότητα άλλα ζητήματα. Ο Αυτοκράτωρ ελυπήθη πολύ εκ της επελθούσης μεταβολής εις την εργασίαν μας και μοι το έδειξε.

Τέλος μοι εχορήγησε την ακρόασιν ην είχον ζητήσει.

Αύτη διήρκεσεν υπέρ τας δύο ώρας. Ο Αυτοκράτωρ ήκουσε με καλωσύνην την ανακεφαλαίωσιν των ιστορικών γεγονότων συνεπεία των οποίων προσελήφθην εις την υπηρεσίαν Του, ως και την πιστήν αφήγησιν των περιστάσεων αίτινες μοι είχον παράσχει την ευτυχίαν να εργάζωμαι υπό τα όμματά Του. Υπέμνησα εις Αυτόν τας εξηγήσεις ας έσχομεν εν Παρισίοις τω 1815, ότε ηυδόκησε να με διορίση Γραμματέα της Επικρατείας. Εντεύθεν ορμώμενος κατέδειξα εις Αυτόν ότι το σύστημα, όπερ νυν ησπάζετο, με έθετε εις το δίλημμα ή να παραβιάσω τα αισθήματά μου και πάντα τα καθήκοντα τα επιβαλλόμενα υπό της πατρίδος εις ην ουδέποτε έπαυσα να ανήκω, ή να

124. Αντί της τελευταίας ταύτης φράσεως ο Καποδίστριας είχεν αρχικώς γράψει εις το εν Κερκύρα φυλασσόμενον ιδιόχειρον σχέδιον τα εξής: Μεθ’ ο αποτεινόμενος προς εμέ ο Αυτοκράτωρ είπε: «Θα αναλάβετε ως συνήθως να συντάξετε τας απαντήσεις ταύτας και υπολογίζω επί της ευθύτητός σας.» Απήντησα ότι το Υπουργείον εξεπλήρου τα καθήκοντα του, μεθ’ ο εσιώπησα. Βραδύτερον ο Καποδίστριας αντικατέστησε ταύτα διά της ανωτέρω, εν τω κειμένω, φράσεως.

αθετήσω τα καθήκοντα της προς τον Αυτοκράτορα υπηρεσίας μου. Τοιαύτη θα ήτο πράγματι η θέσις μου εάν εθεώρουν εισέτι εμαυτόν ικανόν να Τον υπηρετώ εις το Υπουργείον των Εξωτερικών εις στιγμήν καθ’ ην θα εχρησιμοποίει όλην την ισχύν Του εναντίον του ατυχούς Ελληνικού έθνους.

Εξέθηκα εις τον Αυτοκράτορα πώς εν Βιέννη και εν Βερώνη η Κυβέρνησίς Του θα εδεικνύετο εχθρική προς τους εν Τουρκία ομοδόξους της Ρωσσίας και διατί η μεγάλη αύτη θυσία ουδέν αποτέλεσμα θα απέφερε σύμφωνον προς τας προθέσεις της Αυτού Μεγαλειότητος.

Αφ’ ου απέδειξα περιτράνως το συμπέρασμα τούτο, ικέτευσα τον Αυτοκράτορα να διατάξη τί έμελλον να γίνω.

Ο Αυτοκράτωρ μοι απήντησεν: «Εις την θέσιν σας θα έλεγον και θα έπραττον ως υμείς, αλλ’ εις την θέσιν Μου αδυνατώ να μεταβάλω απόφασιν.»

Η Αυτού Μεγαλειότης έλαβε τον κόπον να μοι εκθέση λεπτομερώς τους λόγους Της. Ήσαν εκείνοι δι’ ων επανειλημμένους ηθέλησε να μοι αποδείξηότι προετίμα το αυστριακόν σύστημα μόνον και μόνον διά την επείγουσαν και επιτακτικήν ανάγκην της διατηρήσεως της ειρήνης εν Ευρώπη και της μεταξύ των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων συνεργασίας, ήτις ήτο η μόνη εγγύησις της ειρήνης ταύτης.

Ενθαρρυνθεις υπό της Αυτού Μεγαλειότητος, ήτις προφανώς επεθύμει να συμμερισθώ την γνώμην Της, ετόλμησα διά τελευταίαν φοράν να εκφράσω μετά βαθείας συγκινήσεως την θλίψίν μου διότι η συνείδησίς μου και η ασθενής μου κρίσις με κατεδίκαζον να θεωρήσω τα πράγματα υπό όλως διάφορον άποψιν.

«Τότε λοιπόν», απήντησεν ο Αυτοκράτωρ, «αφ’ ου είναι ανάγκη, ας χωρισθώμεν. θα διατηρήσετε όμως την θέσιν σας. Προ της αναχωρήσεώς Μου θα αποπερατώσετε όλας τας υποθέσεις ας σας ενεπιστεύθην και ιδία όλας τας της βορειοδυτικής ακτής της Αμερικής, θα αναχωρήσετε μόνον μετά την αναχώρησίν Μου. Θα μεταβήτε εις λουτρόπολιν, ως και άλλοτε. Είναι απαραίτητον διά την υγείαν σας και επιθυμώ να θεραπευθήτε.»

Εξηκολούθησα να εργάζωμαι μετά της Αυτού Μεγαλειότητος κατά το σύνηθες ομού μετά του κόμιτος Νεσσελρόδε και μόνος διά τας υποθέσεις της Βεσσαραβίας.

Η Αυτού Μεγαλειότης, αποχαιρετώσα με, με ενηγκαλίσθη: «Θα συναντηθώμεν και πάλιν», μοι είπεν, «ή τουλάχιστον θα Μοι δίδετε ειδήσεις σας. Εστέ βέβαιος ότι τα προς υμάς αισθήματά Μου δεν θα μεταβληθούν ποτέ.»

Ανεχώρησα εκ Πετρουπόλεως περί τα μέσα Αυγούστου του 1822 και μετέβην εις Εμς. Το φθινόπωρον έφθασα εις Ελβετίαν και εγκατεστάθην εις τα περίχωρα της Γενεύης εις μονήρη εξοχήν. Σοβαρά ασθένεια με ηνάγκασε να ζητήσω οίκημα εν τη πόλει, ένθα επίσης έζησα όλως απομονωμένος, ουδέν παραμελών ίνα με λησμονήση ο κόσμος.

Ματαίως όμως το προσεπάθησα. Οι Έλληνες οι εκδιωχθέντες εκ των

χωρών όπου μέχρι της παρούσης δυστυχίας των είχον εύρει γευναίαν και ευεργετικήν φιλοξενίαν, ως και εκείνοι ους αι καταστροφαί της Χίου, της Κύπρου, των Κυδωνιών και των Ψαρών διέσπειραν εις τα παράλια της Αδριατικής και της Μεσογείου, ήλθον προς εμέ ζητούντες παρ’ εμού βοηθήματα ή ελπίζοντες να επιτύχουν ταύτα δι’ εμού παρά των ξένων.

Η Προσωρινή Κυβέρνησις της Ελλάδος και πολλοί εκ των στρατιωτικών και εκκλησιαστικών αρχηγών κατ’ ιδίαν, μοι έστειλαν εις στιγμάς απελπισίας απεσταλμένους προς τον αυτόν σκοπόν και προσέτι ίνα μοι είπουν ότι ιδόντες με εν μέσω αυτών μέχρι του 1807 εν Επτανήσω και παρακολουθήσαντές με εις την σκέψιν και τους πόθους των καθ’ όλον το στάδιόν μου μέχρι της εις Γενεύην αφίξεώς μου, ουδέποτε ήθελον εγκαταλείψει την πεποίθησιν ότι ήμην και θα είμαι ως κατά το παρελθόν παρά τω Αυτοκράτορι ο υποστηρικτής των προσφιλεστέρων συμφερόντων της κοινής ημών πατρίδος· διότι άλλως, κατ’ αυτούς, θα ώφειλον να σπεύσω το ταχύτερον επί τόπου ίνα συμμερισθώ μετ’ αυτών τους κινδύνους του παρόντος και τας ελπίδας του μέλλοντος: «Εάν δεν υπηρετήτε την Ρωσσίαν, ή εάν δεν δύνασθε να εξυπηρετήσετε την Ελλάδα παρά τη Ρωσσία, τι κάμνετε εις την Ελβετίαν; Μεταβήτε τουλάχιστον εις Κέρκυραν... Πλησιέστερος προς ημάς, θα δύνασθε να μας βοηθήτε διά των συμβουλών σας. Γνωρίζετε ότι πολύ μας χρειάζονται και θα μας ωφελήσουν.»

Δεν παρέλειψα να γνωρίσω εις την Προσωρινήν Κυβέρνησιν της Ελλάδος τον αληθή χαρακτήρα της εκ Ρωσσίας απομακρύνσεώς μου. Εξήγησα εις αυτήν ότι δεν ηδυνάμην πλέον να είμαι χρήσιμος εις την Ελλάδα ως πολιτικός· ότι το μόνον όπερ ηδυνάμην ήτο να δώσω εις τα θύματα τόσων δυστυχιών συνδρομήν ανάλογον προς τα πενιχρά μου μέσα και να προκαλέσω υπέρ αυτών το ενδιαφέρον εκ μέρους των ξένων των τιμώντων με εισέτι διά της παλαιάς των φιλίας.

Αλλ’ όσω μάλλον προσεπάθουν να πείσω τους Έλληνας ότι τα συμβάντα του έτους 1821 με είχον καταστήσει όλως ανωφελή δι’ αυτούς, τόσον ολιγώτερον οι λόγοι και η μαρτυρία των πράξεών μου ίσχυσαν να τους μεταπείσουν. Ο λόγος είναι ευνόητος.

Εγκαταλειπόμενοι και καταδιωκόμενοι υφ’ όλων των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων, καθ’ ον χρόνον αι κυβερνήσεις αύται επενέβαινον διά της ισχύος των αποφάσεων και των όπλων των διά να επαναφέρουν την τάξιν εις τας χώρας εκείνας125 όπου η αναρχία δεν εσήμαινεν εξόντωσιν, εξωμοσίαν και δουλείαν, οι Έλληνες διηρωτώντο διατί οι χριστιανοί Ηγεμόνες, διατί ο ομόδοξος Αυτοκράτωρ της Ρωσσίας τους εγκατέλειπον εις την διάκρισιν των Τούρκων.

125. Εννοεί την στρατιωτικήν επέμβασιν της Αυστρίας εις Νεάπολιν (1821) και της Γαλλίας εις Ισπανίαν (1823).

 Και κατενόουν μεν ότι τινές των Ηγεμόνων τούτων παρέδιδον αυτούς εις την εξολόθρευσιν, ίνα καταπαύσουν τους εκ της Ρωσσίας φόβους, αλλ’ ότι και αυτή αύτη η Ρωσσία συνειργάζετο εις τοιαύτην πολιτικήν, τούτο οι Έλληνες ούτε επίστευον ούτε θα πιστεύσουν ποτέ.

Εκφράζοντες κατ’ επανάληψιν εις εμέ την βαθείαν ταύτην πεποίθησιν, οι εν Ελλάδι ηγέται προσέθετον παρατηρήσεις αίτινες εδυσχέραινον έτι μάλλον την θέσιν μου, διότι επέμενον θεωρούντες αυτήν ως εγγύησιν διά το μέλλον όπερ μόνον εκ της δικαιοσύνης της ομοδόξου Ρωσσίας ηδύναντο να ελπίσουν.

Φρονούσαι την ρωσσικήν επιρροήν κυβερνήσεις τινές προσεπάθησαν να πείσουν τους Έλληνας ότι η εγκατάλειψίς των εκ μέρους της Ρωσσίας ήτο οριστική και ότι το μόνον μέσον σωτηρίας όπερ απέμενεν εις αυτούς ήτο να παραιτηθούν πάσης από την Δύναμιν ταύτην ελπίδος και παντός μετ’ αυτής δεσμού. Και ούτω επέτυχον να αποσπάσουν παρά των Ελλήνων κατά Ιούλιον του 1825 την πράξιν126 διά της οποίας εξηναγκάσθησαν ούτοι να επικαλεσθούν την αποκλειστικήν προστασίαν της Μεγάλης Βρεταννίας.

Αφ’ ετέρου αι αύται κυβερνήσεις, περιστοιχίζουσαί με παντού και πάντοτε διά της κατασκοπείας των, προσπαθούν να παρεξηγούνται αι μετά των Ελλήνων σχέσεις μου. Εννοούν δε να παραστήσουν αυτάς ουχί ως φυσικήν συνέχειαν του όλου μου βίου, αλλ’ ως ένα των κρίκων με τον οποίον συνδέω το ευρύ σχέδιον εγκαθιδρύσεως θάττον ή βράδιον της απολύτου κυριαρχίας της Ρωσσίας εν Ανατολή.

Ούτος είναι τουλάχιστον ο λόγος εις ον αναγκάζομαι να αποδώσω την επιμονήν μεθ’ ης ο πρωθυπουργός της Αυστρίας αρέσκεται να με εκθέτη, με σκοπόν να βλάψη την αγαθήν ιδέαν δι’ ης με τιμούν εν Ρωσσία και να με κατατάξη παρά την θέλησίν μου εις την παράταξιν εκείνην των ανδρών127 ους αι κυβερνήσεις αποδοκιμάζουν και ων ο πρίγκιψ Μέττερνιχ ηθέλησε να με παραστήση ως ένα των κορυφαίων.

Δεν θα αφηγηθώ ενταύθα πάντα τα σκανδαλώδη ταύτα τεχνάσματα. Περιορίζομαι να αναφέρω τρία γεγονότα ικανά να δώσουν σαφή και πλήρη ιδέαν αυτών.

Ο πρίγκιψ Μέττερνιχ, βλέπων εν Βιέννη τον στρατηγόν Μαίτλανδ κατ’ Αύγουστον του 1822, τον συνεχάρη λέγων: «Λοιπόν, στρατηγέ μου, η αρχή του κακού εξερριζώθη, ο κόμις Καποδίστριας ετάφη διά το υπόλοιπον της ζωής του. Θα ζήσετε ησύχως εν Επτανήσω και η Ευρώπη θα έχη απαλλαγή των μεγάλων κινδύνων δι’ ων την ηπείλει η επιρροή του ανδρός τούτου».

126. Εννοεί την αίτησιν στρατιωτικών και πολιτικών παραγόντων της Επαναστάσεως προς την Αγγλίαν, δι’ ης εζήτουν την αποκλειστικήν προστασίαν της.

127. Των επαναστατών.

Επανακάμψας εις Κέρκυραν ο στρατηγός Μαίτλανδ επανέλαβε τους λόγους τούτους εις τον κύκλον του και ούτω διεδόθησαν καθ’ όλην την πόλιν.

Κατά την αυτήν εποχήν, ίνα ενισχύση παρά τω διπλωματικώ σώματι και τοις εν Βιέννη Ρώσσοις την αυτήν εξήγησιν της απομακρύνσεώς μου, ο πρωθυπουργός ούτος επανέλαβεν είς τινα υπάλληλον της Αυτού Αυτοκρατορικής Μεγαλειότητος, ούτινος ο βαθμός και η υπόληψις καθιστούν αναμφισβήτητον την μαρτυρίαν του, ότι η Α. Μ. ο Αυτοκράτωρ Φραγκίσκος, χαίρων ότι απεμακρύνθην της Κυβερνήσεως του σεπτού Αυτού συμμάχου, είχεν είπει εις τον κ. Μέττερνιχ: «Ο Αυτοκράτωρ Αλέξανδρος είναι υπέρ το δέον αγαθός· εάν εις των υπηρετούντων Με είχε καταχρασθή την εμπιστοσύνην Μου ως ο κόμις Καποδίστριας την του Κυρίου του, ήθελον δώσει εν παράδειγμα και διατάξει να τον αποκεφαλίσουν».

Τέλος, γνωρίζω μετά της αυτής θετικότητος ότι καθ’ όλας τας εν Γερμανία και Ιταλία ανακρίσεις όσαι από του 1822 μέχρι σήμερον εγένοντο κατά των μυστικών εταιρειών και των ταραξιών, οι ανακρινόμενοι πάντοτε ηρωτήθησαν περί των δήθεν προς εμέ σχέσεών των, μολονότι ουδείς εξ αυτών ουδέποτε με εγνώρισε προσωπικώς, εγώ δε ουδέποτε εισήλθον εις οιανδήποτε μυστικήν εταιρείαν.

Περιβάλλοντές με τοιουτοτρόπως με ατμόσφαιραν μεμολυσμένην, οι εχθροί μου ελπίζουν να απομακρύνουν απ’ εμού τα πρόσωπα άτινα απολαύουν καλής φήμης εν τω κόσμω, φαντάζονται δε ότι θα δυνηθούν να με προσεγγίσουν με τους ανήκοντας εις την αντίθετον παράταξιν.

Τούτο ούτε επέτυχον, ούτε θα επιτύχουν ποτέ. Όπως δεν θα κατορθώσουν ποτέ να εξαλείψουν από την μνήμην και την καρδίαν των Ελλήνων τα ίχνη του παρελθόντος, καταστρέφοντες ή παραμορφώνοντες τον χαρακτήρα του λαού τούτου εις βαθμόν ώστε η Ρωσσία να μη δύναται πλέον να τον προστατεύη.

Κατεβλήθη προσπάθεια να πιστεύσουν οι Έλληνες ότι αι ευρωπαϊκαί Δυνάμεις θα τους εγκατέλειπον, διότι είναι Ρώσσοι· ελέγετο δε εις αυτούς: «Είσθε Ρώσσοι, διότι είς εκ των υμετέρων είναι πάντοτε Ρώσσος και διότι εις αυτόν έχετε εμπιστοσύνην».

Οι Έλληνες με ηρώτων τί έδει να σκέπτωνται περί της φαινομενικώς ευσυνειδήτου δηλώσεως ταύτης. Ηδυνάμην άρα γε να τοις δώσω απάντησιν; Ηδυνάμην να τοις παράσχω συμβουλήν;

Η σιωπή μου, η απομόνωσίς μου, ο τίτλος ον εισέτι φέρω, δεν ήσαν άρα γε επιχειρήματα τα οποία η δολιότης και η πανουργία πολιτικών τινων ανδρών εξεμεταλλεύοντο επιτηδείως, ίνα αποπλανήσουν και καταστρέψουν οριστικώς τους δυστυχείς Έλληνας;

Έκτοτε δεν μοι επετρέπετο πλέον να παραμείνω επί μακρότερον και οικειοθελώς εις μίαν κατάστασιν η οποία αφ’ ενός μεν, μεταξύ των Ελλήνων, εγέννα περί εμού γνώμην ήτις ηδύνατο τα μάλιστα να τους ζημιώση, αφ’

ετέρου δε με άφηνεν εκτεθειμένον εις τας υποψίας και τας συκοφαντίας ωρισμένων κυβερνήσεων.

Ιδού πώς έχει το ζήτημα όπερ μόνον μία δικαία απόφασις της Α. Μ. του Αυτοκράτορος της Ρωσσίας δύναται να λύση.

Την απόφασιν ταύτην επικαλούμαι σήμερον ικετεύων ευσεβάστως την Αυτού Αυτοκρατορικήν Μεγαλειότητα όπως ευαρεστηθή και λάβη υπ’ όψει το παρόν υπόμνημά.

Εν Γενεύη τη 12/24 Δεκεμβρίου 1826

ΚΟΜΙΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ



ΜΕΡΟΣ Β΄

ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΕΙΣ ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΝ



ΠΡΟΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟΝ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Ως ΑΠΕΣΤΑΛΜΕΝΟΙ της Επτανήσου Πολιτείας εις Κωνσταντινούπολιν διά την διαπραγμάτευσιν του «Βυζαντινού» λεγομένου Συντάγματος μετέβησαν το 1800 εις την πρωτεύουσαν της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας οι Νικόλαος Γραδενίγος Σίγουρος, κόμις Δεσύλας, εκ Ζακύνθου, και κόμις Αντώνιος Μαρίας Καποδίστριας, εκ Κερκύρας. Ούτοι εγένοντο δεκτοί με ιδιαιτέρας τιμάς, η δε επίδοσις του κειμένου του Συντάγματος εις τους εκπροσώπους της Επτανήσου Πολιτείας επραγματοποιήθη διά τελετής εξόχως μεγαλοπρεπούς. Συγχρόνως η Υψηλή Πύλη διά του από 25 Οκτωβρίου - 6 Νοεμβρίου 1800 διατάγματος διώριζε Αυτοκρατορικούς Επιτρόπους εις τας νήσους τους δύο απεσταλμένους, με αποστολήν, όπως, εν συνεργασία με τον Ηγεμόνα - Πρόεδρον της Ιονίου Γερουσίας, συστήσουν τας τοπικάς των νήσων κυβερνήσεις.

Πράγματι, οι δύο Επίτροποι, επανελθόντες εις Κέρκυραν, συνέστησαν την τοπικήν κυβέρνησιν. Εν συνεχεία ο Ηγεμών, δι’ εγγράφου του της 9 Απριλίου 1801, προσεκάλεσεν αυτούς όπως μεταβώσιν εις τας άλλας νήσους «προς διοργανισμόν των τοπικών εν αυταίς κυβερνήσεων», συγχρόνως δε διέταξε το δημόσιον πλοίον (Pubblica galeottina) να τεθή υπό τας διαταγάς των. Επίσης απέστειλε και εγκυκλίους προς τας πολιτικάς και στρατιωτικάς αρχάς των νήσων Κεφαλληνίας, Ζακύνθου, Λευκάδος, Ιθάκης, Παξών και Κυθήρων, «ίνα δεχθώσιν και αποδώσωσιν τας ανηκούσας τιμάς και συνδράμωσιν αυτούς προς εκτέλεσιν των υψηλών καθηκόντων» των δύο απεσταλμένων. Επειδή δε το διάταγμα της Υψηλής Πύλης παρείχε το δικαίωμα εις τους Αυτοκρατορικούς Επιτρόπους να διορίσουν αντικαταστάτας των, ο Αντώνιος Μαρίας Καποδίστριας ώρισεν αντικαταστάτην του τον υιόν του Ιωάννην Καποδίστριαν.

Οι Αυτοκρατορικοί Επίτροποι έφθασαν εις την Κεφαλληνίαν την 27ην Απριλίου 1801. Από μηνών η νήσος ευρίσκετο εις πλήρη αναστάτωσιν. Κάθε έννοια ευνόμου τάξεως είχε καταργηθή. Εις τας παλαιάς αντιθέσεις μεταξύ των ισχυρών ευγενών οικογενειών της νήσου είχε προστεθή και η κοινωνική αναταραχή, την οποίαν έφερον αι ιδέαι της γαλλικής επαναστάσεως και οι δημοκρατικοί Γάλλοι οι οποίοι είχον προηγηθή των Ρωσσοτούρκων εις τας Ιονίους Νήσους. Η επί αιώνας καταπίεσις των αγροτών ωδήγησεν εις επαναστατικήν έκρηξιν, η οποία, χωρίς να συνειδητοποιή εις βάθος τους ιδεολογικούς και κοινωνικούς στόχους της, ετάρασσεν εκ θεμελίων το φεουδαρχικόν κατεστημένον. Επίσης τα αστικά στοιχεία των πόλεων, τα οποία κατά την παραμονήν των δημοκρατικών Γάλλων είχον λάβει συνείδησιν της ταξικής των διαφοροποιήσεως και της δυνάμεώς των,