Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια, τ. Α΄

Επτάνησον, η ατμόσφαιρα της πατρίδος και η ικανοποίησις ην θα μοι έδιδεν η

εκτέλεσις ιερού καθήκοντος, — πάντα ταύτα με έκαμαν να ελπίζω ότι η άδεια αύτη θα συνετέλει εις την ανάκτησιν της υγείας μου.

Κατά την τελευταίαν συνεργασίαν ήτις προηγήθη της εκ Βιέννης αναχωρήσεώς Του (ήτο η 11/23 Δεκεμβρίου, αργά την νύκτα) ο Αυτοκράτωρ μοι έδωκε τας τελευταίας Του οδηγίας: «Σας συνιστώ», μοι είπε, «να προσέξετε προ παντός την υγείαν σας. Περάσατε το πρώτον μέρος του χειμώνος εν Ιταλία και αναπαυθήτε. Αφιερώσατε μετά ταύτα εβδομάδας τινάς εις τους γονείς σας και την άνοιξιν ετοιμασθήτε διά την επάνοδον. Έως τότε θα ίδωμεν διά ποίας οδού θα είναι σκοπιμώτερον να επιστρέψετε παρ’ Εμοί. Σας συνιστώ να μη εξέλθετε της πορείας ην ακολουθούμεν. Προσπαθήσατε να φέρετε την γαλήνην εις την πατρίδα σας. Δώσατε εις τους Επτανησίους και δι’ αυτών εις τους λοιπούς Έλληνας να εννοήσουν ότι πρέπει να είναι λογικοί. Επιθυμώ βεβαίως να συντελέσω εις την καλυτέρευσιν της τύχης των, αλλ’ επί τη βάσει των συνθηκών. Ο Κόσμος έχει ανάγκην ησυχίας. Ταύτην δυνάμεθα να εξασφαλίσωμεν μόνον διά της ενώσεως μεταξύ των ευρωπαϊκών Κυβερνήσεων. Ο δε μέγας ούτος καρπός των προσπαθειών μας θα εξηφανίζετο ευθύς ως τα εν Ανατολή συμφέροντα ήθελον ρίψει το σπέρμα της διχονοίας εις το μέσον ημών. Πρέπει συνεπώς να αφήσωμεν τα πράγματα ως έχουν και να περιορισθώμεν να πράξωμεν ιδιαιτέρως υπέρ των Ελλήνων ό,τι καλόν δυνηθώμεν, αλλά χωρίς διά τούτο να τους ενθαρρύνωμεν να περιμένουν από Εμέ ό,τι αυτήν την στιγμήν δεν έχω την δυνατότητα να πράξω υπέρ αυτών.» Ηυχαρίστησα μετά σεβασμού τον Αυτοκράτορα διά τας διαταγάς ας ηυδόκησε να μοι δώση και τον διεβεβαίωσα περί της πιστής εκτελέσεως των προθέσεών Του. Ο Αυτοκράτωρ με ενηγκαλίσθη μετά στοργής και μοι είπεν: Ο Θεός να σας ευλογή και να σας προστατεύη. Εις το επανιδείν προ του φθινοπώρου του προσεχούς έτους· αλλά να Μοι επανέλθετε με καλήν υγείαν.»

Συμφώνως προς την πρόθεσιν του Αυτοκράτορος, παρέτεινα επί τινα χρόνον την εν Βιέννη διαμονήν. Μεθ’ ο διέτριψα μέχρι των αρχών του Μαρτίου του 1819 εν Βενετία, Λομβαρδία, Τοσκάνη, Ρώμη και Νεαπόλει.

Εις Κέρκυραν έφθασα τελευτώντος του Μαρτίου. Η μήτηρ μου δεν ευρίσκετο πλέον εν ζωή. Ο πατήρ μου, επαναβλέπων με μετά υπερδεκαετή απουσίαν, ανέκτησεν ολίγους μήνας ζωής και ηδυνήθη να μοι δώση την ευλογίαν του προ της αναχωρήσεώς μου. Τούτο υπήρξεν η μόνη παρηγορία ην έσχον κατά την διάρκειαν των πέντε εβδομάδων ας διήλθον εν τη πατρίδι μου.

Η πατρίς μου πιεζομένη από την τυραυνικήν εξουσίαν ην εξήσκει εν αυτή ο στρατηγός Μαίτλανδ88, εθρήνει επί πλέον τας συμφοράς ας υφίσταντο οι γείτονες της, οι κάτοικοι της Πάργας, ως και οι Σουλιώται και Ρουμελιώται, οι

88. Σερ Τόμας Maitland (1759-1824), Ύπατος Βρεττανός Αρμοστής εν Επτανήσω από του 1816 μέχρι του 1824.

άλλοτε εν Ρωσσική υπηρεσία, οίτινες υφίσταντο τον πλέον απηνή και παράλογον διωγμόν. Η θυσία της Πάργας συνετελέσθη υπό τα όμματά μου. Είχον την δυστυχίαν να βλέπω τους Παργηνούς καταφθάνοντας εις τας ακτάς της Κερκύρας, εκπατριζομένους λόγω της κακής πίστεως και των εσφαλμένων υπολογισμών των Βρεττανών πρακτόρων, αναγκαζομένους να εγκαταλείψουν εις τον Αλή Πασσάν αντί ευτελούς χρηματικού ποσού τας αρχαίας των εστίας και συναποκομίζοντας μόνον τα οστά των πατέρων των.

Οι Κολοκοτρωναίοι, οι Μποτσαραίοι και οι επισημότεροι άνδρες της Πελοποννήσου, της Ακαρνανίας και του Αιγαίου με επεσκέφθησαν ως παλαιοί μεν γνώριμοι, αλλά κυρίως με την ελπίδα να μάθουν παρ’ εμού ότι ταχέως η Ρωσσία θα τους επανέφερεν υπό την ισχυράν της αιγίδα.

Αναλογιζόμενος τας αναποφεύκτους συνεπείας της πωλήσεως της Πάργας και του καθεστώτος της βίας υπό το οποίον εστέναζον οι κάτοικοι της Επτανήσου, αντελήφθην εις τί απέβλεπεν η πολιτική του στρατηγού Μαίτλανδ ως προς την Επτάνησον και ως προς πάντα τα σημεία της Ανατολής, όπου υπήρχον Έλληνες επιμόνως ελπίζοντες εις την εθνικήν των αποκατάστασιν :

Διαγραφή εκ του πνεύματος των Επτανησίων των αναμνήσεων του παρελθόντος· διωγμός και κατασυκοφάντησή των ανδρών εκείνων οι οποίοι ήσαν ζωντανοί μάρτυρες των ευεργετημάτων άτινα είχεν επιτύχει η Επτάνησος χάρις εις την προστασίαν της Ρωσσίας· διαστρέβλωσις και εκρίζωσις εκ της καρδίας των Επτανησίων παντός εθνικού και πατριωτικού αισθήματος, διά της απομονώσεώς των από των λοιπών γειτονευόντων Ελλήνων· εξαναγκασμός των τελευταίων τούτων όπως ζήσουν υπό την σπάθην του Αλή Πασσά, με τον σκοπόν τοιουτοτρόπως να σβεσθούν οι αληθείς ούτοι πυρσοί του πατριωτισμού και της ισχύος των Ελλήνων, — ιδού αι βασικαί σκέψεις της πολιτικής ταύτης, ιδού τα αληθή αίτια της καταστροφής της Πάργας και του διωγμού ο οποίος ώθει εις απελπισίαν τους οπλαρχηγούς της Ηπείρου, της Πελοποννήσου και του Αιγαίου, τους άλλοτε εν τη υπηρεσία της Ρωσσίας.

Συνομιλών με τους άνδρας τούτους, τους τόσον δυστυχείς όσον και σεβαστούς, μετεχειρίσθην την γλώσσαν ην μοι είχεν ορίσει ο Αυτοκράτωρ, γλώσσαν άλλως τε, υπό τας τότε συνθήκας, σύμφωνον και προς τας ιδικάς μου πεποιθήσεις. Προσεπάθησα να αποδείξω εις αυτούς ότι ο Αυτοκράτωρ της Ρωσσίας ουδόλως ήτο διατεθειμένος να προκαλέση πόλεμον κατά των Τούρκων ή να περιπλέξη τας σχέσεις του μετά της Αγγλίας· ότι παν ό,τι ήτο κατορθωτόν να γίνη υπέρ αυτών άνευ κινδύνου προκλήσεως πολέμου, θα εγίνετο, αλλά προς τούτο έπρεπε αυτοί να οπλισθούν με υπομονήν και καρτερίαν προσπαθούντες εν τω μεταξύ να αναθρέψουν καλώς και εθνικώς τα τέκνα των, επαφιέμενοι δε, ως προς τα λοιπά, εις τον χρόνον και την θείαν Πρόνοιαν.

«Τούτο μας είναι αδύνατον», μοι απήντησαν· «διότι οι Άγγλοι, ους υμείς εφέρατε εις την Επτάνησον, δεν μας αφήνουν ούτε καν αυτήν την παρηγορίαν. Μας πιέζουν πανταχόθεν. Θέλουν να απαλλαγούν ημών οριστικώς. Γνωρίζετε

ότι μετά το Σούλι, η Πάργα και η Επτάνησος ήσαν το μόνον μας καταφύγιον. Η εξασφάλισις τοιούτου ασύλου διά τας γυναίκας και τα τέκνα μας μας καθίστα δυνατήν την εις τα όρη αμυνάν μας, ώστε να μας σεβασθούν οι Τούρκοι. Σήμερον η τελευταία αύτη δυνατότης μας αφαιρείται. Η Πάργα είναι εις χείρας του Αλή Πασσά. Τί θα απογίνωμεν; Πώς να εγκατασταθώμεν εν Επτανήσω όταν οι Άγγλοι μας αρνούνται και αυτά ακόμη τα μέσα να κερδίσωμεν την ζωήν μας εκ των ποιμνίων μας; Ο Βασιλεύς της Νεαπόλεως δεν θέλει να μας προσλάβη εις την υπηρεσίαν του. Αι λοιπόν! Εάν η Ρωσσία μας εγκατέλειπεν, ο θεός δεν θα μας εγκαταλείψη. Αφ’ ου οι ισχυροί της Γης μας θέτουν ενώπιον τόσον απελπιστικού διλήμματος, θα υψώσωμεν μίαν ημέραν την σημαίαν του Σταυρού και, εάν δεν δυνηθώμεν να ελευθερωθώμεν από των Τούρκων, τουλάχιστον όμως θα αποθάνωμεν αντάξιοι των πατέρων μας. Μας ομιλείτε περί μέλλοντος και ανατροφής των τέκνων καθ’ ην στιγμήν στερούμεθα του επιουσίου άρτου και δεν έχομεν πώς να εορτάσωμεν τας αγίας ημέρας της προσεχούς εβδομάδος.» Ήτο η εβδομάς του Πάσχα.

Η δριμεία αύτη απάντησις δεν με απεθάρρυνε· παρέσχον εις αυτούς επί του παρόντος όλας τας χρηματικάς ενισχύσεις, ας ηδυνάμην να διαθέσω ως ιδιώτης· υπεσχέθην εις αυτούς εν ευθέτω χρόνω να επιζητήσω και τας του Αυτοκράτορος χάριν των οικογενειών των. Έπεισα τους ελθόντας μακρόθεν να επιστρέψουν εις τας πατρίδας των και, προς αποφυγήν πάσης κακής ερμηνείας της συνομιλίας μας, επέδωκα εις αυτούς γραπτώς παν ό,τι τοις είχον είπει προφορικώς. Και, ίνα καταστήσω αποτελεσματικωτέραν την προφύλαξιν ταύτην, απέστειλα εμπιστευτικώς αντίγραφον εις τον βαρώνον Στρόγανωφ και εις τους εν Τουρκία προξένους της Ρωσσίας, πληροφορών αυτούς περί της καταστάσεως και παρακαλών να προσέξουν μήπως η κακοβουλία επωφεληθή την περίστασιν και γεννήση παρά τοις ομοδόξοις ημών ιδέας εσφαλμένας ή ελπίδας επικινδύνους.

Ως προς τους Επτανησίους, προσεπάθησα να τους καθησυχάσω υποσχόμενος ότι θα μετέδιδον απ’ ευθείας εις το Βρεττανικόν Υπουργείον τα δίκαιά των παράπονα, διότι οι όροι της συνθήκης των Παρισίων89 είχον μείνει γράμμα νεκρόν.

Ανεχώρησα εκ Κερκύρας. Ο στρατηγός Μαίτλανδ ηθέλησε να μοι παράσχη την ευχαρίστησιν να διαπλεύσω την Αδριατικήν μέχρι Βενετίας επί αγγλικής φρεγάτας!

Μετέβην εις τα λουτρά του Ρεκοάρο ίνα επιτύχω ανακούφισίν τινα της υγείας μου. Ο αυλικός σύμβουλος Μύλλερ, εκ των υπαλλήλων του γραφείου μου, ήλθε προς συνάντησίν μου. Εκόμιζε τας ανακοινώσεις ας μοι έκαμεν το Υπουργείον των Εξωτερικών τη διαταγή του Αυτοκράτορος. Εύρον εν αντιγράφω την κατά την απουσίαν μου διαμειφθείσαν αλληλογραφίαν.

89. Η συνθήκη των Παρισίων της 5 Νοεμβρίου 1815, δι’ ης ανετίθετο εις την Αγγλίαν η «αποκλειστική προστασία» των «Ηνωμένων κρατών των Ιονίων Νήσων».

 Τα σπουδαιότερα των εγγράφων τούτων αφεώρων εις την εν Γαλλία κυβερνητικήν μεταβολήν ην ο Αυτοκράτωρ εθεώρει αντίθετον προς την τήρησιν της τάξεως και της ησυχίας εν τη χώρα ταύτη. Άλλα αφεώρων εις την εν τοις Πανεπιστημίοις της Γερμανίας κρατούσαν έξαψιν και τας εκεί επαναστατικάς ενεργείας, αίτινες είχον επισύρει ειδικώτερον την προσοχήν των Κυβερνήσεων κατόπιν υπομνήματος όπερ ο κ. Στούρτζας, τη συστάσει μου, είχεν υποβάλει εις την Αυτού Αυτοκρατορικήν Μεγαλειότητα. Η δολοφονία του Κοτσεβού90 ήλθε να επαληθεύση κατά τρόπον λυπηρόν τας προβλέψεις του υπομνήματος τούτου, εις το σύνολον του οποίου δεν εδόθη, άλλως τε, η δέουσα προσοχή.

Σκοπός των ανακοινώσεων ας μοι απηύθυνε το Υπουργείον των Εξωτερικών ήτο να μοι γνωρίση τας απόψεις του Αυτοκράτορος και να μοι επιτρέψη να κρίνω καλύτερον τα πράγματα των χωρών ας έμελλον να διασχίσω κατά την εις Ρωσσίαν επιστροφήν μου. Το Υπουργείον, αν ενθυμούμαι καλώς, άφηνεν εις εμέ την εκλογήν της οδού δι’ ης θα επέστρεφον. Απαντών, υπέβαλον εις τον Αυτοκράτορα τας παρατηρήσεις ας έσχον την ευκαιρίαν να κάμω εν Επτανήσω και εζήτησα την άδειαν να μεταβώ εις Ρωσσίαν διά θαλάσσης διερχόμενος εκ Γαλλίας και Αγγλίας.

Επεθύμουν ζωηρώς, μεταβαίνων εις Λονδίνον, να συνομιλήσω εμπιστευτικώς μετά των Άγγλων υπουργών περί των χειριστών συνεπειών της πολιτικής ην ο στρατηγός Μαίτλανδ ηκολούθει εν Επτανήσω, παραβαίνων τους όρους της συνθήκης των Παρισίων. Εάν η Αυτού Μεγαλειότης ενέκρινε το εις Λονδίνον ταξίδιον, παρεκάλουν να με εφοδιάση με δύο εκ μέρους Της επιστολάς προς τον λόρδον Κάστλερεη και τον δούκα Ουέλλιγκτων, συνιστώσας να λάβουν υπ’ όψει όσα έμελλον να μεταδώσω εις αυτούς εν ονόματι και εκ μέρους των συμπολιτών μου.

Ο Αυτοκράτωρ συνήνεσε εις το ταξίδιόν μου, μοι απέστειλε τας δύο επιστολάς και, διά την εις Ρωσσίαν επιστροφήν, έθεσεν εις την διάθεσίν μου ρωσσικήν φρεγάταν ήτις είχε προ μικρού φθάσει εις Γαλλίαν.

Αναμένων τας διαταγάς ταύτας, επωφελήθην την εν Παρισίοις διαμονήν μου ίνα ακολουθήσω θεραπείαν παρά τω ιατρώ Γαλλ91, ήτις και συνετέλεσεν εις την βελτίωσιν της υγείας μου.

Γνωρίζων πόσην ολίγην εμπιστοσύνην ενέπνεεν εις τον Αυτοκράτορα η υπό τον κ. Δεκάζ93 Κυβέρνησις εφρόντισα όπως αποφύγω πάσαν μετά του πρωθυπουργού τούτου και των συναδέλφων του συνομιλίαν. Εν τούτοις, η Α. Μ. ο Βασιλεύς Λουδοβίκος ο ΙΗ΄, εν ακροάσει ην μοι εχορήγησε, μοι συνέστησεν επιμόνως όπως ίδω τον κ. Δεκάζ ιδιαιτέρως. Συνεμορφώθην με την

90. Tη 23 Μαρτίου 1819 ο φοιτητής Sand εδολοφόνησεν εν Μάννχαϊμ τον εν τη υπηρεσία της Ρωσσίας Γερμανόν ποιητήν Αύγουστον von Kotzebue (1761-1819).

92. Φραγκίσκος Ιωσήφ Gall (1758 - 1828), διάσημος τότε ιατρός.

92. Ηλίας Decazes (1880- 1880), πρωθυπουργός της Γαλλίας κατά το 1819 - 1820.

διαταγήν ταύτην, η δε συνομιλία ην ο πρωθυπουργός έσχε μετ’ εμού είχε τον σκοπόν να μοι γνωρίση τας αποκαλύψεις της υψηλής του αστυνομίας.

Αι αποκαλύψεις αύται συνίσταντο εις αντίγραφα αρκούντως συχνής αλληλογραφίας μεταξύ του πρίγκιπος Μέττερνιχ και μιας κυρίας93 ης ο σύζυγος κατείχε μεγάλην θέσιν εις την υπηρεσίαν του Αυτοκράτορος της Ρωσσίας. Η αλληλογραφία αύτη ωμίλει περί της πολιτικής των δύο Κυβερνήσεων, περί των ελπίδων ας οι πραγματικοί θεράποντες των δύο Αυτοκρατόρων ώφειλον να τρέφουν όπως η Ρωσσική Κυβέρνησις απαλλαγή της επαναστατικής μου επιρροής και περί των μέσων άτινα ώφειλον να τεθούν εις ενέργειαν ίνα επιτευχθή τούτο.

Απήντησα εις τον κ. Δεκάζ ότι εις τας αποκαλύψεις ταύτας ουδεμίαν απέδιδον σημασίαν, πεπεισμένος ων ότι αι επιστολαί περί ων ωμίλει ήσαν πλασταί, έργον των αστυνομικών του οργάνων, και ότι εν πάση περιπτώσει θα εθεώρουν τας ανακοινώσεις του ως μη γενομένας.

Κατά την αποχαιρετιστήριον ακρόασίν μου ο Βασιλεύς μοι έδωκε να εννοήσω ότι δεν συνεμερίζετο τον τρόπον καθ’ ον έκρινα τας ανακοινώσεις, ας ο κ. Δεκάζ, τη διαταγή Του, μοι είχε κάμει. Την προειδοποίησιν δε ταύτην ήλθε να επικυρώση τυχαίον γεγονός. Ημέραν τινά ήλθε να με επισκεφθή ο πρίγκιψ Καστελτσικάλα94 με πλείστας φιλοφρονήσεις και συγχαρητήρια διά την περί εμού γνώμην και αναγνώρισιν ην είχεν εκφράσει η Κυβέρνησις της Νεαπόλεως.

«Αλλά, πρίγκιψ μου, εις ποίαν περίστασιν και επί τίνι ευκαιρία;»

«Θα σας το είπω αμέσως. Το υγιών αρχών διπλωματικόν σώμα, δηλαδή οι συνάδελφοί μου και εγώ, είχομεν μεγάλους ανησυχήσει λόγω των ειδήσεων αίτινες εκυκλοφόρουν ενταύθα περί των συνομιλιών ας είχετε κατά την εν Νεαπόλει παραμονήν σας μετά του μαρκησίου Τσιρτσέλλο95 και του ιππότου Μέδιτσι96. Μας είχον γράψει ότι σείς είχετε επιμόνως συστήσει όπως ο Βασιλεύς μου παραχωρήση εις τον λαόν Του σύνταγμα όμοιον προς εκείνο όπερ ο Αυτοκράτωρ της Ρωσσίας είχε προ μικρού χορηγήσει εις την Πολωνίαν. Η είδησις αύτη μας ανεστάτωσεν. Έγραψα σχετικώς εις τον μαρκήσιον Τσιρτσέλλο, ίνα μάθω την εντύπωσιν ην ηδύνατο να προξενήση το διάβημά σας τούτο. Ο μαρκήσιος μοι απήντησεν ότι πρόκειται περί καθαράς συκοφαντίας· ότι σείς ουδέν πολιτικόν ζήτημα είχετε θίξει, ούτε μετ’ αυτού ούτε μετά του

93. Προφανώς της κομίσσης Δωροθέας Lieven (1785 - 1857), ερωμένης του Μέττερνιχ και συζύγου του εν Λονδίνω πρεσβευτού της Ρωσσίας.

94. Φαβρίκιος Ruffo, πρίγκιψ του Castelcicala (1755-1832), πρεσβευτής της Νεαπόλεως εν Παρισίοις.

95. Θωμάς di Somma μαρκήσιος di Cirello, υπουργός των Εξωτερικών της Νεαπόλεως.

96. Λουδοβίκος ιππότης de’ Medici, πρίγκιψ του Ottaiano και δουξ του Sarno (1759 - 1830), πρωθυπουργός της Νεαπόλεως.

Μέδιτσι· ότι συνεπώς ουδέν είχετε είπει περί χορηγήσεως ή μη συντάγματος εις τους Νεαπολίτας· ότι κατά την βραχείαν εν Νεαπόλει διαμονήν σας και κατά το δι’ Απουλίας εις Κέρκυραν ταξίδιόν σας εζήσατε ως απλούς ιδιώτης, ξένος προς την πολιτικήν.»

«Αλλά τότε, πρίγκιψ μου, τίς υπεβλήθη εις τον κόπον να σας εξαπατήση ;»

«Τούτο είναι μυστικόν μου.»

«Τόσον το καλύτερον· κρατήσατε το μυστικόν σας και μη ομιλώμεν πλέον περί τούτου.»

Η δευτέρα αύτη και όλως αφελής αποκάλυψις θα έπρεπε να με κάμη να αποδώσω μεγαλυτέραν σοβαρότητα εις την του κ. Δεκάζ. Αλλ’ όμως η αγνή μου συνείδησις και η ευθεία διαγωγή μου ενέπνεον εις εμέ τοιούτον αίσθημα ασφαλείας, ώστε δεν εσκέφθην έκτοτε τας αθλίας ταύτας ραδιουργίας και μόνον σήμερον τας ενεθυμήθην διά πρώτην φοράν ίνα τας αναγράψω ενταύθα.

Έφθασα εις Αγγλίαν. Ο λόρδος Κάστλερεη, ευρισκόμενος εις την εξοχήν, ήλθεν εις Λονδίνον ίνα με ίδη. Μοι ανήγγειλεν ότι ο Αντιβασιλεύς97 επρόκειτο να επιστρέψη εις Λονδίνον μετ’ ολίγας ημέρας και ότι θα έσπευδε να ζητήση τας διαταγάς Του, ίνα με παρουσιάση εις την Αυτού Βασιλικήν Υψηλότητα. Μοι προέτεινεν επίσης συνομιλίας, αίτινες, ως έλεγε, θα εχρησίμευον να εξετάσωμεν τα απασχολούντα την ευρωπαϊκήν διπλωματίαν ζητήματα και να μοι γνωρίση εφ’ ενός εκάστου εξ αυτών τας απόψεις της Κυβερνήσεώς του. Εδέχθην μετ’ ευγνωμοσύνης την πρότασιν του λόρδου μεθ’ ο επέδωκα εις αυτόν την επιστολήν ην τω απηύθυνεν ο Αυτοκράτωρ περί της εν Επτανήσω καταστάσεως. Παρετήρησεν εις εμέ ότι αρμόδιος να συνομιλήση μετ’ εμού περί του ζητήματος τούτου ήτο ο λόρδος Bathurst98, υπουργός των Αποικιών και των Στρατιωτικών· και ότι ούτος, αδιαθετών, θα με εκάλει άμα τη αναρρώσει του να διέλθω ημέρας τινάς εις την εξοχήν του όπου θα ηδυνάμεθα να συζητήσωμεν το ζήτημα τούτο με πάσαν άνεσιν.

Ο δουξ Ουέλλιγκτων, μετά την λήψιν της προς αυτόν επιστολής του Αυτοκράτορος, μοι ωμίλησε υπό το αυτό πνεύμα και μοι υπεσχέθη την μεσολάβησίν του.

Ο Αντιβασιλεύς μοι εχορήγησε ακρόασιν και με εδέχθη μετά μεγάλης ευμενείας. Ο λόρδος Λίβερπουλ99 και πάντες οι συνάδελφοί του μοι επέδειξαν φιλοφρονήσεις και τιμάς όλως εξαιρετικάς. Η ανωτέρα κοινωνία του Λονδίνου με περιποιήθη κατ’ εξοχήν ιδιαιτέρως.

97. Ο μετά ταύτα (1820 - 1830) βασιλεύσας Γεώργιος ο Δ΄ ήσκει από του 1810 την αντιβασιλείαν εν ονόματι του παθόντος τας φρένας πατρός του.

98. Ερρίκος κόμις Bathurst (1762 - 1834), από του 1812 μέχρι του 1827 υπουργός των Στρατιωτικών και των Αποικιών.

99. Ροβέρτος Jenkinson, κόμις Liverpool (1770 - 1828), πρωθυπουργός της Αγγλίας από του 1812 μέχρι του 1827.

 Αι συνομιλίαι, ας ο λόρδος Κάστλερεη ηθέλησε να έχη μετ’ εμού και εις τας οποίας παρεκάλεσα τον κόμιτα Λίβεν100 να παραστή, υπήρξαν ευχάριστοι και επωφελείς. Ο υπουργός ούτος μοι εξήγησε μετά πάσης ειλικρίνειας τας απόψεις της Κυβερνήσεώς του περί της εν Γερμανία, Γαλλία και Ισπανία καταστάσεως και περί της πολιτικής ην προυτίθετο να ακολουθήση. Εκράτησα σημείωσιν των ανακοινώσεων τούτων, ίνα τας αναφέρω εις τον Αυτοκράτορα.

Ως προς τα ζητήματα των Ιονίων Νήσων και της Ανατολής, με παρεκάλεσε να συνεννοηθώ μετά του λόρδου Bathurst· εις τον πύργον του τελευταίου τούτου εφιλοξενήθην επί τρεις ημέρας και συνεζήτησα μετ’ αυτού τα παράπονα των συμπατριωτών μου, παρουσία και του κόμιτος Λίβεν.

Ο λόρδος Bathurst εδέχθη μετ’ ενδιαφέροντος τας παρατηρήσεις μου και με παρεκάλεσε να τας επιδώσω εγγράφως. Ανεγνώρισεν ότι εγώ, διά της συνθήκης των Παρισίων, είχον παρεμβάλει προσκόμματα εις την πορείαν ην οι Άγγλοι ηκολούθουν εις τας εν τη Μεσογείω κτήσεις των.

«Η ειλικρινής αύτη ομολογία, μυλόρδε, αρκεί να με πείση ότι γνωρίζετε ότι η συνθήκη των Παρισίων δεν εφηρμόσθη υπό του στρατηγού Μαίτλανδ.»

«Αφήσατε πάντα ταύτα και ας τα συζητήσωμεν γραπτώς.»

Τω απήντησα, ότι, λόγω της προσεχούς μου αναχωρήσεως, δεν ηδυνάμην τόσον ταχέως να διατυπώσω εγγράφως τας παρατηρήσεις μου, αλλ’ ότι θα τας ελάμβανεν άμα τη εις Ρωσσίαν αφίξει μου· το αληθές είναι ότι δεν ήθελον να παραδώσω ουδέν τοιούτον έγγραφον άνευ της εγκρίσεως της Αυτού Αυτοκρατορικής Μεγαλειότητος.

Εις τας επανειλημμένας μετά των Άγγλων υπουργών εμπιστευτικάς συνομιλίας μου, προσεπάθησα να τους κάμω να εννοήσουν ότι οι Επτανήσιοι και γενικώτερον οι Έλληνες είχον σχηματίσει ολεθρίαν ιδέαν εκ της αγγλικής πολιτικής, και επέστησα την προσοχήν των επί των αναποφεύκτων του πράγματος συνεπειών.

«Επιθυμείτε», τοις είπον, «να κάμετε τους Έλληνας να λησμονήσουν και αυτό το όνομα του έθνους και της πατρίδος, και το σύστημά σας τους οδηγεί εις όλως αντίθετον αποτέλεσμα. Παρεδώσατε την Πάργαν εις τον Αλή Πασσάν ελπίζοντες να απλοποιήσετε τας μετά της Πύλης σχέσεις σας, αλλ’ αύται θα περιπλακούν λόγω των ταραχών ας η παράδοσις της Πάργας θα προκαλέση τόσον εν Ηπείρω όσον και εις την λοιπήν Ελλάδα. Ο στρατηγός Μαίτλανδ μεταχειρίζεται τους συμπατριώτας μου ως Ινδούς. Αλλ’ ούτοι θα αντιδράσουν και θα έχετε λίαν σοβαράς δυσχερείας εις ην στιγμήν δεν θα το περιμένετε. Τέλος πάντων προσέξατε και υπολογίσατε εκ των προτέρων τους καρπούς της απελπισίας. Το ιδικόν σας σύστημα κυβερνήσεως θέτει τους

100. Βλ. σελ. 25 σημ. 50.

γειτονεύοντας Έλληνας εις το δίλημμα ή να καταστραφούν ή να λάβουν τα όπλα. Μοιραίως θα προστρέξουν εις το τελευταίον και θα σας εμβάλουν εις περιπλοκάς μακράς των οποίων κανείς δεν δύναται να προΐδη την λύσιν.»

Αι αλήθειαι αύται μικράν προυκάλεσαν εντύπωσιν τότε. Βραδύτερον, ότε τα γεγονότα κατέδειξαν το ορθόν των παρατηρήσεών μου και την ευθύτητα των λόγων μου, έν εκ των μελών της Αγγλικής Κυβερνήσεως είπεν, ότι εγώ είχον προείπει τω 1819 τα γεγονότα του 1821, διότι ταύτα ήσαν έργον ιδικόν μου.

Ανεχώρησα εκ Λονδίνου επί ρωσσικής φρεγάτας και, μετά τετραήμερον πλουν, ηγκυροβολήσαμεν προ της Κοπεγχάγης. Ο Βασιλεύς της Δανίας με ετίμησεν δι’ ακροάσεως και μοι απένειμε το παράσημον του Ελέφαντος.

Απεβιβάσθην εις Δάντσιγ, οπόθεν μετέβην εις Βαρσοβίαν, ίνα αναμείνω την εκεί άφιξιν του Αυτοκράτορος, ήτις είχεν αναγγελθή διά το τέλος του Σεπτεμβρίου.

Η Αυτού Μεγαλειότης έφθασεν εις Βαρσοβίαν και με εδέχθη μετά της συνήθους ευμενείας, αλλά δεν εδείχθη ικανοποιημένη εκ της καταστάσεως της υγείας μου. Η έκθεσις ην υπέβαλον περί των λεπτομερειών του ταξιδιού μου έτυχε της εγκρίσεως του Αυτοκράτορος ως και το περί των Ιονίων Νήσων υπόμνημα και το σχέδιον εμπιστευτικής επιστολής προς τον λόρδον Bathurst. Ο Αυτοκράτωρ ενέκρινε τα έγγραφα ταύτα άτινα και απεστάλησαν εις Λονδίνον.

Η Αυτού Μεγαλειότης είχε προ μικρού λάβει επιστολήν του Αυτοκράτορος της Αυστρίας δι’ ης ο μονάρχης ούτος εζήτει την συγκατάθεσίν Της διά πάντα τα αστυνομικά μέτρα άτινα είχον αποφασισθή εις την διάσκεψιν του Κάρλσβαδ101. Κατ’ αρχάς ο Αυτοκράτωρ εφάνη διατεθειμένος να δώση την συναίνεσίν Του διά γραπτής απαντήσεως. Εν τούτοις, ότε συνεζήτησε μετ’ εμού το σοβαρόν τούτο ζήτημα και έλαβε γνώσιν των απόψεων της Αγγλικής Κυβερνήσεως, ας μοι είχεν ανακοινώσει ο λόρδος Κάστλερεη, ο Αυτοκράτωρ ανεγνώρισεν ότι επεμβαίνουσα, συμφώνως με την αυστριακήν προτασιν, εις τας εσωτερικάς της Γερμανίας υποθέσεις, η Ρωσσία θα εξέκλινε της χαραχθείσης πορείας, θα ηνάγκαζε την Αγγλίαν να απομονωθή, και θα έθετεν εαυτήν εις αδυναμίαν να φανή χρήσιμος εις ην περίπτωσιν τα ληφθέντα μέτρα απεδεικνύοντο ανεπαρκή η αστοχα. Ο Αυτοκράτοίρ συνεπώς απεφάσισε να αποποιηθή την αυστριακήν πρότασιν και να εκθέση ειλικρινώς

101. Εις την διάσκεψιν του Κάρλσβαδ, εις ην μετέσχον πάντα τα γερμανικά κράτη (Αύγουστος 1819), η Αυστρία και η Πρωσσία είχον επιβάλλει την λήψιν κοινών αυστηροτάτων αστυνομικών μέτρων κατά πάσης φιλελευθέρου εκδηλώσεως. Τινά όμως εκ των μικροτέρων γερμανικών κρατών θεωρήσαντα τούτο ως περιορισμόν των κυριαρχικών των δικαιωμάτων επεκαλέσθησαν την επέμβασιν του Τσάρου, του οποίου αφ’ ετέρου και η Αυστρία εζήτει την συγκατάθεσιν διά τα εν Κάρλσβαδ ληφθέντα μέτρα.

τους λόγους Του. Αφ’ ου συνετάγη και απεστάλη το σχετικόν έγγραφον η Αυτού Μεγαλειότης ανεχώρησεν εκ Βαρσοβίας, μετέβημεν δε εις Πετρούπολιν.

Η υπηρεσία του υπουργείου των Εξωτερικών επανέλαβε τότε την συνήθη πορείαν, η δε εξέλιξις της εν Γερμανία καταστάσεως εδικαιολόγησε τας σκέψεις, εφ’ ων είχον βασίσει το εκ Βαρσοβίας έγγραφόν μου.

Αλλ’ η επαναστατική διάλυσις της Ισπανίας, η δολοφονία του δουκός του Βερρύ102 και άλλα παρεμφερή γεγονότα ήγαγον τον Αυτοκράτορα να βλέπη εις όλα τα πράγματα την ενέργειαν επαναστατικού τίνος διευθυντηρίου, το οποίον, ως ενομίζετο, επεξέτεινεν εκ Παρισίων την επιρροήν του εφ’ ολοκλήρου της Ευρώπης με σκοπόν να ανατρέψη καθεστώτα και κυβερνήσεις και να εισαγάγη επαναστατικούς θεσμούς και τυραυνίαν.

Έκτοτε πάσαι αι προσπάθειαι του υπουργείου των Εξωτερικών αφιερώθησαν εις την καταπολέμησιν τοιούτων πηγών αναρχίας και δυστυχίας. Ουχ ήττον όμως αι αρχαί ας ηκολούθει η Αυτού Μεγαλειότης επί τη ελπίδι να προλάβη τοιαύτας συμφοράς και ταραχάς εστηρίζοντο πάντοτε επί της βάσεως της παλινορθώσεως της Γαλλικής μοναρχίας και επί της ουχ ήττον νομίμου βάσεως των διεθνών πράξεων του έτους 1815103.

Ο Αυτοκράτωρ ηκολούθει τότε την αρχήν ότι εις πάσας τας χώρας, όπου η επανάστασις είχεν ανατρέψει το παρελθόν, η προσπάθεια επιστροφής εις τούτο ήτο αδύνατος και επικίνδυνος· ότι επομένως αι συνωμοσίαι των επαναστατών έπρεπε να προληφθούν και να καταπολεμηθούν διά συνετών θεσμών ενισχυόντων τας παλινορθωθείσας κυβερνήσεις· και ότι οι θεσμοί ούτοι104 διά να είναι νόμιμοι και συντηρητικοί έπρεπε να χορηγηθούν εκ των άνω και ουχί να επιβληθούν εκ των κάτω.

Τοιαύτη ήτο η σκέψις συμφώνως προς την οποίαν εσχεδιάσθησαν και διετυπώθησαν, μέχρι των συνεδρίων του Τρόππαου και του Λάυβαχ, πάσαι αι ανακοινώσεις ας η Κυβέρνησις της Πετρουπόλεως απηύθυνε προς τους συμμάχους της επί του σοβαρού ζητήματος της εσωτερικής καταστάσεως των κρατών άτινα υφίσταντο ή ηπειλούντο να υποστούν επαναστατικήν κρίσιν.

Τελευτώντος του έτους 1819 και κατά την διάρκειαν του 1820 αλλεπάλληλα δυσάρεστα περιστατικά ήλθον να περιπλέξουν τας εν Κωνσταντινουπόλει διαπραγματεύσεις.

Η επταετής ηγεμονία των οσποδάρων της Μολδαβίας και της Βλαχίας ήγγιζε προς το τέρμα. Η Πύλη προέβαινεν εις τον διορισμόν νέων οσποδάρων. Ο ηγεμών Καρατζάς εδραπέτευσεν εκ Βλαχίας και μετέβη εις Ελβετίαν χάρις εις την μυστικήν προστασίαν της Αυστρίας. Ο ηγεμών Καλλιμάχης

102. Κατά Ιανουάριον του 1820 εδολοφονειτο ο επίδοξος διάδοχος του γαλλικού θρόνου, δουξ του Berry.

103. Πρβλ. ανωτέρω, σελ. 27.

104. Εννοεί τα συντάγματα άτινα είχον χορηγήσει ο Βασιλεύς της Γαλλίας καί τινες μικρότεροι Γερμανοί ηγεμόνες.

επέστρεψεν εις Κωνσταντινούπολιν. Ο Καραγιώργης·05 ευρισκόμενος εν Ρωσσία απέδρασεν εκείθεν και ενεφανίσθη εν Σερβία, επί τη ελπίδι κατά τους μεν να επαναστατήση την πατρίδα του, κατ’ άλλους δε να επανεύρη τους θησαυρούς ους είχε κρύψει εις την γην και να απέλθη κατόπιν εκ Σερβίας. Οιαδήποτε και αν ήσαν τα σχέδιά του, ο Μίλος106 διέταξε να συλληφθή και να θανατωθή. Η Ρωσσική Κυβέρνησις ήτο όλως ξένη προς τα γεγονότα ταύτα. Αι πράξεις και οι λόγοι της το απεδείκνυον. Αλλ’ η έμφυτος εις τους Τούρκους δυσπιστία και ίσως αι εισηγήσεις των ξένων πρεσβευτών ήγαγον τον Σουλτάνον να διίδη εις τα γεγονότα ταύτα, συμπτώματα των εχθρικών της Ρωσσίας διαθέσεων, εις τρόπον ώστε αι υπό του βαρώνου Στρόγανωφ διεξαγόμεναι διαπραγματεύσεις περιεπλάκησαν εκ νέου.

Αφ’ ετέρου ο λόρδος Bathurst απήντησε μετ’ οξύτητος εις τας εμπιστευτικάς βολιδοσκοπήσεις αίτινες αφεώρων εις τας Ιονίους Νήσους. Ο στρατηγός Μαίτλανδ ενέτεινε τας πιέσεις εναντίον των Επτανησίων και των Ελλήνων οπλαρχηγών. Ταραχαί εξερράγησαν εν Αγία Μαύρα και Ζακύνθω. Δύο Σουλιώται και ο έμπιστος του Πετρόμπεη, αρχηγού των Μανιατών, Καμαρηνός, έφθασαν εις Πετρούπολιν.

Ο βαρώνος Στρόγανωφ έλαβε νέας οδηγίας και αι διαπραγματεύσεις με το Διβάνιον επανήρχισαν. Η μετά του λόρδου Bathurst αλληλογραφία συνεχίσθη εκ μέρους μας με πνεύμα συμφιλιωτικόν. Περί τούτου ειδοποιήθησαν οι επιφανέστεροι των Επτανησίων ίνα δυνηθούν να καθησυχάσουν τα πνεύματα και να διατηρήσουν την γαλήνην εις την πατρίδα των και τας γειτονικάς χώρας.

Οι δύο Σουλιώται οι ελθόντες να ζητήσουν χρηματικήν τινα ενίσχυσιν προς συντήρησιν των οικογενειών των συμπατριωτών των, επέτυχον το ζητούμενον υπό τον όρον ότι θα παρέμενον ήσυχοι εκεί όπου ευρίσκοντο, ο δε βαρώνος Στρόγανωφ επεφορτίσθη να φροντίση περί της τηρήσεως του όρου τούτου.

Τέλος ο Καμαρηνός, όστις εκόμιζεν επιστολήν του Πετρόμπεη ζητούντος παρά της Αυτού Μεγαλειότητος τα αναγκαία μέσα προς ίδρυσιν προκαταρκτικής σχολής εν Μάνη, απεστάλη ταχέως εις τα ίδια μεθ’ ικανοποιητικής απαντήσεως. Αλλ’ ο κ. Στρόγανωφ, όστις επρόκειτο να παράσχη το χορηγηθέν ποσόν, ενετάλη να προσέξη και βεβαιωθή ότι του βοηθήματος τούτου, ως και του δοθέντος εις τους Σουλιώτας, δεν θα εγίνετο κακή χρήσις, ουδέ θα εκρίνετο τούτο ως μέσον προς ενθάρρυνσιν των Ελλήνων να λάβουν το όπλα εναντίον της Πύλης.

Εγκρίνων τα μέτρα ταύτα ο Αυτοκράτωρ δεν ηγνόει ότι οι ταραξίαι θα

105. Καραγιώργης Πέτροβιτς (1752 - 1817), αρχηγός της πρώτης Σερβικής

επαναστάσεως (1804 - 1813). Βλ. ανωτέρω, σελ. 10, σημ. 26.

106. Μίλος Οβρένοβιτς (1780 - 1861), ηγεμών Σερβίας από του 1815 μέχρι του 1839 και από του 1859 μέχρι του 1861.

προσεπάθουν να τα διαστρέψουν διαδίδοντες ότι η Ρωσσία εμμέσως ηυνόει τα σχέδια της μυστικής Εταιρείας. Ίνα, κατά το δυνατόν, διαλύσω τοιούτον ένοχον υπολογισμόν, εξήγησα εξ ονόματος του Αυτοκράτορος, εις την προς τον Πετρόμπεην επιστολήν107, τας αληθείς Αυτού προθέσεις. Τας ανέπτυξα και προφορικώς εις τον Καμαρηνόν κατά την αναχώρησίν του.

Ο δυστυχής ούτος αγγελιαφόρος δεν έφθασεν ούτε εις Κωνσταντινούπολιν ούτε εις Μάνην. Έμαθον προ διετίας ότι απέθανε θύμα της αληθείας των εξηγήσεων ας εκόμιζε και αίτινες θα ηδύναντο να εξαγάγουν εκ της πλάνης των τους αρχηγούς της Πελοποννήσου και της Ηπείρου περί της φανταστικής υποστηρίξεως δι’ ης εβαυκάλιζον αυτούς μερικοί ταραξίαι, ίνα τους αναγκάσουν να λάβουν τα όπλα. Λέγεται ότι και ο Γαλάτης έλαβε την αυτήν τύχην. Η δε εξαφάνισις των δύο τούτων ανδρών δικαιολογεί την υπόνοιαν, ότι ούτοι εθανατώθησαν ως οχληροί μάρτυρες της αληθείας ην άλλοι προσεπάθουν να κρύψουν από τους Έλληνας.

Ότε, τω 1824, εμαθον τα θλιβερά ταύτα γεγονότα, άτινα ήσαν συνέπειαι θέσεως απελπιστικής, έσχον ευκαιρίαν να πεισθώ ότι η γενομένη εν Βιέννη τω 1815 συλλογή συνδρομητών υπήρξε μία των τυχαίων αφορμών του σχηματισμού της μυστικής οργανώσεως ήτις εκαλείτο Εταιρεία. Οι αρχηγοί της προσείλκυον πλήθος προσηλύτων βεβαιούντες αυτούς ότι η εν Βιέννη εγκαινιασθείσα συλλογή συνδρομών υπέρ των ιδρυμάτων δημοσίας εκπαιδεύσεως σκοπόν είχε την απελευθέρωσιν της Ελλάδος μέσω μυστικής εταιρείας και ότι ο Αυτοκράτωρ της Ρωσσίας ενέκρινε και ενεθάρρυνε το έργον τούτο.

Κατά τον χειμώνα του έτους 1820 και ο πρίγκιψ Υψηλάντης εζήτησε και επέτυχε την παραίτησιν εκ της ενεργού υπηρεσίας ως και την άδειαν να επιχειρήση προς ανάρρωσιν ταξίδιον εκτός της Ρωσσίας. Η οικογένεια του πρίγκιπος Υψηλάντου έτυχε παρά του Αυτοκράτορος πλείστων ευεργετημάτων, άτινα εγώ είχον αναγγείλει εις αυτόν τη διαταγή της Αυτού Μεγαλειότητος, τούθ’ όπερ με είχε φέρει εις στενοτέρας σχέσεις με τον πρίγκιπα Αλέξανδρον. Με επεσκέφθη προ της εκ Πετρουπόλεως αναχωρήσεώς του. Ομίλων περί του ταξιδίου του, όπερ προυτίθετο να κάμη την άνοιξιν, μοι εζήτησε συστατικήν επιστολήν διά τον δούκα Ρισελιέ108, τότε πρωθυπουργόν της Γαλλίας, προκειμένου να ζητήση την απόδοσιν της πατρικής του οικίας, ην οι Τούρκοι είχον δημεύσει και δωρήσει εις την Γαλλικήν πρεσβείαν επί Ναπολέοντος. Υπεσχέθην την επιστολήν ταύτην ην και έδωκα άνευ δυσκολίας. Επανήλθεν εκ νέου και μοι ωμίλησε περί της απελπιστικής καταστάσεως εις

107. Η επιστολή εδημοσιεύθη εν τω γαλλικώ πρωτοτύπω εις το Sbornik russkago istoriceskago obscestva, III, σελ. 297 - 303 και εν ελληνική μεταφράσει εις το ανώνυμον (του Κ. Ζησίου) έργον: Οι Μαυρομιχάλαι, Αθήναι 1903, σελ. 50-53.

108. Αρμάνδος du Plessis δουξ Richelieu (1766 - 1822).

ην ευρίσκοντο οι Έλληνες συνέπεια του πολιτικού συστήματος της Ρωσσίας και της Αγγλίας και λόγω του πολέμου ον η Πύλη ητοίμαζε κατά του Αλή Πασσά, όστις κατά την εποχήν εκείνην είχε κηρυχθή αντάρτης.

Απήντησα εις τον πρίγκιπα, ότι ούτε εκείνος ούτε εγώ είχομεν αρμοδιότητα να κρίνωμεν περί τοιούτων ζητημάτων, και, εάν έτι την είχομεν, η γνώμη ημών ουδόλως θα μετέβαλλε την κατάστασιν των πραγμάτων· ότι αφ’ ου εκείνος είχε θίξει το κεφάλαιον τούτο, εθεώρουν καθήκον μου να συστήσω εις αυτόν να προσέξη και να μη αφήση να παρασυρθή υπό ραδιούργων οίτινες ενεφανίζοντο, άνευ ουδενός δικαιώματος, ως αντιπροσωπεύοντες το Ελληνικόν έθνος.

«Μη τους θέτετε όλους εις την αυτήν μοίραν», μοι είπεν. «Γνωρίζω μερικούς οίτινες είναι άνδρες σεβαστοί, και θα σας το αποδείξω αμέσως.»

Μοι έδειξε τότε έγγραφον εις το οποίον προετείνετο η ίδρυσις εταιρείας με σκοπόν την διά συνδρομών συλλογήν ποσού όπερ θα κατετίθετο επί τόκω μέχρις ου η απελευθέρωσις της Ελλάδος θα απήτει την χρησιμοποίησίν του. Με παρεκάλεσε να κρατήσω το έγγραφον τούτο, να το αναγνώσω και να του είπω κατόπιν την γνώμην μου.

«Σας την λέγω αμέσως και χωρίς να αναγνώσω το έγγραφόν σας. Ακριβώς οι καταστρώνοντες τοιαύτα σχέδια είναι οι περισσότερον ένοχοι και αυτοί ωθούν την Ελλάδα προς τον όλεθρον. Είναι ελεεινοί εμποροϋπάλληλοι καταστραφέντες λόγω της κακής των διαγωγής και αφαιρούντες νυν το χρήμα των αφελών ψυχών εν ονόματι μιας πατρίδος ην αυτοί δεν έχουν. Θέλουν να σας έχουν εις την συνωμοσίαν των διά να εμπνεύσουν πίστιν εις τα εγχειρήματά των. Σας επαναλαμβάνω· προφυλαχθήτε από τοιούτους άνδρας.»

«Και τί θα γίνουν τότε οι ατυχείς Έλληνες; Οι Τούρκοι θα εξακολουθούν να τους σφάζουν και η πολιτική της Ευρώπης δεν θα πράξη δι’ αυτούς τίποτε;»

«Οι Έλληνες, όσοι φέρουν όπλα, θα ανθίστανται εις τα όρη των ως έπρατταν τούτο από αιώνων. Και εάν εις τον επικείμενον αγώνα κατά του Αλή Πασσά κατορθώσουν να γίνουν κύριοι του Σουλίου και άλλων ομοίων οχυρών σημείων, θα αντιτάξουν μακράν αντίστασιν. Ούτω, ευρισκόμενοι εις θέσιν ευνοϊκήν, δεν θα περιμένουν τίποτε από την ευρωπαϊκήν πολιτικήν, ίσως δε ο χρόνος και τα γεγονότα μεταβάλουν την κατάστασιν και επιφέρουν περιστάσεις αίτινες θα είναι ευμενείς διά τους Έλληνας. Τότε μόνον η Ελλάς θα δύναται να ελπίζη βελτίωσιν της τύχης της. Εάν όμως αξιούν τινες να επιτύχουν τον σκοπόν τούτον προκαλούντες ταραχάς και βαυκαλιζόμενοι ότι δύνανται να εξαναγκάσουν τον Αυτοκράτορα προς δράσιν οχι μόνον οικτρώς απατώνται, αλλά και κατακρημνίζουν το δυστυχές τούτο έθνος εις άβυσσον συμφορών, εξ ων ουδείς εις τον κόσμον θα δυνηθή να το σώση.»

Με τας λέξεις ταύτας απεχαιρέτισα τον πρίγκιπα παρακαλών εκ νέου

αυτόν να μη λησμονήση όσα τω είχον είπει· διότι οι λόγοι του με έκαμαν να υποπτεύσω ότι τον περιεστοίχιζον άνδρες επικίνδυνοι και επιτηδειότεροί του. Ανεχώρησεν εκ Πετρουπόλεως, μετέβη εις Κίεβον και εκείθεν εις Κισνόβιον όπου διέμενεν η οικογένεια του. Δεν ήκουσα πλέον περί αυτού μέχρις ότου έγινε τυφλόν και παράτολμον όργανον της καταστροφής των παριστρίων ηγεμονιών.

Προκειμένου να μεταβή εις Βαρσοβίαν κατά Σεπτέμβριον του 1820 διά την σύγκλησιν της δευτέρας Διαίτης, ο Αυτοκράτωρ με διέταξε να Τον ακολουθήσω. Προηγουμένως περιώδευσε τας ανατολικάς και μεσημβρινάς επαρχίας, επιφυλασσόμενος να εξετάση εν Πολτάβα και να εγκρίνη τας νέας οδηγίας δι’ ων έπρεπε να εφοδιασθή ο βαρώνος Στρόγανωφ προς επανάληψιν των μετά της Πύλης διαπραγματεύσεων. Αφ’ ου επερατώσαμεν το έργον τούτο εν Πολτάβα, ητοιμαζόμεθα να λάβωμεν την προς Βαρσοβίαν άγουσαν, ότε ταχυδρόμος της εν Βιέννη Ρωσσικής πρεσβείας εκόμισε την είδησιν της επαναστάσεως της Νεαπόλεως. Ο Αυτοκράτωρ της Αυστρίας αυτοπροσώπως έγραψε σχετικώς προς την Αυτού Μεγαλειότητα προσκαλών Αυτήν εις συνάντησιν, ίνα εκ συμφώνου καθορίσουν την πορείαν ην αι δύο Κυβερνήσεις επρόκειτο να ακολουθήσουν εις την σοβαράν ταύτην περίστασιν.

Λόγω των ασχολιών αίτινες ανέμενον Αυτόν εν Βαρσοβία, ο Αυτοκράτωρ ανέβαλε την συνάντησιν ταύτην διά τον Οκτώβριον ή τας αρχάς του Νοεμβρίου, οπότε θα έληγον αι εργασίαι της Πολωνικής Διαίτης. Εκτός τούτου ο Αυτοκράτωρ ήθελε να αξιοποιήση το χρονικόν τούτο διάστημα, ίνα λάβη γνώσιν των απόψεων των λοιπών Κυβερνήσεων ως προς την σχεδιαζομένην συνάντησιν και ίνα προσκαλέση ταύτας να αποστείλουν εις αυτήν αντιπροσώπους των, εάν ήθελον κρίνει τούτο αναγκαίον ή σκόπιμον.

Πριν ή συντάξω τα έγγραφα άτινα έδει να αποσταλούν προς τας συμμάχους Αυλάς, έλαβον το θάρρος να συζητήσω εν πάση λεπτομερεία μετά της Αυτού Μεγαλειότητος περί του ευρωπαϊκού ζητήματος, όπερ αι συμφοραί της Ισπανίας και αι της Νεαπόλεως έθετον ολονέν περισσότερον εις την πρώτην γραμμήν.

Επρόκειτο αφ’ ενός μεν να καθορίσωμεν την φύσιν των ανατροπών τούτων και να εξακριβώσωμεν τα αίτια αυτών· αφ’ ετέρου δε να αναζητήσωμεν θεραπείαν εις τα δεινά ταύτα και να την εφαρμόσωμεν συμφώνως πάντοτε προς το πολιτικόν σύστημα όπερ αι συνθήκαι της Βιέννης, των Παρισίων και του Άχεν είχον κατοχυρώσει.

Λαμβάνοντες υπ’ όψει ότι η βάσις εφ’ ης εστηρίζετο η παλινόρθωσις της Γαλλικής μοναρχίας απετέλει γεγονός δεσποζούσης σημασίας, όπερ εξήσκει γενικήν και αποφασιστικήν επίδρασιν εφ’ ολοκλήρου της Ευρώπης και ανατρέχοντες εις τα συμβάντα άτινα είχον αναγκάσει, τρόπον τινά, τας Δυνάμεις να αναγνωρίσουν τω 1814 και 1815 το αδύνατον της επί άλλης βάσεως εξασφαλίσεως της γαλήνης εν Γαλλία και εν Ευρώπη, αγόμεθα κατ’

αδήριτον ανάγκην να αναγνωρίσωμεν επίσης ότι πάσαι αι χώραι αι υποστάσαι επαναστατικάς ανατροπάς δεν ηδύναντο εν ουδεμιά περιπτώσει να προλάβουν την επανάληψιν των ανατροπών τούτων κατ’ άλλον τρόπον ή μόνον διά συνετών θεσμών ικανών να συνδυάσουν τα συμφέροντα των παλινορθωθέντων θρόνων και τα παρόντα συμφέροντα των λαών.

Η αρχή αύτη ήτο σύμφωνος και προς το γράμμα ακόμη των συνθηκών αίτινες είχον αποτελέσει την γενικήν συμμαχίαν· συνεπώς ηδυνάμεθα να ελπίζωμεν ότι αι πέντε Μεγάλαι Δυνάμεις θα συνεφώνουν όπως εφαρμόσουν την αρχήν ταύτην εις το ζήτημα της Νεαπόλεως, ακολούθως δε και εις το ισπανικόν.

Υπό τοιούτον πνεύμα συνετάγησαν αι ανακοινώσεις ας το Υπουργείον των Εξωτερικών απηθύνυνε προς τας συμμάχους Αυλάς προσκαλούν αυτάς να εξετάσουν την πρότασιν συγκλήσεως νέου συνεδρίου109.

Εις την Αυλήν της Αυστρίας δεν ήρεσεν ούτε ο τρόπος καθ’ ον εκρίναμεν τα εν Νεαπόλει γεγονότα, ούτε η πρότασις νέου συνεδρίου. Προετίμα μερικήν μόνον συνάντησιν μεταξύ των δύο Αυτοκρατόρων. Εν τούτοις όμως συνεμορφώθη προς την άποψιν της Αυτού Αυτοκρατορικής Μεγαλειότητος. Αι λοιπαί Αυλαί εδέχθησαν την πρότασιν, το συνέδριον του Τρόππαου απεφασίσθη, και οι υπουργοί της Πρωσσίας, Γαλλίας και Αγγλίας μετέσχον μετά των Κυβερνήσεων Αυστρίας και Ρωσσίας εις τας διασκέψεις αίτινες ήρχισαν κατά Νοέμβριον του 1820.

Εν τω μεταξύ η πορεία των συζητήσεων εις την Δίαιταν της Βαρσοβίας προυκάλεσε την δυσαρέσκειαν του Αυτοκράτορος, διότι κατά τας συνεδρίας η αντιπολίτευσις είχεν εκφρασθή συχνά κατ’ ανοίκειον τρόπον. Εις τον λόγον Του επί τη λήξει των εργασιών της Διαίτης ο Αυτοκράτωρ ηυδόκησε να διατρίψη επί τούτου δηλών όμως συγχρόνως ότι ανεγνώριζε το ωφέλιμον αντιπολιτεύσεως εντίμου, διαπνεομένης υπό ειλικρινούς προς τον κοινόν αγαθόν αγάπης και ότι πολύ απείχε του να κατακρίνη τοιούτον είδος αντιπολιτεύσεως. Ο λόγος ούτος του Αυτοκράτορος ανεκοινώθη εις τας εν τω εξωτερικώ Ρωσσικάς πρεσβείας· βραδύτερον δε η Αυστριακή Κυβέρνησις παρεπονέθη διά τούτο εις τον Αυτοκράτορα, διότι ενόμιζε ότι το περιεχόμενον της ανακοινώσεως ταύτης θα ενεθάρρυνε τας επαναστατικάς ιδέας των Γερμανών. Ο Αυτοκράτωρ μοι ανέφερεν εν Τρόππαου το παράπονον τούτο. Διέταξε να φέρουν το σχέδιον του λόγου και της προς τας πρεσβείας εγκυκλίου. Εύρεν ότι αι φράσεις διά τας οποίας είχε παραπονεθή η Αυστρία ήσαν ακριβώς εκείναι τας οποίας η Αυτού Αυτοκρατορική Μεγαλειότης είχεν ιδιοχείρως προσθέσει διά μολυβδίδος. Βλέπων τούτο ο Αυτοκράτωρ με διέταξε να διαπράξω μίαν αδιακρισίαν: «Δείξατε», είπε, «τα σχέδια ταύτα εις τον κ. Λεπτσέλτερν.»

Αι διασκέψεις του Τρόππαου υπήρξαν μακραί και ακανθώδεις. Η Κυβέρνησις της Βιέννης δεν ετόλμα παρρησία να καταπολεμήση τας απόψεις

109. Του συνεδρίου του Τρόππαου.

του Αυτοκράτορος· η Αυτού Αυτοκρατορική Μεγαλειότης δεν ηθέλησε να δεχθή, όπως αύται συζητηθούν επισήμως και οριστικώς.

Η Αυστρία ηξίου να καταλάβη στρατιωτικώς το Βασίλειον της Νεαπόλεως και να παλινορθώση εκεί την μοναρχίαν, στηριζομένην αποκλειστικώς εις τον αυστριακόν στρατόν.

Ο Αυτοκράτωρ προέτεινε την μεσολάβησιν του Πάπα. Διά του τρόπου τούτου, το ζήτημα ετοποθετείτο επί της βάσεως των συνθηκών και εδίδετο εις αυτό λύσις ήτις θα ηδύνατο να τύχη της εγκρίσεως όλων των Κυβερνήσεων και ιδία των της Γαλλίας και της Αγγλίας. Διά της μεσολαβήσεως του Πάπα ο Βασιλεύς της Νεαπόλεως θα διετήρει ολον του το γόητρον ενώπιον των υπηκόων του· το έργον της Βουλής της Νεαπόλεως θα απεδοκιμάζετο και θα ηκυρούτο· οι αποδεδειγμένως ένοχοι θα ετίθεντο εις το περιθώριον ή θα ετιμωρούντο· η παλινόρθωσις θα εστηρίζετο επί εθνικών θεσμών· η δε στρατιωτική κατοχή110 θα ελάμβανεν όλως διάφορον χαρακτήρα. Τέλος η ειρήνευσις του τμήματος τούτου της ιταλικής χερσονήσου θα προελάμβανε πιθανώς τας ταραχάς του Πεδεμοντίου και θα παρεσκεύαζε τον τρόπον προς επίτευξιν εξ ίσου ικανοποιητικών αποτελεσμάτων εν Ισπανία· Άλλως όμως έκριναν η ραδιουργία και η κακή πίστις. Ο κ. Λεπτσέλτερν απεστάλη εις Ρώμην111 με την εντολήν, φαινομενικώς, να προτρέψη τον Πάπαν να αναλάβη το τιμητικόν έργον του διαιτητού. Ουσιαστικώς όμως ετέθησαν εις ενέργειαν όλα τα μέσα ίνα αποτρέψουν από τούτου τον Πάπαν· ο Άγιος Πατήρ δεν εδέχθη τας γενομένας εις αυτόν προτάσεις. Ο Βασιλεύς Φερδινάνδος εγκατέλειψε την Νεάπολιν, κληθείς υπό των συμμάχων· μόλις δε έφθασεν Ούτος εις Λάυβαχ, όπου μετεφέρθη η διάσκεψις, ο αυστριακός στρατός κατέλαβε το κράτος Του.

Ολίγον πριν ο Αυτοκράτωρ είχε λάβει την είδησιν περί της δυσαρέστου υποθέσεως του συντάγματος «Συμεώνοβσκη»112. Μετ’ ολίγον αι ταραχαί του Πεδεμοντίου ήλθον να δυσχεράνουν την κατάστασιν. Έκτοτε, εις τας διασκέψεις, πάσαι αι αποφάσεις έφερον την σφραγίδα των αυστριακών απόψεων. Το συνέδριον δεν ηδύνατο παρά να τας εγκρίνη και πράγματι τας ενέκρινε.

Και οι μεν Γάλλοι πληρεξούσιοι προσηρμόσθησαν προς την μεταβληθείσαν ταύτην πορείαν, αλλ’ οι Άγγλοι δεν έπραξαν το αυτό. Έπαυσαν να παρίστανται επισήμως εις τας διασκέψεις· άλλως τε ήδη κατά την λήξιν της εν Τρόππαου συνόδου, ο λόρδος Κάστλερεη, δι’ εγκυκλίου προς τους εις όλας τας Αυλάς της Ευρώπης Άγγλους πρεσβευτάς, διεμαρτυρήθη, εν ονόματι

110. Δηλαδή η στρατιωτική επέμβασις της Αυστρίας.

111. Ο Λεπτσέλτερν προηγουμένως είχε διατελέσει επανειλημμένως επιτετραμμένος και πρεσβευτής της Αυστρίας παρά τω Πάπα Πίω Ζ΄.

112. Εις το κατ’ εξοχήν υπό του Αλεξάνδρου ευνοηθέν σύνταγμα τούτο της Αυτοκρατορικής φρουράς είχε λάβει χώραν στάσις τη 28 Οκτωβρίου 1820. Ως γνωστόν, η είδησις συνεκλόνισε βαθέως τον Τσάρον και τον κατέστησεν ευάλωτον εις τας εισηγήσεις του Μέττερνιχ.

ματι της Κυβερνήσεώς του, κατά των αρχών ας οι Σύμμαχοι είχον κατά την εποχήν ταύτην υιοθετήσει. Διά της εγκυκλίου ταύτης διελύετο ουσιαστικώς η ευρωπαϊκή συμμαχία η συσταθείσα διά των συμφωνιών του Άχεν. Απομονώνουσα εαυτήν, η Αγγλία ετίθετο αντιμέτωπος των Δυνάμεων της ηπειρωτικής Ευρώπης και ητοιμάζετο να προστατεύση τα συμφέροντα των λαών, υπολογίζουσα τοιουτοτρόπως εις την αύξησιν της εμπορικής και βιομηχανικής επιρροής της. Ακριβώς δε το πολιτικόν σύστημα όπερ είχε γίνει δεκτόν προ μικρού εν Τρόππαου είχεν ως συνέπειαν την απομόνωσιν της Αγγλίας και εξησφάλιζεν ούτω την υποστήριξιν γιγαντιαίου συμμάχου εις το επαναστατικόν πνεύμα του οποίου επεδιώκετο η συντριβή τόσον εν Ευρώπη όσον και εν Αμερική.

Έλαβον το θάρρος να υποβάλω εις τον Αυτοκράτορα πάσας τας παρατηρήσεις μου ταύτας, αίτινες εφάνη ότι προυξένησαν εις Αυτόν βαθείαν εντύπωσιν· εν τούτοις μοι απήντησε: «Θα τα διορθώσωμεν αργότερα· προσπαθήσατε εν τω μεταξύ να τελειώσετε διά να φεύγωμεν από εδώ.»

Η ζωή μου είχεν ήδη δηλητηριασθή από τας περιπλοκάς ταύτας και τας εξ αυτών διχογνωμίας, ότε αι ταραχαί εν Μολδοβλαχία και αι άγριαι εν Κωνσταντινουπόλει θανατώσεις, εν τέλει δε η εν Ελλάδι επανάστασις επεσώρευσαν επί της κεφαλής μου το βάρος ευθυνών ων αι πράξεις μου ουδαμώς υπήρξαν υπαίτιοι.

Ο πρίγκιψ Υψηλάντης απετάθη προς τον Αυτοκράτορα, ταυτοχρόνως δε έγραψε και προς εμέ. Η απάντησις ην έλαβεν ο πρίγκιψ και αι οδηγίαι αίτινες εδόθησαν κατά την περίστασιν ταύτην εις τον βαρώνον Στρόγανωφ απέδειξαν εις τας εν Λάυβαχ συνελθούσας Κυβερνήσεις, ότι ο Αυτοκράτωρ δεν εδίσταζε να αποδοκιμάση επισήμως το εγκληματικόν των Εταιριστών κίνημα ως και την διαγωγήν του πρίγκιπος Υψηλάντου, όστις είχε την ατυχίαν να καταστή τυφλόν της Εταιρείας όργανον.

Ουχ ήττον όμως η έντονος αύτη αποδοκιμασία και πάσα άλλη τοιαύτη, δεν ήρκουν πλέον όπως ανακόψουν την πρόοδον της επαναστάσεως ούτε να αποτρέψουν τας ολέθριας συνεπείας της, διότι ο πρίγκιψ Υψηλάντης ήρχισε το κίνημά του εξερχόμενος εκ του ρωσσικού εδάφους. Είχε παραμείνει επί μακρόν εν Οδησσώ και Κισνοβίω· Υπεστηρίζετο υπό τινων, ότι εις την τελευταίαν ταύτην πόλιν είχε προπαρασκευάσει πάντα τα μέτρα άτινα εφήρμοσε μετά την είσοδόν του εις Ιάσιον και Βουκουρέστιον. Μολονότι δε φαίνεται απίθανον ότι ο στρατηγός Ίνζωφ113 και ο κόμις Λανζερόν114, γενικοί διοι-

113. Ιβάν Νικίτιτς Ίνζωφ (1768 - 1845), διοικητής της Βεσσαραβίας (Κισνοβίου).

114. Αλέξανδρος Langeron (1763 - 1831), Γάλλος ευπατρίδης, από του 1814 μέχρι του 1822 διοικητής της επαρχίας της «Νέας Ρωσσίας» (Οδησσού).

διοικηταί των δύο τούτων επαρχιών, δεν υπώπτευσαν ποτέ τα σχέδια του πρίγκιπος Υψηλάντου, το γεγονός είναι ότι ούτε ο Αυτοκράτωρ ούτε το Υπουργείον Αυτού ουδέποτε ειδοποιήθησαν σχετικώς.

Το πραγματικόν τούτο γεγονός δεν ηδύναντο και δεν ηθέλησαν να πιστεύσουν οι Τούρκοι· πάσαι δε αι δηλώσεις του βαρώνου Στρόγανωφ και τα πλήρη ευθύτητος και ειλικρίνειας διαβήματά του, δεν ηδυνήθησαν να σταματήσουν ουδεμίαν των τυφλών βιαιοπραγιών δι’ ων η Πύλη ώθει τους Έλληνας εις απεγνωσμένην αντίστασιν.

Ο κατά του Αλή Πασσά πόλεμος έθετεν ολόκληρον το δυσχερές τούτο έθνος εις την ανάγκην να εκλέξη μεταξύ θανάτου, εξωμοσίας και δουλείας· ήτο συνεπώς εύκολον να προΐδη τις ότι ουδέν διπλωματικόν διάβημα θα είχε την ελαχίστην πιθανότητα να αποκαταστήση οιανδήποτε τάξιν είτε εις τας παριστρίους ηγεμονίας είτε εις την Ελλάδα.

Ότε η διάσκεψις του Λάυβαχ έλαβε γνώσιν των απαντήσεών μας προς τον πρίγκιπα Υψηλάντην και των οδηγιών ας έμελλε να λάβη ο βαρώνος Στρόγανωφ, οι συνάδελφοί μας υπουργοί των συμμάχων Δυνάμεων μοι εξέφρασαν τα συγχαρητήριά των διά τα μέτρα ταύτα άτινα ασφαλώς θα εστέφοντο υπό πλήρους επιτυχίας. Εφαντάζοντο ότι μετ’ ολίγας ημέρας δεν θα εγίνετο πλέον λόγος ούτε περί Τούρκων ούτε περί Ελλήνων και ότι τα πράγματα θα επανήρχοντο εις το statu quo ante.

«Πολύ θα επεθύμουν, κύριοι», τοις απήντησα, «να συμμερισθώ την γνώμην σας. Εάν όμως θέλετε την ιδικήν μου, θα σας είπω ότι, ακολουθούντες το νυν υιοθετηθέν σύστημα, μόνον μετά εικοσιπενταετίαν θα έχετε την ικανοποίησιν του να μη ακούετε πλέον να γίνεται λόγος περί Ελλήνων και περί Τούρκων· όσον δ’ αφορά το statu quo, τούτο παρήλθεν ανεπιστρεπτί».

Εκοιτάχθησαν, ύψωσαν τους ώμους και ίσως με ώκτιραν διά τας υπερβολάς εις τας ιδέας μου. Ανέφερα το πράγμα εις τον Αυτοκράτορα. Η Αυτού Μεγαλειότης ηθέλησε να ακούση τα αίτια εφ’ ων εβάσιζον την γνώμην μου. Ανέπτυξα αυτά. Ο Αυτοκράτωρ μοι απήντησε τότε: «Ας ίδωμεν εν τω μεταξύ τί θα προκύψη από τα πρώτα μας διαβήματα· εν ανάγκη θα επανέλθωμεν επί των παρατηρήσεών σας».

Αι περιστάσεις αίτινες προηγήθησαν ή επηκολούθησαν τας ταραχάς εις τας παριστρίους ηγεμονίας και την επανάστασιν της Ελλάδος, ήλθον έτι μάλλον να αυξήσουν το κεφάλαιον των κατηγοριών ας το αυστριακόν Υπουργείον από μακρού χρόνου επεσώρευσεν εναντίον των δήθεν αρχών μου και της επικινδύνου επιρροής ην αύται εξήσκουν εν Ευρώπη. Ο Αυτοκράτωρ έσχε την καλωσύνην να με προειδοποιήση λέγων: «Σας προκαλούν· προσέξατε.»

Ταξιδιώται, οίτινες υπετίθετο ότι έφερον επιστολάς δι’ εμέ, συνελήφθησαν· ουδεμία επιστολή ευρέθη. Ταυτοχρόνως όμως αφήνοντο να διέλθουν εκ Λάυβαχ, Βιέννης και Τεργέστης, ο αδελφός του πρίγκιπος Υψηλάντου, ο πρίγκιψ Καντακουζηνός και η ακολουθία των, οίτινες επεβιβάσθησαν φανερά

εν Τεργέστη προς μετάβασιν εις Πελοπόννησον, όπου και πράγματι μετέβησαν. Τα γεγονότα ταύτα είναι πασίγνωστα όσον και ανεξήγητα.

Ολίγας ημέρας προ της εκ Λάυβαχ αναχωρήσεως του Αυτοκράτορος, επιστολαί της οικογενείας μου μοι ανήγγειλαν τον θάνατον του πατρός μου. Ο Αυτοκράτωρ έσχε την άκραν καλωσύνην να διατάξη όπως αι επιστολαί αύται παραδοθούν εις Αυτόν και ηυδόκησε να αναλάβη αυτοπροσώπως να μοι αναγγείλη το πράγμα.

Μετά το τέλος της συνεργασίας μας, ο Αυτοκράτωρ μοι είπε: «Περιμένετε...» Εμείναμεν μόνοι. Τότε δε μοι ωμίλησε μετ’ εκφράσεων χριστιανικής συμπαθείας περί του δυστυχήματος όπερ ηγνόουν. Εξήλθον με την καρδίαν συντετριμμένην αλλά και πλημμυρίζουσαν εκ της ευγνωμοσύνης ην μοι ενέπνεεν ο Αυτοκράτωρ.

Την επομένην ο Αυτοκράτωρ μοι ανήγγειλε διά του κόμιτος Νεσσελρόδε ότι μοι εχορήγει επί δώδεκα έτη ετήσιον εκ γαιών εισόδημα ανάλογον του βαθμού μου115. Απήντησα εγγράφως ότι δεν εύρισκον λόγους όπως εκφράσω εις Αυτόν την ευγνωμοσύνην μου και εδεχόμην τας ευεργεσίας Του, διότι, διά της συμμετοχής των οικείων μου εις αυτάς, θα ηδυνάμην να εξοφλήσω τρόπον τινά ιερόν χρέος όπερ μοι επέβαλλεν η οικογενειακή στοργή.

Επιστρέφων εις Πετρούπολιν ο Αυτοκράτωρ εσταμάτησεν επί τινας ημέρας εν Βαρσοβία· Εκεί συνηντήθην και εγώ μετά του Αυτοκράτορος, καθ’ ον χρόνον έφθανον αι θλιβεραί ειδήσεις ας εκόμιζεν εις ημάς ο εκ Κωνσταντινουπόλεως διπλωματικός ταχυδρόμος116. Ο Αυτοκράτωρ ησχολήθη με αυτάς, μοι έδωκε τας διαταγάς Του, ανέβαλε δε μέχρι της εις Πετρούπολιν επιστροφής την εργασίαν και τας οδηγίας αίτινες ήτο επείγον να δοθούν εις τον βαρώνον Στρόγανωφ λόγω της οσημέραι δυσχερεστέρας και κινδυνωδεστέρας καταστάσεως.

Ευθύς μετά την εις Πετρούπολιν επάνοδόν μας ανεκεφαλαίωσα εις υπόμνημα, όπερ είχομεν την συνήθειαν να αποκαλώμεν agenda, την εικόνα της εν Κωνσταντινουπόλει καταστάσεως και τα ραγδαία και δραστήρια μέτρα ων την λήψιν επέβαλλεν η κρίσιμος αύτη κατάστασις. Η ιδέα του πρώτου τελεσιγράφου117, του επιδοθέντος εις την Πύλην διά του βαρώνου Στρόγανωφ, περιείχετο ολόκληρος εις το υπόμνημα (agenda) τούτο, όπερ έτυχε της εγκρίσεως του Αυτοκράτορος. Ο ταχυδρόμος ανεχώρησε διά Κωνσταντινούπολιν, εις δε τας συμμάχους Αυλάς ανεκοινώθη το κείμενον της δια-

115. Διά διατάγματος υπογραφέντος τη 10 Ιουνίου 1821 εχορηγήθη εις τον Καποδίστριαν επί δωδεκαετίαν, εις αμοιβήν των υπηρεσιών του εν Τροππάου και Λάυβαχ, το εισόδημα διαφόρων εν Βολυνία κτημάτων εκ των γαιών του Στέμματος, ανερχόμενον εις 6.169 ρούβλια ετησίως.

116. Περί του απαγχονισμού του Πατριάρχου Γρηγορίου του Ε΄.

117. Prokesch Osten, III, σελ. 95 -101.

διακοινώσεως ην ο βαρώνος Στρόγανωφ θα επέδιδεν εις την Πύλην· προσεκλήθησαν δε αύται να υποστηρίξουν τα διαβήματα του εν Κωνσταντινουπόλει πρεσβευτού της Ρωσσίας και να συνεννοηθούν μετά της Ρωσσικής Κυβερνήσεως περί των ληπτέων μέτρων εν η περιπτώσει το διάβημα του βαρώνου Στρόγανωφ έμενεν άνευ αποτελέσματος.

Η Πύλη απέρριψεν αγερώχως πάσας τας προτάσεις της Ρωσσίας· εξηκολούθησε να αφήνη την Μολδαβίαν και την Βλαχίαν υπό τας φρικώδεις συνεπείας της μουσουλμανικής εισβολής· παρεσκεύαζε την αυτήν τύχην εις την Ελλάδα προάγουσα δραστηρίως τον κατά του Αλή Πασσά πόλεμον· συμπεριεφέρθη εχθρικώς προς την Πρεσβείαν της Αυτού Αυτοκρατορικής Μεγαλειότητος, προσέβαλε την ρωσσικήν σημαίαν και παρέσχε πράγματα εις το ρωσσικόν εμπόριον.

Ο βαρώνος Στρόγανωφ, συμφώνως προς τας οδηγίας, εγκατέλειψε την Κωνσταντινούπολιν118 και έφθασεν εις Οδησσόν με τους εναπομείναντας εκ των δυστυχών φαναριωτικών οικογενειών και με άλλους χριστιανούς ους κατώρθωσε να σώση από την αιμοδιψή βαρβαρότητα των Τούρκων.

Αι παρίστριοι ηγεμονίαι συνετρίβησαν υπό το άχθος των οθωμανικών ορδών, ο δε πρίγκιψ Υψηλάντης κατέφυγε μετά των αδελφών του εις Αυστρίαν.

Ο κόμις Γολόβκιν119 πληροφορών περί τούτου το εν Πετρουπόλει Υπουργείον εζήτησε, τη συναινέσει της Αυλής της Βιέννης, τας διαταγάς του Αυτοκράτορος ως προς τον πρίγκιπα Υψηλάντην. Ερωτηθείς υπό του Αυτοκράτορος περί του πρακτέου, απήντησα ότι ο πρίγκιψ Υψηλάντης, διατελών εις την υπηρεσίαν της Αυτού Μεγαλειότητος, έπρεπε να οδηγηθή εις Ρωσσίαν και να υποβληθή εις δίκην κατά τους νομίμους τύπους· ότι η ανάκρισις, εις ην θα έδιδεν αφορμήν η δίκη αύτη, ασφαλώς θα έχυνε ζωηρόν φως επί των λαβόντοιν χώραν εν Οδησσώ και Κισνοβίω και ούτω αυτομάτως θα έπαυον αι εις βάρος αθώων υποψίαι και συκοφανται· ότι ο πρίγκιψ Υψηλάντης, αποδεικνυόμενος ένοχος, θα ετιμωρείτο· αλλ’ ότι ίσως η τιμωρία αύτη θα έσωζεν ολόκληρον λαόν απειλούμενον να καταστή θύμα αφ’ ενός μεν των σκευωριών δρακός τυχαρπάστων ανθρώπων, αφ’ ετέρου δε της δυσπιστίας των ευρωπαϊκών Δυνάμεων και της φρικώδους εκδικήσεως των Τούρκων. Ο Αυτοκράτωρ δεν ενέκρινε την πρότασιν ταύτην και διέταξε κατηγορηματικώς να δοθή εις την Αυλήν της Βιέννης η απάντησις ότι δύναται να κρατήση τον πρίγκιπα Υψηλάντην και τους αδελφούς του. Η διαταγή αύτη εξετελέσθη.

Αι απαντήσεις ας η Πύλη έδωκεν εις το πρώτον τελεσίγραφον της Ρωσσίας υπήρξαν ψευδείς, προσβλητικαί και εχθρικαί.

Ο Αυτοκράτωρ διέμενε τότε εν Τσάρσκοε Σελό. Ήτο ο Αύγουστος του 1821. Η Αυτού Μεγαλειότης ευδοκήσασα να μοι επιτρέψη να παραμείνω και

118. Τελευτώντος του Ιουλίου 1821.

119. Γεώργιος Ιβάνοβιτς Γολόβκιν (1762 - 1846), πρεσβευτής της Ρωσσίας εν Βιέννη.

εγώ εκεί, με εκάλεσε μίαν εσπέραν και συνδιελέχθη μετ’ εμού περί της δυσχερούς θέσεως εις ην ευρίσκετο η Ρωσσία συνεπεία της εν τη Ανατολή εξεγέρσεως και των εκ του επαναστατικού πνεύματος απειλούντων την Ευρώπην κινδύνων.

«Εάν απαντήσωμεν εις τους Τούρκους με πόλεμον, το επαναστατικόν διευθυντήριον των Παρισίων θα θριαμβεύση, και ουδεμία κυβέρνησις θα δυνηθή να διατηρηθή. Δεν προτίθεμαι να αφήσω το έδαφος ελεύθερον εις την αναρχίαν. Πρέπει πάση θυσία να ευρεθή τρόπος να αποφύγωμεν τον πόλεμον με την Τουρκίαν. Σας συνιστώ να σκεφθήτε επί τούτου και να Μοι υποβάλετε εμπεριστατωμένην έκθεσιν επί του ακανθώδους τούτου ζητήματος.

«Ας μοι επιτρέψη η Υμετέρα Μεγαλειότης να εκφράσω μετά πλήρους ελευθερίας την γνώμην μου επί του προκειμένου...».

«Ακριβώς δι’ αυτό είσθε εδώ.»

«Ας παραδεχθώμεν, Μεγαλειότατε, ότι υπάρχει επαναστατικόν διευθυντήριον εν Παρισίοις, η οπουδήποτε αλλού, και ότι εργάζεται αδιακόπως προς ανατροπήν όλων των υφισταμένων κυβερνήσεων. Ας δεχθώμεν ότι αι κυβερνήσεις αύται δεν δύνανται κατ’ άλλον τρόπον να καταπολεμήσουν και να νικήσουν τον εσωτερικόν τούτον εχθρόν, ειμή αντιτάσσουσαι εις αυτόν ξένα στρατεύματα. Ας δεχθώμεν, τέλος, ότι προσφεύγουν εις την Υμετέραν Μεγαλειότητα ίνα τύχουν τοιαύτης βοηθείας. Εις την περίπτωσιν ταύτην μήπως η Υμετέρα Μεγαλειότης δεν έχει αρκετά στρατεύματα διά να παράσχη την ζητηθείσαν βοήθειαν και επιβληθή συγχρόνως και εις τους Τούρκους διά στρατιωτικής κινήσεως εις τον Προύθον και, εάν είναι ανάγκη, εις τον Δούναβην ;

»Εξ άλλου παραδίδοντες τους χριστιανούς της Ανατολής εις την αιμοβόρον μανίαν των Τούρκων, δεν υποβοηθούμεν άρα γε τα σχέδια των εν Ευρώπη επαναστατικών αυτουργών αντί να τα ματαιώσωμεν; Εάν ούτοι έχουν κοινόν τι καθωρισμένον πρόγραμμα, τούτο ασφαλώς θα αποβλέπη εις το να περιαγάγη εις πλήρη ανυποληψίαν τας νομίμους κυβερνήσεις και να εξεγείρη εναντίον των την κατακραυγήν των λαών. Αλλ’ οι Έλληνες εγκαταλειπόμενοι εις την διάκρισιν των Τούρκων θα αμυνθούν με το θάρρος της απελπισίας. Τότε θα συμβή έν εκ των εξής τριών: ή θα υποστή η Ελλάς την τύχην των παριστρίων ηγεμονιών, ή θα συντρίψη διά παντός τον οθωμανικόν ζυγόν, ή, τέλος, ο αγών θα παραταθή μετ’ εναλλασσομένων επιτυχιών και αποτυχιών. Εις την πρώτην περίπτωσιν αι ευρωπαϊκαί κυβερνήσεις θα τεθούν εις ίσην μοίραν με τους Τούρκους120. Εις την δευτέραν, θα αναγκασθούν να αναγνωρίσουν εν Ελλάδι μίαν κατάστασιν την οποίαν θα έχουν προηγουμένως αποδοκιμάσει. Εις την τρίτην περίπτωσιν θα αφήσουν να υφίσταται υπό τα όμματα των λαών των το πλέον επικίνδυνον παράδειγμα, ήκιστα δε κατάλληλον διά να επαναφέρη τα πνεύματα εις κατάστασιν ησυχίας, μονιμότητος

120. Από απόψεως της εναντίον των κατακραυγής των λαών.