Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια, τ. Α΄

προσεπάθουν να τα διαστρέψουν διαδίδοντες ότι η Ρωσσία εμμέσως ηυνόει τα σχέδια της μυστικής Εταιρείας. Ίνα, κατά το δυνατόν, διαλύσω τοιούτον ένοχον υπολογισμόν, εξήγησα εξ ονόματος του Αυτοκράτορος, εις την προς τον Πετρόμπεην επιστολήν107, τας αληθείς Αυτού προθέσεις. Τας ανέπτυξα και προφορικώς εις τον Καμαρηνόν κατά την αναχώρησίν του.

Ο δυστυχής ούτος αγγελιαφόρος δεν έφθασεν ούτε εις Κωνσταντινούπολιν ούτε εις Μάνην. Έμαθον προ διετίας ότι απέθανε θύμα της αληθείας των εξηγήσεων ας εκόμιζε και αίτινες θα ηδύναντο να εξαγάγουν εκ της πλάνης των τους αρχηγούς της Πελοποννήσου και της Ηπείρου περί της φανταστικής υποστηρίξεως δι’ ης εβαυκάλιζον αυτούς μερικοί ταραξίαι, ίνα τους αναγκάσουν να λάβουν τα όπλα. Λέγεται ότι και ο Γαλάτης έλαβε την αυτήν τύχην. Η δε εξαφάνισις των δύο τούτων ανδρών δικαιολογεί την υπόνοιαν, ότι ούτοι εθανατώθησαν ως οχληροί μάρτυρες της αληθείας ην άλλοι προσεπάθουν να κρύψουν από τους Έλληνας.

Ότε, τω 1824, εμαθον τα θλιβερά ταύτα γεγονότα, άτινα ήσαν συνέπειαι θέσεως απελπιστικής, έσχον ευκαιρίαν να πεισθώ ότι η γενομένη εν Βιέννη τω 1815 συλλογή συνδρομητών υπήρξε μία των τυχαίων αφορμών του σχηματισμού της μυστικής οργανώσεως ήτις εκαλείτο Εταιρεία. Οι αρχηγοί της προσείλκυον πλήθος προσηλύτων βεβαιούντες αυτούς ότι η εν Βιέννη εγκαινιασθείσα συλλογή συνδρομών υπέρ των ιδρυμάτων δημοσίας εκπαιδεύσεως σκοπόν είχε την απελευθέρωσιν της Ελλάδος μέσω μυστικής εταιρείας και ότι ο Αυτοκράτωρ της Ρωσσίας ενέκρινε και ενεθάρρυνε το έργον τούτο.

Κατά τον χειμώνα του έτους 1820 και ο πρίγκιψ Υψηλάντης εζήτησε και επέτυχε την παραίτησιν εκ της ενεργού υπηρεσίας ως και την άδειαν να επιχειρήση προς ανάρρωσιν ταξίδιον εκτός της Ρωσσίας. Η οικογένεια του πρίγκιπος Υψηλάντου έτυχε παρά του Αυτοκράτορος πλείστων ευεργετημάτων, άτινα εγώ είχον αναγγείλει εις αυτόν τη διαταγή της Αυτού Μεγαλειότητος, τούθ’ όπερ με είχε φέρει εις στενοτέρας σχέσεις με τον πρίγκιπα Αλέξανδρον. Με επεσκέφθη προ της εκ Πετρουπόλεως αναχωρήσεώς του. Ομίλων περί του ταξιδίου του, όπερ προυτίθετο να κάμη την άνοιξιν, μοι εζήτησε συστατικήν επιστολήν διά τον δούκα Ρισελιέ108, τότε πρωθυπουργόν της Γαλλίας, προκειμένου να ζητήση την απόδοσιν της πατρικής του οικίας, ην οι Τούρκοι είχον δημεύσει και δωρήσει εις την Γαλλικήν πρεσβείαν επί Ναπολέοντος. Υπεσχέθην την επιστολήν ταύτην ην και έδωκα άνευ δυσκολίας. Επανήλθεν εκ νέου και μοι ωμίλησε περί της απελπιστικής καταστάσεως εις

107. Η επιστολή εδημοσιεύθη εν τω γαλλικώ πρωτοτύπω εις το Sbornik russkago istoriceskago obscestva, III, σελ. 297 - 303 και εν ελληνική μεταφράσει εις το ανώνυμον (του Κ. Ζησίου) έργον: Οι Μαυρομιχάλαι, Αθήναι 1903, σελ. 50-53.

108. Αρμάνδος du Plessis δουξ Richelieu (1766 - 1822).

ην ευρίσκοντο οι Έλληνες συνέπεια του πολιτικού συστήματος της Ρωσσίας και της Αγγλίας και λόγω του πολέμου ον η Πύλη ητοίμαζε κατά του Αλή Πασσά, όστις κατά την εποχήν εκείνην είχε κηρυχθή αντάρτης.

Απήντησα εις τον πρίγκιπα, ότι ούτε εκείνος ούτε εγώ είχομεν αρμοδιότητα να κρίνωμεν περί τοιούτων ζητημάτων, και, εάν έτι την είχομεν, η γνώμη ημών ουδόλως θα μετέβαλλε την κατάστασιν των πραγμάτων· ότι αφ’ ου εκείνος είχε θίξει το κεφάλαιον τούτο, εθεώρουν καθήκον μου να συστήσω εις αυτόν να προσέξη και να μη αφήση να παρασυρθή υπό ραδιούργων οίτινες ενεφανίζοντο, άνευ ουδενός δικαιώματος, ως αντιπροσωπεύοντες το Ελληνικόν έθνος.

«Μη τους θέτετε όλους εις την αυτήν μοίραν», μοι είπεν. «Γνωρίζω μερικούς οίτινες είναι άνδρες σεβαστοί, και θα σας το αποδείξω αμέσως.»

Μοι έδειξε τότε έγγραφον εις το οποίον προετείνετο η ίδρυσις εταιρείας με σκοπόν την διά συνδρομών συλλογήν ποσού όπερ θα κατετίθετο επί τόκω μέχρις ου η απελευθέρωσις της Ελλάδος θα απήτει την χρησιμοποίησίν του. Με παρεκάλεσε να κρατήσω το έγγραφον τούτο, να το αναγνώσω και να του είπω κατόπιν την γνώμην μου.

«Σας την λέγω αμέσως και χωρίς να αναγνώσω το έγγραφόν σας. Ακριβώς οι καταστρώνοντες τοιαύτα σχέδια είναι οι περισσότερον ένοχοι και αυτοί ωθούν την Ελλάδα προς τον όλεθρον. Είναι ελεεινοί εμποροϋπάλληλοι καταστραφέντες λόγω της κακής των διαγωγής και αφαιρούντες νυν το χρήμα των αφελών ψυχών εν ονόματι μιας πατρίδος ην αυτοί δεν έχουν. Θέλουν να σας έχουν εις την συνωμοσίαν των διά να εμπνεύσουν πίστιν εις τα εγχειρήματά των. Σας επαναλαμβάνω· προφυλαχθήτε από τοιούτους άνδρας.»

«Και τί θα γίνουν τότε οι ατυχείς Έλληνες; Οι Τούρκοι θα εξακολουθούν να τους σφάζουν και η πολιτική της Ευρώπης δεν θα πράξη δι’ αυτούς τίποτε;»

«Οι Έλληνες, όσοι φέρουν όπλα, θα ανθίστανται εις τα όρη των ως έπρατταν τούτο από αιώνων. Και εάν εις τον επικείμενον αγώνα κατά του Αλή Πασσά κατορθώσουν να γίνουν κύριοι του Σουλίου και άλλων ομοίων οχυρών σημείων, θα αντιτάξουν μακράν αντίστασιν. Ούτω, ευρισκόμενοι εις θέσιν ευνοϊκήν, δεν θα περιμένουν τίποτε από την ευρωπαϊκήν πολιτικήν, ίσως δε ο χρόνος και τα γεγονότα μεταβάλουν την κατάστασιν και επιφέρουν περιστάσεις αίτινες θα είναι ευμενείς διά τους Έλληνας. Τότε μόνον η Ελλάς θα δύναται να ελπίζη βελτίωσιν της τύχης της. Εάν όμως αξιούν τινες να επιτύχουν τον σκοπόν τούτον προκαλούντες ταραχάς και βαυκαλιζόμενοι ότι δύνανται να εξαναγκάσουν τον Αυτοκράτορα προς δράσιν οχι μόνον οικτρώς απατώνται, αλλά και κατακρημνίζουν το δυστυχές τούτο έθνος εις άβυσσον συμφορών, εξ ων ουδείς εις τον κόσμον θα δυνηθή να το σώση.»

Με τας λέξεις ταύτας απεχαιρέτισα τον πρίγκιπα παρακαλών εκ νέου

αυτόν να μη λησμονήση όσα τω είχον είπει· διότι οι λόγοι του με έκαμαν να υποπτεύσω ότι τον περιεστοίχιζον άνδρες επικίνδυνοι και επιτηδειότεροί του. Ανεχώρησεν εκ Πετρουπόλεως, μετέβη εις Κίεβον και εκείθεν εις Κισνόβιον όπου διέμενεν η οικογένεια του. Δεν ήκουσα πλέον περί αυτού μέχρις ότου έγινε τυφλόν και παράτολμον όργανον της καταστροφής των παριστρίων ηγεμονιών.

Προκειμένου να μεταβή εις Βαρσοβίαν κατά Σεπτέμβριον του 1820 διά την σύγκλησιν της δευτέρας Διαίτης, ο Αυτοκράτωρ με διέταξε να Τον ακολουθήσω. Προηγουμένως περιώδευσε τας ανατολικάς και μεσημβρινάς επαρχίας, επιφυλασσόμενος να εξετάση εν Πολτάβα και να εγκρίνη τας νέας οδηγίας δι’ ων έπρεπε να εφοδιασθή ο βαρώνος Στρόγανωφ προς επανάληψιν των μετά της Πύλης διαπραγματεύσεων. Αφ’ ου επερατώσαμεν το έργον τούτο εν Πολτάβα, ητοιμαζόμεθα να λάβωμεν την προς Βαρσοβίαν άγουσαν, ότε ταχυδρόμος της εν Βιέννη Ρωσσικής πρεσβείας εκόμισε την είδησιν της επαναστάσεως της Νεαπόλεως. Ο Αυτοκράτωρ της Αυστρίας αυτοπροσώπως έγραψε σχετικώς προς την Αυτού Μεγαλειότητα προσκαλών Αυτήν εις συνάντησιν, ίνα εκ συμφώνου καθορίσουν την πορείαν ην αι δύο Κυβερνήσεις επρόκειτο να ακολουθήσουν εις την σοβαράν ταύτην περίστασιν.

Λόγω των ασχολιών αίτινες ανέμενον Αυτόν εν Βαρσοβία, ο Αυτοκράτωρ ανέβαλε την συνάντησιν ταύτην διά τον Οκτώβριον ή τας αρχάς του Νοεμβρίου, οπότε θα έληγον αι εργασίαι της Πολωνικής Διαίτης. Εκτός τούτου ο Αυτοκράτωρ ήθελε να αξιοποιήση το χρονικόν τούτο διάστημα, ίνα λάβη γνώσιν των απόψεων των λοιπών Κυβερνήσεων ως προς την σχεδιαζομένην συνάντησιν και ίνα προσκαλέση ταύτας να αποστείλουν εις αυτήν αντιπροσώπους των, εάν ήθελον κρίνει τούτο αναγκαίον ή σκόπιμον.

Πριν ή συντάξω τα έγγραφα άτινα έδει να αποσταλούν προς τας συμμάχους Αυλάς, έλαβον το θάρρος να συζητήσω εν πάση λεπτομερεία μετά της Αυτού Μεγαλειότητος περί του ευρωπαϊκού ζητήματος, όπερ αι συμφοραί της Ισπανίας και αι της Νεαπόλεως έθετον ολονέν περισσότερον εις την πρώτην γραμμήν.

Επρόκειτο αφ’ ενός μεν να καθορίσωμεν την φύσιν των ανατροπών τούτων και να εξακριβώσωμεν τα αίτια αυτών· αφ’ ετέρου δε να αναζητήσωμεν θεραπείαν εις τα δεινά ταύτα και να την εφαρμόσωμεν συμφώνως πάντοτε προς το πολιτικόν σύστημα όπερ αι συνθήκαι της Βιέννης, των Παρισίων και του Άχεν είχον κατοχυρώσει.

Λαμβάνοντες υπ’ όψει ότι η βάσις εφ’ ης εστηρίζετο η παλινόρθωσις της Γαλλικής μοναρχίας απετέλει γεγονός δεσποζούσης σημασίας, όπερ εξήσκει γενικήν και αποφασιστικήν επίδρασιν εφ’ ολοκλήρου της Ευρώπης και ανατρέχοντες εις τα συμβάντα άτινα είχον αναγκάσει, τρόπον τινά, τας Δυνάμεις να αναγνωρίσουν τω 1814 και 1815 το αδύνατον της επί άλλης βάσεως εξασφαλίσεως της γαλήνης εν Γαλλία και εν Ευρώπη, αγόμεθα κατ’

αδήριτον ανάγκην να αναγνωρίσωμεν επίσης ότι πάσαι αι χώραι αι υποστάσαι επαναστατικάς ανατροπάς δεν ηδύναντο εν ουδεμιά περιπτώσει να προλάβουν την επανάληψιν των ανατροπών τούτων κατ’ άλλον τρόπον ή μόνον διά συνετών θεσμών ικανών να συνδυάσουν τα συμφέροντα των παλινορθωθέντων θρόνων και τα παρόντα συμφέροντα των λαών.

Η αρχή αύτη ήτο σύμφωνος και προς το γράμμα ακόμη των συνθηκών αίτινες είχον αποτελέσει την γενικήν συμμαχίαν· συνεπώς ηδυνάμεθα να ελπίζωμεν ότι αι πέντε Μεγάλαι Δυνάμεις θα συνεφώνουν όπως εφαρμόσουν την αρχήν ταύτην εις το ζήτημα της Νεαπόλεως, ακολούθως δε και εις το ισπανικόν.

Υπό τοιούτον πνεύμα συνετάγησαν αι ανακοινώσεις ας το Υπουργείον των Εξωτερικών απηθύνυνε προς τας συμμάχους Αυλάς προσκαλούν αυτάς να εξετάσουν την πρότασιν συγκλήσεως νέου συνεδρίου109.

Εις την Αυλήν της Αυστρίας δεν ήρεσεν ούτε ο τρόπος καθ’ ον εκρίναμεν τα εν Νεαπόλει γεγονότα, ούτε η πρότασις νέου συνεδρίου. Προετίμα μερικήν μόνον συνάντησιν μεταξύ των δύο Αυτοκρατόρων. Εν τούτοις όμως συνεμορφώθη προς την άποψιν της Αυτού Αυτοκρατορικής Μεγαλειότητος. Αι λοιπαί Αυλαί εδέχθησαν την πρότασιν, το συνέδριον του Τρόππαου απεφασίσθη, και οι υπουργοί της Πρωσσίας, Γαλλίας και Αγγλίας μετέσχον μετά των Κυβερνήσεων Αυστρίας και Ρωσσίας εις τας διασκέψεις αίτινες ήρχισαν κατά Νοέμβριον του 1820.

Εν τω μεταξύ η πορεία των συζητήσεων εις την Δίαιταν της Βαρσοβίας προυκάλεσε την δυσαρέσκειαν του Αυτοκράτορος, διότι κατά τας συνεδρίας η αντιπολίτευσις είχεν εκφρασθή συχνά κατ’ ανοίκειον τρόπον. Εις τον λόγον Του επί τη λήξει των εργασιών της Διαίτης ο Αυτοκράτωρ ηυδόκησε να διατρίψη επί τούτου δηλών όμως συγχρόνως ότι ανεγνώριζε το ωφέλιμον αντιπολιτεύσεως εντίμου, διαπνεομένης υπό ειλικρινούς προς τον κοινόν αγαθόν αγάπης και ότι πολύ απείχε του να κατακρίνη τοιούτον είδος αντιπολιτεύσεως. Ο λόγος ούτος του Αυτοκράτορος ανεκοινώθη εις τας εν τω εξωτερικώ Ρωσσικάς πρεσβείας· βραδύτερον δε η Αυστριακή Κυβέρνησις παρεπονέθη διά τούτο εις τον Αυτοκράτορα, διότι ενόμιζε ότι το περιεχόμενον της ανακοινώσεως ταύτης θα ενεθάρρυνε τας επαναστατικάς ιδέας των Γερμανών. Ο Αυτοκράτωρ μοι ανέφερεν εν Τρόππαου το παράπονον τούτο. Διέταξε να φέρουν το σχέδιον του λόγου και της προς τας πρεσβείας εγκυκλίου. Εύρεν ότι αι φράσεις διά τας οποίας είχε παραπονεθή η Αυστρία ήσαν ακριβώς εκείναι τας οποίας η Αυτού Αυτοκρατορική Μεγαλειότης είχεν ιδιοχείρως προσθέσει διά μολυβδίδος. Βλέπων τούτο ο Αυτοκράτωρ με διέταξε να διαπράξω μίαν αδιακρισίαν: «Δείξατε», είπε, «τα σχέδια ταύτα εις τον κ. Λεπτσέλτερν.»

Αι διασκέψεις του Τρόππαου υπήρξαν μακραί και ακανθώδεις. Η Κυβέρνησις της Βιέννης δεν ετόλμα παρρησία να καταπολεμήση τας απόψεις

109. Του συνεδρίου του Τρόππαου.

του Αυτοκράτορος· η Αυτού Αυτοκρατορική Μεγαλειότης δεν ηθέλησε να δεχθή, όπως αύται συζητηθούν επισήμως και οριστικώς.

Η Αυστρία ηξίου να καταλάβη στρατιωτικώς το Βασίλειον της Νεαπόλεως και να παλινορθώση εκεί την μοναρχίαν, στηριζομένην αποκλειστικώς εις τον αυστριακόν στρατόν.

Ο Αυτοκράτωρ προέτεινε την μεσολάβησιν του Πάπα. Διά του τρόπου τούτου, το ζήτημα ετοποθετείτο επί της βάσεως των συνθηκών και εδίδετο εις αυτό λύσις ήτις θα ηδύνατο να τύχη της εγκρίσεως όλων των Κυβερνήσεων και ιδία των της Γαλλίας και της Αγγλίας. Διά της μεσολαβήσεως του Πάπα ο Βασιλεύς της Νεαπόλεως θα διετήρει ολον του το γόητρον ενώπιον των υπηκόων του· το έργον της Βουλής της Νεαπόλεως θα απεδοκιμάζετο και θα ηκυρούτο· οι αποδεδειγμένως ένοχοι θα ετίθεντο εις το περιθώριον ή θα ετιμωρούντο· η παλινόρθωσις θα εστηρίζετο επί εθνικών θεσμών· η δε στρατιωτική κατοχή110 θα ελάμβανεν όλως διάφορον χαρακτήρα. Τέλος η ειρήνευσις του τμήματος τούτου της ιταλικής χερσονήσου θα προελάμβανε πιθανώς τας ταραχάς του Πεδεμοντίου και θα παρεσκεύαζε τον τρόπον προς επίτευξιν εξ ίσου ικανοποιητικών αποτελεσμάτων εν Ισπανία· Άλλως όμως έκριναν η ραδιουργία και η κακή πίστις. Ο κ. Λεπτσέλτερν απεστάλη εις Ρώμην111 με την εντολήν, φαινομενικώς, να προτρέψη τον Πάπαν να αναλάβη το τιμητικόν έργον του διαιτητού. Ουσιαστικώς όμως ετέθησαν εις ενέργειαν όλα τα μέσα ίνα αποτρέψουν από τούτου τον Πάπαν· ο Άγιος Πατήρ δεν εδέχθη τας γενομένας εις αυτόν προτάσεις. Ο Βασιλεύς Φερδινάνδος εγκατέλειψε την Νεάπολιν, κληθείς υπό των συμμάχων· μόλις δε έφθασεν Ούτος εις Λάυβαχ, όπου μετεφέρθη η διάσκεψις, ο αυστριακός στρατός κατέλαβε το κράτος Του.

Ολίγον πριν ο Αυτοκράτωρ είχε λάβει την είδησιν περί της δυσαρέστου υποθέσεως του συντάγματος «Συμεώνοβσκη»112. Μετ’ ολίγον αι ταραχαί του Πεδεμοντίου ήλθον να δυσχεράνουν την κατάστασιν. Έκτοτε, εις τας διασκέψεις, πάσαι αι αποφάσεις έφερον την σφραγίδα των αυστριακών απόψεων. Το συνέδριον δεν ηδύνατο παρά να τας εγκρίνη και πράγματι τας ενέκρινε.

Και οι μεν Γάλλοι πληρεξούσιοι προσηρμόσθησαν προς την μεταβληθείσαν ταύτην πορείαν, αλλ’ οι Άγγλοι δεν έπραξαν το αυτό. Έπαυσαν να παρίστανται επισήμως εις τας διασκέψεις· άλλως τε ήδη κατά την λήξιν της εν Τρόππαου συνόδου, ο λόρδος Κάστλερεη, δι’ εγκυκλίου προς τους εις όλας τας Αυλάς της Ευρώπης Άγγλους πρεσβευτάς, διεμαρτυρήθη, εν ονόματι

110. Δηλαδή η στρατιωτική επέμβασις της Αυστρίας.

111. Ο Λεπτσέλτερν προηγουμένως είχε διατελέσει επανειλημμένως επιτετραμμένος και πρεσβευτής της Αυστρίας παρά τω Πάπα Πίω Ζ΄.

112. Εις το κατ’ εξοχήν υπό του Αλεξάνδρου ευνοηθέν σύνταγμα τούτο της Αυτοκρατορικής φρουράς είχε λάβει χώραν στάσις τη 28 Οκτωβρίου 1820. Ως γνωστόν, η είδησις συνεκλόνισε βαθέως τον Τσάρον και τον κατέστησεν ευάλωτον εις τας εισηγήσεις του Μέττερνιχ.

ματι της Κυβερνήσεώς του, κατά των αρχών ας οι Σύμμαχοι είχον κατά την εποχήν ταύτην υιοθετήσει. Διά της εγκυκλίου ταύτης διελύετο ουσιαστικώς η ευρωπαϊκή συμμαχία η συσταθείσα διά των συμφωνιών του Άχεν. Απομονώνουσα εαυτήν, η Αγγλία ετίθετο αντιμέτωπος των Δυνάμεων της ηπειρωτικής Ευρώπης και ητοιμάζετο να προστατεύση τα συμφέροντα των λαών, υπολογίζουσα τοιουτοτρόπως εις την αύξησιν της εμπορικής και βιομηχανικής επιρροής της. Ακριβώς δε το πολιτικόν σύστημα όπερ είχε γίνει δεκτόν προ μικρού εν Τρόππαου είχεν ως συνέπειαν την απομόνωσιν της Αγγλίας και εξησφάλιζεν ούτω την υποστήριξιν γιγαντιαίου συμμάχου εις το επαναστατικόν πνεύμα του οποίου επεδιώκετο η συντριβή τόσον εν Ευρώπη όσον και εν Αμερική.

Έλαβον το θάρρος να υποβάλω εις τον Αυτοκράτορα πάσας τας παρατηρήσεις μου ταύτας, αίτινες εφάνη ότι προυξένησαν εις Αυτόν βαθείαν εντύπωσιν· εν τούτοις μοι απήντησε: «Θα τα διορθώσωμεν αργότερα· προσπαθήσατε εν τω μεταξύ να τελειώσετε διά να φεύγωμεν από εδώ.»

Η ζωή μου είχεν ήδη δηλητηριασθή από τας περιπλοκάς ταύτας και τας εξ αυτών διχογνωμίας, ότε αι ταραχαί εν Μολδοβλαχία και αι άγριαι εν Κωνσταντινουπόλει θανατώσεις, εν τέλει δε η εν Ελλάδι επανάστασις επεσώρευσαν επί της κεφαλής μου το βάρος ευθυνών ων αι πράξεις μου ουδαμώς υπήρξαν υπαίτιοι.

Ο πρίγκιψ Υψηλάντης απετάθη προς τον Αυτοκράτορα, ταυτοχρόνως δε έγραψε και προς εμέ. Η απάντησις ην έλαβεν ο πρίγκιψ και αι οδηγίαι αίτινες εδόθησαν κατά την περίστασιν ταύτην εις τον βαρώνον Στρόγανωφ απέδειξαν εις τας εν Λάυβαχ συνελθούσας Κυβερνήσεις, ότι ο Αυτοκράτωρ δεν εδίσταζε να αποδοκιμάση επισήμως το εγκληματικόν των Εταιριστών κίνημα ως και την διαγωγήν του πρίγκιπος Υψηλάντου, όστις είχε την ατυχίαν να καταστή τυφλόν της Εταιρείας όργανον.

Ουχ ήττον όμως η έντονος αύτη αποδοκιμασία και πάσα άλλη τοιαύτη, δεν ήρκουν πλέον όπως ανακόψουν την πρόοδον της επαναστάσεως ούτε να αποτρέψουν τας ολέθριας συνεπείας της, διότι ο πρίγκιψ Υψηλάντης ήρχισε το κίνημά του εξερχόμενος εκ του ρωσσικού εδάφους. Είχε παραμείνει επί μακρόν εν Οδησσώ και Κισνοβίω· Υπεστηρίζετο υπό τινων, ότι εις την τελευταίαν ταύτην πόλιν είχε προπαρασκευάσει πάντα τα μέτρα άτινα εφήρμοσε μετά την είσοδόν του εις Ιάσιον και Βουκουρέστιον. Μολονότι δε φαίνεται απίθανον ότι ο στρατηγός Ίνζωφ113 και ο κόμις Λανζερόν114, γενικοί διοι-

113. Ιβάν Νικίτιτς Ίνζωφ (1768 - 1845), διοικητής της Βεσσαραβίας (Κισνοβίου).

114. Αλέξανδρος Langeron (1763 - 1831), Γάλλος ευπατρίδης, από του 1814 μέχρι του 1822 διοικητής της επαρχίας της «Νέας Ρωσσίας» (Οδησσού).

διοικηταί των δύο τούτων επαρχιών, δεν υπώπτευσαν ποτέ τα σχέδια του πρίγκιπος Υψηλάντου, το γεγονός είναι ότι ούτε ο Αυτοκράτωρ ούτε το Υπουργείον Αυτού ουδέποτε ειδοποιήθησαν σχετικώς.

Το πραγματικόν τούτο γεγονός δεν ηδύναντο και δεν ηθέλησαν να πιστεύσουν οι Τούρκοι· πάσαι δε αι δηλώσεις του βαρώνου Στρόγανωφ και τα πλήρη ευθύτητος και ειλικρίνειας διαβήματά του, δεν ηδυνήθησαν να σταματήσουν ουδεμίαν των τυφλών βιαιοπραγιών δι’ ων η Πύλη ώθει τους Έλληνας εις απεγνωσμένην αντίστασιν.

Ο κατά του Αλή Πασσά πόλεμος έθετεν ολόκληρον το δυσχερές τούτο έθνος εις την ανάγκην να εκλέξη μεταξύ θανάτου, εξωμοσίας και δουλείας· ήτο συνεπώς εύκολον να προΐδη τις ότι ουδέν διπλωματικόν διάβημα θα είχε την ελαχίστην πιθανότητα να αποκαταστήση οιανδήποτε τάξιν είτε εις τας παριστρίους ηγεμονίας είτε εις την Ελλάδα.

Ότε η διάσκεψις του Λάυβαχ έλαβε γνώσιν των απαντήσεών μας προς τον πρίγκιπα Υψηλάντην και των οδηγιών ας έμελλε να λάβη ο βαρώνος Στρόγανωφ, οι συνάδελφοί μας υπουργοί των συμμάχων Δυνάμεων μοι εξέφρασαν τα συγχαρητήριά των διά τα μέτρα ταύτα άτινα ασφαλώς θα εστέφοντο υπό πλήρους επιτυχίας. Εφαντάζοντο ότι μετ’ ολίγας ημέρας δεν θα εγίνετο πλέον λόγος ούτε περί Τούρκων ούτε περί Ελλήνων και ότι τα πράγματα θα επανήρχοντο εις το statu quo ante.

«Πολύ θα επεθύμουν, κύριοι», τοις απήντησα, «να συμμερισθώ την γνώμην σας. Εάν όμως θέλετε την ιδικήν μου, θα σας είπω ότι, ακολουθούντες το νυν υιοθετηθέν σύστημα, μόνον μετά εικοσιπενταετίαν θα έχετε την ικανοποίησιν του να μη ακούετε πλέον να γίνεται λόγος περί Ελλήνων και περί Τούρκων· όσον δ’ αφορά το statu quo, τούτο παρήλθεν ανεπιστρεπτί».

Εκοιτάχθησαν, ύψωσαν τους ώμους και ίσως με ώκτιραν διά τας υπερβολάς εις τας ιδέας μου. Ανέφερα το πράγμα εις τον Αυτοκράτορα. Η Αυτού Μεγαλειότης ηθέλησε να ακούση τα αίτια εφ’ ων εβάσιζον την γνώμην μου. Ανέπτυξα αυτά. Ο Αυτοκράτωρ μοι απήντησε τότε: «Ας ίδωμεν εν τω μεταξύ τί θα προκύψη από τα πρώτα μας διαβήματα· εν ανάγκη θα επανέλθωμεν επί των παρατηρήσεών σας».

Αι περιστάσεις αίτινες προηγήθησαν ή επηκολούθησαν τας ταραχάς εις τας παριστρίους ηγεμονίας και την επανάστασιν της Ελλάδος, ήλθον έτι μάλλον να αυξήσουν το κεφάλαιον των κατηγοριών ας το αυστριακόν Υπουργείον από μακρού χρόνου επεσώρευσεν εναντίον των δήθεν αρχών μου και της επικινδύνου επιρροής ην αύται εξήσκουν εν Ευρώπη. Ο Αυτοκράτωρ έσχε την καλωσύνην να με προειδοποιήση λέγων: «Σας προκαλούν· προσέξατε.»

Ταξιδιώται, οίτινες υπετίθετο ότι έφερον επιστολάς δι’ εμέ, συνελήφθησαν· ουδεμία επιστολή ευρέθη. Ταυτοχρόνως όμως αφήνοντο να διέλθουν εκ Λάυβαχ, Βιέννης και Τεργέστης, ο αδελφός του πρίγκιπος Υψηλάντου, ο πρίγκιψ Καντακουζηνός και η ακολουθία των, οίτινες επεβιβάσθησαν φανερά

εν Τεργέστη προς μετάβασιν εις Πελοπόννησον, όπου και πράγματι μετέβησαν. Τα γεγονότα ταύτα είναι πασίγνωστα όσον και ανεξήγητα.

Ολίγας ημέρας προ της εκ Λάυβαχ αναχωρήσεως του Αυτοκράτορος, επιστολαί της οικογενείας μου μοι ανήγγειλαν τον θάνατον του πατρός μου. Ο Αυτοκράτωρ έσχε την άκραν καλωσύνην να διατάξη όπως αι επιστολαί αύται παραδοθούν εις Αυτόν και ηυδόκησε να αναλάβη αυτοπροσώπως να μοι αναγγείλη το πράγμα.

Μετά το τέλος της συνεργασίας μας, ο Αυτοκράτωρ μοι είπε: «Περιμένετε...» Εμείναμεν μόνοι. Τότε δε μοι ωμίλησε μετ’ εκφράσεων χριστιανικής συμπαθείας περί του δυστυχήματος όπερ ηγνόουν. Εξήλθον με την καρδίαν συντετριμμένην αλλά και πλημμυρίζουσαν εκ της ευγνωμοσύνης ην μοι ενέπνεεν ο Αυτοκράτωρ.

Την επομένην ο Αυτοκράτωρ μοι ανήγγειλε διά του κόμιτος Νεσσελρόδε ότι μοι εχορήγει επί δώδεκα έτη ετήσιον εκ γαιών εισόδημα ανάλογον του βαθμού μου115. Απήντησα εγγράφως ότι δεν εύρισκον λόγους όπως εκφράσω εις Αυτόν την ευγνωμοσύνην μου και εδεχόμην τας ευεργεσίας Του, διότι, διά της συμμετοχής των οικείων μου εις αυτάς, θα ηδυνάμην να εξοφλήσω τρόπον τινά ιερόν χρέος όπερ μοι επέβαλλεν η οικογενειακή στοργή.

Επιστρέφων εις Πετρούπολιν ο Αυτοκράτωρ εσταμάτησεν επί τινας ημέρας εν Βαρσοβία· Εκεί συνηντήθην και εγώ μετά του Αυτοκράτορος, καθ’ ον χρόνον έφθανον αι θλιβεραί ειδήσεις ας εκόμιζεν εις ημάς ο εκ Κωνσταντινουπόλεως διπλωματικός ταχυδρόμος116. Ο Αυτοκράτωρ ησχολήθη με αυτάς, μοι έδωκε τας διαταγάς Του, ανέβαλε δε μέχρι της εις Πετρούπολιν επιστροφής την εργασίαν και τας οδηγίας αίτινες ήτο επείγον να δοθούν εις τον βαρώνον Στρόγανωφ λόγω της οσημέραι δυσχερεστέρας και κινδυνωδεστέρας καταστάσεως.

Ευθύς μετά την εις Πετρούπολιν επάνοδόν μας ανεκεφαλαίωσα εις υπόμνημα, όπερ είχομεν την συνήθειαν να αποκαλώμεν agenda, την εικόνα της εν Κωνσταντινουπόλει καταστάσεως και τα ραγδαία και δραστήρια μέτρα ων την λήψιν επέβαλλεν η κρίσιμος αύτη κατάστασις. Η ιδέα του πρώτου τελεσιγράφου117, του επιδοθέντος εις την Πύλην διά του βαρώνου Στρόγανωφ, περιείχετο ολόκληρος εις το υπόμνημα (agenda) τούτο, όπερ έτυχε της εγκρίσεως του Αυτοκράτορος. Ο ταχυδρόμος ανεχώρησε διά Κωνσταντινούπολιν, εις δε τας συμμάχους Αυλάς ανεκοινώθη το κείμενον της δια-

115. Διά διατάγματος υπογραφέντος τη 10 Ιουνίου 1821 εχορηγήθη εις τον Καποδίστριαν επί δωδεκαετίαν, εις αμοιβήν των υπηρεσιών του εν Τροππάου και Λάυβαχ, το εισόδημα διαφόρων εν Βολυνία κτημάτων εκ των γαιών του Στέμματος, ανερχόμενον εις 6.169 ρούβλια ετησίως.

116. Περί του απαγχονισμού του Πατριάρχου Γρηγορίου του Ε΄.

117. Prokesch Osten, III, σελ. 95 -101.

διακοινώσεως ην ο βαρώνος Στρόγανωφ θα επέδιδεν εις την Πύλην· προσεκλήθησαν δε αύται να υποστηρίξουν τα διαβήματα του εν Κωνσταντινουπόλει πρεσβευτού της Ρωσσίας και να συνεννοηθούν μετά της Ρωσσικής Κυβερνήσεως περί των ληπτέων μέτρων εν η περιπτώσει το διάβημα του βαρώνου Στρόγανωφ έμενεν άνευ αποτελέσματος.

Η Πύλη απέρριψεν αγερώχως πάσας τας προτάσεις της Ρωσσίας· εξηκολούθησε να αφήνη την Μολδαβίαν και την Βλαχίαν υπό τας φρικώδεις συνεπείας της μουσουλμανικής εισβολής· παρεσκεύαζε την αυτήν τύχην εις την Ελλάδα προάγουσα δραστηρίως τον κατά του Αλή Πασσά πόλεμον· συμπεριεφέρθη εχθρικώς προς την Πρεσβείαν της Αυτού Αυτοκρατορικής Μεγαλειότητος, προσέβαλε την ρωσσικήν σημαίαν και παρέσχε πράγματα εις το ρωσσικόν εμπόριον.

Ο βαρώνος Στρόγανωφ, συμφώνως προς τας οδηγίας, εγκατέλειψε την Κωνσταντινούπολιν118 και έφθασεν εις Οδησσόν με τους εναπομείναντας εκ των δυστυχών φαναριωτικών οικογενειών και με άλλους χριστιανούς ους κατώρθωσε να σώση από την αιμοδιψή βαρβαρότητα των Τούρκων.

Αι παρίστριοι ηγεμονίαι συνετρίβησαν υπό το άχθος των οθωμανικών ορδών, ο δε πρίγκιψ Υψηλάντης κατέφυγε μετά των αδελφών του εις Αυστρίαν.

Ο κόμις Γολόβκιν119 πληροφορών περί τούτου το εν Πετρουπόλει Υπουργείον εζήτησε, τη συναινέσει της Αυλής της Βιέννης, τας διαταγάς του Αυτοκράτορος ως προς τον πρίγκιπα Υψηλάντην. Ερωτηθείς υπό του Αυτοκράτορος περί του πρακτέου, απήντησα ότι ο πρίγκιψ Υψηλάντης, διατελών εις την υπηρεσίαν της Αυτού Μεγαλειότητος, έπρεπε να οδηγηθή εις Ρωσσίαν και να υποβληθή εις δίκην κατά τους νομίμους τύπους· ότι η ανάκρισις, εις ην θα έδιδεν αφορμήν η δίκη αύτη, ασφαλώς θα έχυνε ζωηρόν φως επί των λαβόντοιν χώραν εν Οδησσώ και Κισνοβίω και ούτω αυτομάτως θα έπαυον αι εις βάρος αθώων υποψίαι και συκοφανται· ότι ο πρίγκιψ Υψηλάντης, αποδεικνυόμενος ένοχος, θα ετιμωρείτο· αλλ’ ότι ίσως η τιμωρία αύτη θα έσωζεν ολόκληρον λαόν απειλούμενον να καταστή θύμα αφ’ ενός μεν των σκευωριών δρακός τυχαρπάστων ανθρώπων, αφ’ ετέρου δε της δυσπιστίας των ευρωπαϊκών Δυνάμεων και της φρικώδους εκδικήσεως των Τούρκων. Ο Αυτοκράτωρ δεν ενέκρινε την πρότασιν ταύτην και διέταξε κατηγορηματικώς να δοθή εις την Αυλήν της Βιέννης η απάντησις ότι δύναται να κρατήση τον πρίγκιπα Υψηλάντην και τους αδελφούς του. Η διαταγή αύτη εξετελέσθη.

Αι απαντήσεις ας η Πύλη έδωκεν εις το πρώτον τελεσίγραφον της Ρωσσίας υπήρξαν ψευδείς, προσβλητικαί και εχθρικαί.

Ο Αυτοκράτωρ διέμενε τότε εν Τσάρσκοε Σελό. Ήτο ο Αύγουστος του 1821. Η Αυτού Μεγαλειότης ευδοκήσασα να μοι επιτρέψη να παραμείνω και

118. Τελευτώντος του Ιουλίου 1821.

119. Γεώργιος Ιβάνοβιτς Γολόβκιν (1762 - 1846), πρεσβευτής της Ρωσσίας εν Βιέννη.

εγώ εκεί, με εκάλεσε μίαν εσπέραν και συνδιελέχθη μετ’ εμού περί της δυσχερούς θέσεως εις ην ευρίσκετο η Ρωσσία συνεπεία της εν τη Ανατολή εξεγέρσεως και των εκ του επαναστατικού πνεύματος απειλούντων την Ευρώπην κινδύνων.

«Εάν απαντήσωμεν εις τους Τούρκους με πόλεμον, το επαναστατικόν διευθυντήριον των Παρισίων θα θριαμβεύση, και ουδεμία κυβέρνησις θα δυνηθή να διατηρηθή. Δεν προτίθεμαι να αφήσω το έδαφος ελεύθερον εις την αναρχίαν. Πρέπει πάση θυσία να ευρεθή τρόπος να αποφύγωμεν τον πόλεμον με την Τουρκίαν. Σας συνιστώ να σκεφθήτε επί τούτου και να Μοι υποβάλετε εμπεριστατωμένην έκθεσιν επί του ακανθώδους τούτου ζητήματος.

«Ας μοι επιτρέψη η Υμετέρα Μεγαλειότης να εκφράσω μετά πλήρους ελευθερίας την γνώμην μου επί του προκειμένου...».

«Ακριβώς δι’ αυτό είσθε εδώ.»

«Ας παραδεχθώμεν, Μεγαλειότατε, ότι υπάρχει επαναστατικόν διευθυντήριον εν Παρισίοις, η οπουδήποτε αλλού, και ότι εργάζεται αδιακόπως προς ανατροπήν όλων των υφισταμένων κυβερνήσεων. Ας δεχθώμεν ότι αι κυβερνήσεις αύται δεν δύνανται κατ’ άλλον τρόπον να καταπολεμήσουν και να νικήσουν τον εσωτερικόν τούτον εχθρόν, ειμή αντιτάσσουσαι εις αυτόν ξένα στρατεύματα. Ας δεχθώμεν, τέλος, ότι προσφεύγουν εις την Υμετέραν Μεγαλειότητα ίνα τύχουν τοιαύτης βοηθείας. Εις την περίπτωσιν ταύτην μήπως η Υμετέρα Μεγαλειότης δεν έχει αρκετά στρατεύματα διά να παράσχη την ζητηθείσαν βοήθειαν και επιβληθή συγχρόνως και εις τους Τούρκους διά στρατιωτικής κινήσεως εις τον Προύθον και, εάν είναι ανάγκη, εις τον Δούναβην ;

»Εξ άλλου παραδίδοντες τους χριστιανούς της Ανατολής εις την αιμοβόρον μανίαν των Τούρκων, δεν υποβοηθούμεν άρα γε τα σχέδια των εν Ευρώπη επαναστατικών αυτουργών αντί να τα ματαιώσωμεν; Εάν ούτοι έχουν κοινόν τι καθωρισμένον πρόγραμμα, τούτο ασφαλώς θα αποβλέπη εις το να περιαγάγη εις πλήρη ανυποληψίαν τας νομίμους κυβερνήσεις και να εξεγείρη εναντίον των την κατακραυγήν των λαών. Αλλ’ οι Έλληνες εγκαταλειπόμενοι εις την διάκρισιν των Τούρκων θα αμυνθούν με το θάρρος της απελπισίας. Τότε θα συμβή έν εκ των εξής τριών: ή θα υποστή η Ελλάς την τύχην των παριστρίων ηγεμονιών, ή θα συντρίψη διά παντός τον οθωμανικόν ζυγόν, ή, τέλος, ο αγών θα παραταθή μετ’ εναλλασσομένων επιτυχιών και αποτυχιών. Εις την πρώτην περίπτωσιν αι ευρωπαϊκαί κυβερνήσεις θα τεθούν εις ίσην μοίραν με τους Τούρκους120. Εις την δευτέραν, θα αναγκασθούν να αναγνωρίσουν εν Ελλάδι μίαν κατάστασιν την οποίαν θα έχουν προηγουμένως αποδοκιμάσει. Εις την τρίτην περίπτωσιν θα αφήσουν να υφίσταται υπό τα όμματα των λαών των το πλέον επικίνδυνον παράδειγμα, ήκιστα δε κατάλληλον διά να επαναφέρη τα πνεύματα εις κατάστασιν ησυχίας, μονιμότητος

120. Από απόψεως της εναντίον των κατακραυγής των λαών.

και εσωτερικής γαλήνης. Το να ελπίζωμεν διά διαπραγματεύσεων να αγάγωμεν τους Τούρκους εις το να συμπεριφερθούν προς τους χριστιανούς κατά τρόπον ανθρώπινον και λογικόν, αυτό σημαίνει να περιφρονήσωμεν την πείραν των αιώνων και να αγνοήσωμεν και την ιδικήν μας πείραν. Διά τούτο μόνον με την δύναμιν των όπλων δυνάμεθα, εφ’ όσον έτι είναι καιρός, να ειρηνεύσωμεν την Ανατολήν χωρίς να θέσωμεν εν κινδύνω την γενικήν συμμαχίαν, ίσως δε μάλιστα να την καταστήσωμεν στενοτέραν συσφίγγοντες τους αποτελούντας αυτήν δεσμούς, οίτινες αισθητώς εχαλαρώθησαν κατόπιν των εν Τρόππαου και Λάυβαχ ληφθεισών αποφάσεων.»

Εις το σημείον τούτο ο Αυτοκράτωρ με διέκοψε αντικρούων την τελευταίαν ταύτην άποψιν και υποστηρίζων ότι, μολονότι η Αγγλία είχεν οικειοθελώς απομονωθή, η ευρωπαϊκή συμμαχία, μετά το Τρόππαου και το Λάυβαχ, είχεν εί περ ποτε αποβή ισχυρά.

Παρά την διχογνωμίαν ταύτην η Αυτού Μεγαλειότης με ενεθάρρυνεν όπως αναπτύξω λεπτομερώς τας σκέψεις ας είχον υποβάλει.

Θα συνοψίσω ενταύθα ως εξής τα συμπεράσματα εις α κατέληξα: Εκδίωξις των Τούρκων εκ των παριστρίων ηγεμονιών, κατάληψις των δύο τούτων επαρχιών υπό ρωσσικού στρατού, υποβοήθησις της επιχειρήσεως ταύτης υπό του εν Ευξείνω στόλου.

Γνωστοποίησις εις την Πύλην διά διαγγέλματος ότι τα μέτρα ταύτα αποβλέπουν μόνον εις το να εξαναγκασθή αύτη να αποδεχθή ως προς τους χριστιανούς το σύστημα της ειρηνεύσεως του οποίου θα καθωρίζοντο αι βάσεις. Αι βάσεις αύται θα συνίσταντο εις εγγυήσεις σταθεράς υπό την προστασίαν των οποίων οι Μολδαβοί, οι Βλάχοι, οι Σέρβοι και οι Έλληνες θα δύνανται εις το εξής να ζουν χωρίς να διακινδυνεύη η ζωή και η τιμή των. Επί πλέον το διάγγελμα θα περιείχε πανηγυρικήν και αμετάκλητον υπόσχεσιν να σεβασθή η Ρωσσία το εδαφικόν καθεστώς, ως τούτο έχει καθορισθή μεταξύ των δύο κρατών διά των υφισταμένων συνθηκών.

Το διάγγελμα τούτο θα ανεκοινούτο εις τους Έλληνας, τους Σέρβους, τους Μολδαβούς και τους Βλάχους με την διαταγήν να λάβουν στάσιν αμυντικήν μέχρις οριστικού διακανονισμού. Επίσης δε και εις την Περσίαν ίνα ταχθή μετά της Ρωσσίας ή μείνη ουδετέρα.

Τέλος αι ευρωπαϊκαί Δυνάμεις θα εκαλούντο να συμπράξουν μετά της Ρωσσίας διά να μετάσχουν, ως επεμβαίνουσαι Δυνάμεις, εις τον καθορισμόν των εγγυήσεων εφ’ ων θα εστηρίζετο η ειρήνευσις της Ανατολής. Εν η δε περιπτώσει απέκρουον την πρότασιν, ο Αυτοκράτωρ, παρά ταύτα, θα εξηκολούθει επιδιώκων τους σκοπούς του χωρίς να παύση να εργάζεται διά την στερέωσιν της ευρωπαϊκής συμμαχίας, ήτις θα προσεχώρει, έστω και παρά την αρχικήν της θέλησιν, εις τα νέα συμφέροντα άτινα θα εδημιουργούντο μετά την ειρήνευσιν της Ανατολής.

 Ο Αυτοκράτωρ ήκουσε τους μακρούς μου συλλογισμούς και μοι απήντησεν:

«Ναι, αναμφιβόλως, πάντα ταύτα θα ήσαν ωραία, αλλά, διά να πραγματοποιηθούν, χρειάζεται να επιτευχθή συνεννόησις και τελεία συμφωνία μεταξύ των συμμάχων κυβερνήσεων. Ας κερδίσωμεν, λοιπόν, διά των μετά της Τουρκίας συζητήσεων, τον αναγκαίον χρόνον προς συνεννόησιν με τας συμμάχους Αυλάς.»

«Μεγαλειότατε, θέλοντες να κερδίσωμεν χρόνον, θα τον χάσωμεν ανεπιστρεπτί. Η επανάστασις θα γίνη τόσον γενική, ώστε θα είναι πλέον αδύνατον να την συγκρατήσωμεν. Όταν η πυρκαϊά γίνη πολύ μεγάλη, δεν αρκεί πλέον η κατάσβεσις, χρειάζεται κατεδάφισις του κτιρίου. Τα στοιχεία εκείνα άτινα προς το παρόν θα ηδύναντο να παράσχουν ωφελίμους διά τους χριστιανούς συνδυασμούς, θα αποβούν συν τω χρόνω συγκεχυμένα και ηλλοιωμένα. Εκτός τούτου αμφιβάλλω εάν αι σύμμαχοι Αυλαί συγκατατεθούν να συμπράξουν οικειοθελώς μετά της Υμετέρας Μεγαλειότητος εις επιχείρησιν εις την οποίαν φοβούνται ότι ο ρόλος των θα είναι δευτερεύων. Περί τούτου είχετε, Μεγαλειότατε, απόδειξιν κατά το παρελθόν. Ο κατά του Βοναπάρτου συνασπισμός εσχηματίσθη μόνον εις το πεδίον της μάχης και διά της ακαταμαχήτου επιβολής των γεγονότων, διά τούτο δε και επέτυχε. Τουναντίον πάντες οι συνασπισμοί οίτινες εσχεδιάσθησαν και εκανονίσθησαν λεπτομερώς εκ των προτέρων, κατέληξαν μόνον εις καταστροφάς ή εις εντελώς αντίθετα των επιδιωκομένων αποτελέσματα. Η Υμετέρα Μεγαλειότης, έχουσα τα στρατεύματά της παρά τον Δούναβιν, θα διευθετήση άνευ δυσχερείας τας τύχας της Ανατολής. Θα σώση ίσως την Ισπανίαν. Δεν αποκλείεται δε ότι και η Νότιος Αμερική θα αισθανθή τον ευεργετικόν αντίκτυπον της Υμετέρας πολιτικής. Εξ όλων τούτων ουδέν θα είναι εύκολον, ουδέν θα είναι κατορθωτόν, εφ’ όσον θα διαπραγματευώμεθα διά διπλωματικών εγγράφων αντί να ενεργώμεν δι’ έργων.»

Ο Αυτοκράτωρ ενέμεινεν εις τας απόψεις Του και έθηκε τέρμα εις την μακράν και αξιομνημόνευτον ταύτην συνεργασίαν, διατάσσων με να προετοιμάσω, ως συνήθως, υπόμνημα (agenda) , χωρίς όμως να μοι αφήση και πλήρη ελευθερίαν ως προς το πνεύμα υφ’ ου θα διεπνέετο.

Ηθέλησα να εκτελέσω τας διαταγάς της Αυτού Μεγαλειότητος, αλλ’ ο κάλαμός μου ηρνείτο να χαράξη σχέδιον νέων μετά της Πύλης εξηγήσεων, εις τρόπον ώστε το υπόμνημά μου κατέληξε να αποδείξη άπαξ έτι το επείγον της οράσεως.

Ο Αυτοκράτωρ ανέγνωσε το υπόμνημά μου, τη δε επαύριον εν συνεργασία, καθ’ ην παρίστατο και ο κόμις Νεσσελρόδε, η Αυτού Μεγαλειότης επανέλαβε κατά το πλείστον τας παρατηρήσεις τας οποίας μοι είχε κάμει κατ’ ιδίαν, μας διέταξε δε οριστικώς να παρασκευάσωμεν απάντησιν προς την Πύλην, να εκθέσωμεν εκ νέου τας απαιτήσεις μας και να αρχίσωμεν διαπραγματεύσεις

τεύσεις με τας συμμάχους Αυλάς εις τρόπον ώστε να αχθούν να συμπράξουν μετά της Ρωσσίας κατά των Τούρκων δι’ ην περίπτωσιν ούτοι ήθελον εξακολουθήσει απορρίπτοντες τας προτάσεις μας.

Η μακροθυμία και η μετριοπάθεια αίτινες διέκρινον τας απαιτήσεις μας παρεγνωρίσθησαν τελείως υπό της Πύλης, της Αυστρίας και της Αγγλίας.

Η Πρωσσία και η Γαλλία ανεγνώρισαν πλήρως την έλλειψιν υστεροβουλίας και την ευρύτητα των αντιλήψεων της Αυτού Μεγαλειότητος, εξέφρασαν δε την επιθυμίαν να ενωθούν μετά της Ρωσσίας ίνα ανακόψουν τας τρομεράς προόδους της αναρχίας και αποτρέψουν τας καταιγίδας αι οποίαι ημαύρωναν τον ορίζοντα της Ανατολής.

Η Α. Μ. ο Βασιλεύς της Αγγλίας επεχείρησε τότε ταξίδιον εις Αννόβερον121, εκεί δε μετέβη και ο πρωθυπουργός της Αυστρίας. Είναι πιθανόν ότι αι συχναί του συνδιαλέξεις μετά του λόρδου Κάστλερεη είχον ως μόνον θέμα τας περί του τουρκικού ζητήματος ανακοινώσεις μας. Το πραγματικόν αίτιον των συνομιλιών τούτων παρέμεινεν εις ημάς αγνωστον· το γεγονός όμως είναι ότι έκτοτε αι δύο αύται κυβερνήσεις, χωρίς να καταπολεμήσουν ή να ανασκευάσουν τας προτάσεις μας, συστηματικώς απέκρουσαν αυτάς, η δε έπαρσις και η επιμονή της Πύλης έναντι της Ρωσσίας εδιπλασιάσθη.

Λαμβάνων υπ’ όψει την κατάστασιν ταύτην επανηρχόμην κατ’ επανάληψιν εις τας ιδιαιτέρας συνομιλίας μου μετά του Αυτοκράτορος επί της απαραιτήτου ανάγκης να παύσωμεν διαπραγματευόμενοι και να δράσωμεν. Εξέθετον εις Αυτόν ότι ίσως αι ανακοινώσεις μας είχον προκαλέσει την εν Αννοβέρω συνάντησιν· ότι η συνάντησις αύτη θα έδωκεν εις τους Τούρκους την βεβαιότητα ότι η Ρωσσία ουδέποτε θα εχρησιμοποίει την ισχύν των όπλων διά να τύχη ικανοποιήσεως· ότι η αναβολή της δράσεως θα συνεπλήρωνε την δήωσιν και καταστροφήν των παριστρίων ηγεμονιών· ότι οι Έλληνες θα έπαυον ευρισκόμενοι εντός της σφαίρας της ρωσσικής επιρροής· ότι, εάν η τοιαύτη νέα κατάστασις διετηρείτο και επαγιούτο, τα μεγάλα συμφέροντα της Ρωσσίας εν Ανατολή θα ευρίσκοντο εν προφανεί κινδύνω· ότι τότε η Αυτού Μεγαλειότης θα ηναγκάζετο να προστατεύση ταύτα ουχί μόνον έναντι της αμαθείας και της τυφλής ωμότητος των Τούρκων αλλά και έναντι του εμπορικού εγωισμού της Αγγλίας και της ζηλοτύπου ανησυχίας της Αυστρίας· τέλος ότι όσον περισσότερον εφοβούμεθα τώρα να προβώμεν εις στρατιωτικήν επίδειξιν παρά τον Δούναβιν, επί τοσούτον ο πόλεμος, τον οποίον θα ηναγκάζετο μίαν ημέραν η Ρωσσία να διεξαγάγη εκεί, θα κατήντα σοβαρώτερος και συγχρόνως περισσότερον άκαρπος, καθ’ όσον αύτη δεν θα εύρισκε πλέον τί να σώση και διότι ουδείς πλέον θα

121. Ως γνωστόν, το Αννόβερον, εξ ου κατήγετο η εν Αγγλία βασιλεύουσα δυναστεία, διετέλεσεν εν προσωπική ενώσει μετά της Μεγάλης Βρεττανίας μέχρι της εις τον αγγλικόν θρόνον αναρρήσεως της Βασιλίσσης Βικτωρίας κατά το 1837 (εν Αννοβέρω δεν ανεγνωρίζετο δικαίωμα διαδοχής εις τα θήλεα).

ήτο εις θέσιν να υπολογίση εκ των προτέρων τας ελπίδας επιτυχίας ενός τοιούτου πολέμου.

Ο Αυτοκράτωρ μοι απήντα πάντοτε ότι οι φόβοι μου και η ανυπομονησία μου ήσαν υπερβολικαί. Ουχ ήττον η Αυτού Μεγαλειότης απεφάσισε να γράψη αυτοπροσώπως προς τον λόρδον Κάστλερεη επιστολήν125, ήτις περιέγραφε την θλιβεράν και απειλητικήν κατάστασιν εν η ευρίσκετο το τουρκικόν ζήτημα, ως και τα ρωσσικά συμφέροντα, και εξέθετε την ανάγκην ταχείας θεραπείας. Ο Αυτοκράτωρ εκάλει το Αγγλικόν Υπουργείον να εξηγηθή και να συνεννοηθή μετά των λοιπών συμμαχικών ανακτοβουλίων ίνα αποφασίσουν να συμπράξουν τέλος πάντων μετά της Ρωσσίας και εν ανάγκη ενόπλως.

Ο λόρδος Κάστλερεη, ως συνήθως, δεν εδέχθη την πρότασιν ταύτην, αι δε δήθεν ειρηνικαί και κοιναί των Δυνάμεων διαπραγματεύσεις μετά της Πύλης συνεχίσθησαν.

Συγχρόνως περίπου η Αυστρία εφάνη αναγνωρίζουσα την ανάγκην να επιδιώξη κοινήν μεταξύ των Ηγεμόνων συνεννόησιν επί του ανατολικού ζητήματος και προς επιτυχίαν τούτου προέτεινεν είδος τι συνεδρίου εν Βιέννη.

Ο Αυτοκράτωρ απήντησεν ότι η μεταξύ των κυβερνήσεων συμφωνία ήτο διακαής Του πόθος, ότι εάν η επίτευξις τοιαύτης συμφωνίας προϋπέθετε προσωπικήν επαφήν, θα συγκατετίθετο εις τούτο, αλλ’ ότι, επιθυμών να εξηγηθή αυτοπροσώπως με τους συμμάχους Του και μη δυνάμενος να απουσιάση εκ νέου εις το εξωτερικόν, παρεκάλει Αυτός τους συμμάχους Του ή τους απεσταλμένους των να μεταβούν εις Ρωσσίαν εις τον τόπον της αρεσκείας των.

Εις το ανακτοβούλιον της Αυστρίας δεν ήρεσεν η απάντησις αύτη και αι δύο κυβερνήσεις εξηκολούθησαν ανταλλάσσουσαι όγκους εγγράφων και υπομνημάτων.

Αι μακραί αύται και επίπονοι μεταξύ του αυστριακού και του ρωσσικού υπουργείου συζητήσεις επέτρεπον αρκούντως να διίδη τις ότι ο πρίγκιψ Μέττερνιχ επεθύμει όπως εις αυτόν αποκλειστικώς ανατεθή η διεύθυνσις των εν Κωνσταντινουπόλει διαπραγματεύσεων και ότι μόνον υπό τον όρον τούτον άφηνε να υπονοηθή ότι θα εξευρίσκετο τρόπος ώστε να στεφθούν αύται υπό επιτυχίας συμφώνως προς τας βλέψεις του Αυτοκράτορος.

Εξακολουθών να κρίνη τας προθέσεις των συμμάχων Του κατ’ αναλογίαν των ιδικών Του, ο Αυτοκράτωρ εφαίνετο διατεθειμένος να υποστηρίξη τα σχέδια της Αυστρίας και με ηρώτησε κατά τινα συνεργασίαν μας πώς θα ηδύνατο να τεθή εις εφαρμογήν το υπό της Αυστρίας προταθέν σύστημα χωρίς ημείς να παρεκκλίνωμεν εκ της χαραχθείσης οδού.

«Το Αυστριακόν Υπουργείον», απήντησα, «δεν είναι καλής πίστεως, η δε Υμετέρα Μεγαλειότης δύναται να πεισθή περί τούτου εκ του ότι ουδενός εκ των προς τον κ. Λεπτσέλτερν αποστελλομένων εγγράφων το περιεχόμενον

122. Prokesch Osten III, σελ. 191 - 196.

απαντά εις εκείνα άτινα ο κόμις Γολόβκιν, τη διαταγή της Υμετέρας Μεγαλειότητος, υποβάλλει εις τον πρίγκιπα Μέττερνιχ. Εκ τούτου πρέπει να συμπεράνωμεν ότι ο τελευταίος δεν θέλει ούτε να εξηγηθή ούτε να συνεννοηθή μεθ’ ημών, ότι δε, ούτω πράττων, αποβλέπει εις το να δώση εις τους Τούρκους τον απαιτούμενον καιρόν όπως θέσουν τέρμα εις την ην αποκαλεί ανταρσίαν των Ελλήνων. Αλλ’ η ιστορία τόσον του παρελθόντος όσον και των ημερών μας έπρεπε να τον είχε διδάξει ότι τοιούτος υπολογισμός, εάν δεν είναι απάνθρωπος, είναι πάντως εσφαλμένος· και ότι οι Έλληνες ευρίσκονται νυν εις την επιτακτικήν ανάγκην να προτιμήσουν να εξολοθρευθούν μάλλον ή να υποταχθούν εκ νέου άνευ εγγυήσεώς τινος εις τους Τούρκους. Όθεν ποία Δύναμις, πλην της Ρωσσίας, δύναται να παράσχη εις αυτούς την εγγύησιν ταύτην; Επί πλέον δεν δύναμαι να φαντασθώ την Αυστρίαν ενεργούσαν μόνην προς επιτυχίαν του σχεδίου εις το οποίον προσπαθεί να παρασύρη την Υμετέραν Μεγαλειότητα, εφ’ όσον και η Αγγλία θα έχη το μερίδιόν της, αι δε σχετικαί αποφάσεις ελήφθησαν ήδη εν Αννοβέρω. Ούτω δε εχόντων των πραγμάτων, διά να φθάσωμεν εις ωρισμένον αποτέλεσμα, θα πρέπει να μεταχειρισθώμεν γλώσσαν αποφασιστικήν και κατηγορηματικήν και εν Λονδίνω και εν Βιέννη, αλλά συγχρόνως και διά νέων διπλωματικών αντιπροσώπων. Αντικείμενον της ανατεθησομένης εις αυτούς αποστολής θα είναι η αποδοχή του υπό της Αυστρίας προτεινομένου σχεδίου, αλλά μόνον υπό εκείνους τους όρους υπό τους οποίους η Υμετέρα Μεγαλειότης θα δύναται να προβή ακόμη εις την τελευταίαν ταύτην παραχώρησιν: Αι σύμμαχοι Κυβερνήσεις θα συμπράξουν εν Κωνσταντινουπόλει ίνα πείσουν την Πύλην να ικανοποιήση τας απαιτήσεις της Ρωσσίας, αλλ’ εν η περιπτώσει τα διαβήματά των παρέμενον άνευ αποτελέσματος, οι σύμμαχοι θα συνεργασθούν μετά της Ρωσσίας ίνα εξαναγκασθή η Τουρκία να δεχθή και να εφαρμόση τα μέτρα άτινα θα επέφερον την ειρήνευσιν της Ελλάδος και την αποκατάστασιν φιλικών σχέσεων μεταξύ Ρωσσίας και Τουρκίας. Τα μέτρα δε ταύτα θα υπεδεικνύοντο από τούδε, ενώ συγχρόνως θα καθωρίζετο εκ συμφώνου μεταξύ των Δυνάμεων τίνι τρόπω θα εξηναγκάζετο η Πύλη να δεχθή ταύτα. Ο τρόπος δε ούτος θα συνίστατο: πρώτον, εις την ανάκλησιν των εν Κωνσταντινουπόλει πρεσβειών· δεύτερον, εις συνεννόησιν περί των στρατιωτικών επιχειρήσεων ας αι πέντε Δυνάμεις θα επιχειρήσουν από κοινού προς υποστήριξή των προς την Πύλην διπλωματικών διαβημάτων. Η τοιαύτη μετά των συμμαχικών ανακτοβουλίων συμφωνία θα διετυπούτο εν συνθήκη ή πρωτοκόλλω υπογεγραμμένω υφ’ εκάστης των συμβαλλομένων Δυνάμεων.»

Ο Αυτοκράτωρ ενέκρινε το σχέδιον τούτο και μοι ανέθεσε να ασχοληθώ άνευ αναβολής με την εκτέλεσίν του.

Συνέστησεν επίσης εις τον κόμιτα Νεσσελρόδε και εις εμέ να σκεφθώμεν ως προς την εκλογήν των δύο νέων απεσταλμένων. Απήντησα αυθωρεί ότι κατά την γνώμην μου ο βαρώνος Στρόγανωφ θα ηδύνατο να φέρη εις πέρας

την εν Λονδίνω αποστολήν και ότι ο κόμις Πέτρος Τολστόι123, τέως πρεσβευτής της Αυτού Μεγαλειότητος εν Παρισίοις, ήτο επίσης ενδεδειγμένος ίνα επιτύχη εν Βιέννη. Ο δε κόμις Νεσσελρόδε προέτεινε διά μεν την Βιέννην τον εν ενεργεία κρατικόν σύμβουλον Τατίστσεφ, διά δε το Λονδίνον υπεστήριξεν ότι ο κόμις Λίβεν επήρκει όπως εκπληρώση τας προθέσεις της Αυτού Μεγαλειότητος.

Ο Αυτοκράτωρ επεφυλάχθη να σκεφθή σχετικώς. Ουχ ήττον, σχεδόν αμέσως, μας εξουσιοδότησε να βολιδοσκοπήσωμεν τον κ. Τατίστσεφ εν σχίσει με τας διαπραγματεύσεις αίτινες θα ανετίθεντο εις αυτόν.

Τούτο εσήμαινεν αρκετά σαφώς ότι η Αυτού Μεγαλειότης ετάσσετο υπέρ της προτάσεως του κόμιτος Νεσσελρόδε. Παρά ταύτα ο Αυτοκράτωρ ενέκρινε πλήρως τα σχέδια των οδηγιών των προωρισμένων διά τους δύο εκτάκτους πρεσβευτάς ως και του πρωτοκόλλου όπερ προετείνομεν προς υπογραφήν εις τα συμμαχικά ανακτοβούλια, επίσης δε και των εγγράφων δι’ ων αι εν Βερολίνω και Παρισίοις ρωσσικαί πρεσβείαι διετάσσοντο να διαπραγματευθούν την προσχώρησιν εις την συνθήκην ταύτην των εκεί κυβερνήσεων.

Απεφασίσθη οπως ο κ. Τατίστσεφ αποσταλή εις Βιέννην· συγχρόνως δε απεστάλησαν διπλωματικοί ταχυδρόμοι εις Βερολίνον, Παρισίους και Λονδίνον.

Η Α. Μ. ο Βασιλεύς της Πρωσσίας εδέχθη τας προτάσεις μας και διέταξε τον πρωθυπουργόν Του να υπογράψη το πρωτόκολλον, δι’ ου η Πρωσσία υπέσχετο να συμπράξη μετά της Ρωσσίας εις ην περίπτωσιν τα κοινά των συμμάχων διαβήματα εν Κωνσταντινουπόλει έμενον άνευ αποτελέσματος. Ο Βασιλεύς της Γαλλίας έπραξε το αυτό και ο πρωθυπουργός Του υπέγραψε το πρωτόκολλόν μας.

Ο λόρδος Κάστλερεη ετήρησε μακράν και επίβουλον σιγήν.

Ο δε κ. Τατίστσεφ μετά δύο περίπου μήνας επανήλθεν εις Πετρούπολιν φέρων εις την Αυτού Μεγαλειότητα εκτενές σχέδιον αποβλέπον εις το να συγκεντρωθούν εν Βιέννη αι διαπραγματεύσεις, ας θα διεξήγε πρωτίστως αυτός, αφικνουμένου βραδύτερον εκεί του Αυτοκράτορος, αφ’ ου οπωσδήποτε το φθινόπωρον η παρουσία Του θα καθίστατο αναγκαία εν Βερώνη κατά το συνέδριον του ιταλικού ζητήματος.

Ο κ. Τατίστσεφ προυτίμησε να με αφήση εν αγνοία των ανακοινώσεων ας έφερεν εκ μέρους του πρίγκιπος Μέττερνιχ. Ο Αυτοκράτωρ δεν συνεμερίσθη, ως φαίνεται, την δυσπιστίαν ταύτην και την επομένην μοι τας απέστειλε μετ’ ιδιοχείρου σημειώματος.

Κατά την μετ’ Αυτού πρώτην επακολουθήσασαν συνεργασίαν ο Αυτοκράτωρ ηθέλησε να ακούση τας σκέψεις μου επί των αποτελεσμάτων της αποστολής του κ. Τατίστσεφ. Δεν εδίστασα να υποβάλω εις Αυτόν τας παρατηρήσεις

123. Ο στρατηγός Πέτρος Αλεξάνδροβιτς Τολστόι (1761 - 1844) εστάλη κατ’ Οκτώβριον του 1807 πρεσβευτής παρά τω Ναπολέοντι, αλλ’ ανεκλήθη έν έτος βραδύτερον λόγω της αντιναπολεοντείου πολιτικής του.

ρήσεις μου. Η Αυτού Μεγαλειότης με διέταξε να διατυπώσω αυτάς εγγράφως εν εκθέσει συνεργαζόμενος διά την σύνταξίν της μετά των κ. κ. Τατίστσεφ και Νεσσελρόδε.

Ανέλαβον πάραυτα το έργον τούτο και περατώσας το σχέδιον της εκθέσεως συνεζήτησα το κείμενον αυτής με τους ανωτέρω κυρίους. Ο κ. Τατίστσεφ δεν εφάνη συμφωνών με τα συμπεράσματα της εκθέσεώς μου παρατηρών ότι ταύτα αντέκειντο προς τας προθέσεις της Αυτού Μεγαλειότητος. Έδωσα εις αυτόν την δέουσαν απάντησιν και απέστειλα αυθημερόν προς την Αυτού Μεγαλειότητα την έκθεσιν συνοδεύων αυτήν με ιδιόχειρον συμπληρωματικόν σημείωμα.

Βασιζόμενος εις όσα είχον συμβή, ανεσκεύαζον τας προτάσεις του ανακτοβουλίου της Βιέννης και απεδείκνυον, ως είχον ήδη επανειλημμένως πράξει τούτο, την επείγουσαν ανάγκην να προβώμεν εις εξαναγκαστικά απέναντι των Τούρκων μέτρα. Εις το συμπληρωματικόν σημείωμα ανέπτυσσον λεπτομερέστερον τους λόγους ους είχον υπ’ όψει. Τέλος εις την επιστολήν ήτις συνώδευε την εργασίαν ταύτην ελάμβανον το θάρρος να προσθέσω, ότι, εάν ο Αυτοκράτωρ απεστρέφετο την λήψιν βιαίων μέτρων, θα ηδύνατο εισέτι να προλάβη τα μειονεκτήματα του αυστριακού συστήματος και να διατηρήση αμείωτον την θέσιν και τα δικαιώματα Του λαμβάνων στάσιν αναμονής, ούτε δίδων ούτε δεχόμενος περαιτέρω εξηγήσεις.

Θα ελέγομεν διά τελευταίαν φοράν εις τας συμμάχους κυβερνήσεις: «Πράξατε σείς ό,τι θέλετε απέναντι των Τούρκων, ημείς πάντως θα παραμείνωμεν ξένοι προς τας διαπραγματεύσεις σας. Και εάν μεν αύται καταλήξουν εις ωφέλιμα αποτελέσματα, ο Αυτοκράτωρ θα σας φανή ευγνώμων. Εν εναντία περιπτώσει η Αυτού Μεγαλειότης θα λάβη, καθ’ ην στιγμήν το κρίνη αναγκαίον, την απόφασιν εκείνην ην θα απαιτήσουν τα καθήκοντα Της και τα συμφέροντα του κράτους Της.»

Μοι εφαίνετο ότι ο Αυτοκράτωρ, αποστέλλων εις Βιέννην την δήλωσιν ταύτην αντί να μεταβή ο ίδιος και τηρών μετέπειτα απόλυτον σιγήν, θα ηδύνατο τελικώς να πείση την Αυστρίαν και την Αγγλίαν ότι ήτο αποφασισμένος να μη εγκαταλείψη εις τας δύο ταύτας Δυνάμεις τα εν τη Ανατολή συμφέροντά Του και ότι ούτω αι δύο αύται κυβερνήσεις θα ευρίσκοντο εις την ανάγκην να εξηγηθούν και να συνεννοηθούν ειλικρινώς μετά της Ρωσσίας.

Η ακρόασις ην ο Αυτοκράτωρ μας παρέσχε μετά την λήψιν της εκθέσεως ταύτης υπήρξε θυελλώδης. Η Αυτού Μεγαλειότης ανεκεφαλαίωσε το περιεχόμενον των εγγράφων άτινα Τη είχον υποβάλει με ύφος αυστηράς αποδοκιμασίας, μας διέταξε δε ξηρώς να απαντήσωμεν εις το ανακτοβούλιον της Βιέννης ότι ο κ. Τατίστσεφ θα μετέβαινεν εκεί ίνα προετοιμάση από κοινού μετά του πρίγκιπος Μέττερνιχ τας διαπραγματεύσεις, ας η Αυτού Μεγαλειότης προυτίθετο αυτοπροσώπως να διευθύνη περί τα τέλη Αυγούστου, ότε θα

μετέβαινεν εις συνάντησιν του σεπτού Αυτής συμμάχου, του Αυτοκράτορος Φραγκίσκου.

Η απόφασις αύτη ελέχθη κατά τοιούτον τρόπον, ώστε ουδεμία αντίρρησις ήτο πλέον δυνατή124.

Επανελθόντες ως συνήθως εις το Υπουργείον των Εξωτερικών ο κόμις Νεσσελρόδε και εγώ, συνεζητήσαμεν και πάλιν επί της εργασίας μας. Ο κόμις μοι είπε τότε:

«Προσπαθήσατε να ικανοποιήσετε τον Αυτοκράτορα. Ως βλέπετε, αι αποφάσεις Του είναι αμετάκλητοι.»

«Ναι, βεβαίως, το βλέπω όπως και σεις, αλλά δεν είμαι εγώ εκείνος όστις θα τας εκτελέση.»

Τω εξήγησα τότε τους λόγους μου και τον παρεκάλεσα να με θεωρήση του λοιπού ως μη υπάρχοντα δι’ όλας τας σχετικάς με την νέαν αποστολήν του κ. Τατίστσεφ και με τας διασκέψεις αίτινες θα συνεκροτούντο εν Βιέννη και Βερώνη. Τω έδωκα να εννοήση ότι θα εζήτουν παρά του Αυτοκράτορος την άδειαν να μη παραστώ εις ταύτας αλλ’ ότι θα εξηκολούθουν έως τότε τας άλλας εργασίας αίτινες μοι είχον ανατεθή. Ο κόμις Νεσσελρόδε εφάνη θλιβείς με την απόφασίν μου και έκτοτε ησχολήθη μόνος με τα εν λόγω ζητήματα.

Εζήτησα παρά της Αυτού Μεγαλειότητος ιδιαιτέραν ακρόασιν, ήτις μοι εχορηγήθη μόνον μετά τινας εβδομάδας. Εν τω μεταξύ αι υπηρεσιακαί συνεργασίαι μας εξηκολούθησαν. Παρέστην βωβός μάρτυς εις εκείνας εις ας ο Αυτοκράτωρ συνεζήτησε και ενέκρινε την αποστολήν του κ. Τατίστσεφ και έλαβον τον λόγον μόνον ίνα υποβάλω εις την Αυτού Μεγαλειότητα άλλα ζητήματα. Ο Αυτοκράτωρ ελυπήθη πολύ εκ της επελθούσης μεταβολής εις την εργασίαν μας και μοι το έδειξε.

Τέλος μοι εχορήγησε την ακρόασιν ην είχον ζητήσει.

Αύτη διήρκεσεν υπέρ τας δύο ώρας. Ο Αυτοκράτωρ ήκουσε με καλωσύνην την ανακεφαλαίωσιν των ιστορικών γεγονότων συνεπεία των οποίων προσελήφθην εις την υπηρεσίαν Του, ως και την πιστήν αφήγησιν των περιστάσεων αίτινες μοι είχον παράσχει την ευτυχίαν να εργάζωμαι υπό τα όμματά Του. Υπέμνησα εις Αυτόν τας εξηγήσεις ας έσχομεν εν Παρισίοις τω 1815, ότε ηυδόκησε να με διορίση Γραμματέα της Επικρατείας. Εντεύθεν ορμώμενος κατέδειξα εις Αυτόν ότι το σύστημα, όπερ νυν ησπάζετο, με έθετε εις το δίλημμα ή να παραβιάσω τα αισθήματά μου και πάντα τα καθήκοντα τα επιβαλλόμενα υπό της πατρίδος εις ην ουδέποτε έπαυσα να ανήκω, ή να

124. Αντί της τελευταίας ταύτης φράσεως ο Καποδίστριας είχεν αρχικώς γράψει εις το εν Κερκύρα φυλασσόμενον ιδιόχειρον σχέδιον τα εξής: Μεθ’ ο αποτεινόμενος προς εμέ ο Αυτοκράτωρ είπε: «Θα αναλάβετε ως συνήθως να συντάξετε τας απαντήσεις ταύτας και υπολογίζω επί της ευθύτητός σας.» Απήντησα ότι το Υπουργείον εξεπλήρου τα καθήκοντα του, μεθ’ ο εσιώπησα. Βραδύτερον ο Καποδίστριας αντικατέστησε ταύτα διά της ανωτέρω, εν τω κειμένω, φράσεως.

αθετήσω τα καθήκοντα της προς τον Αυτοκράτορα υπηρεσίας μου. Τοιαύτη θα ήτο πράγματι η θέσις μου εάν εθεώρουν εισέτι εμαυτόν ικανόν να Τον υπηρετώ εις το Υπουργείον των Εξωτερικών εις στιγμήν καθ’ ην θα εχρησιμοποίει όλην την ισχύν Του εναντίον του ατυχούς Ελληνικού έθνους.

Εξέθηκα εις τον Αυτοκράτορα πώς εν Βιέννη και εν Βερώνη η Κυβέρνησίς Του θα εδεικνύετο εχθρική προς τους εν Τουρκία ομοδόξους της Ρωσσίας και διατί η μεγάλη αύτη θυσία ουδέν αποτέλεσμα θα απέφερε σύμφωνον προς τας προθέσεις της Αυτού Μεγαλειότητος.

Αφ’ ου απέδειξα περιτράνως το συμπέρασμα τούτο, ικέτευσα τον Αυτοκράτορα να διατάξη τί έμελλον να γίνω.

Ο Αυτοκράτωρ μοι απήντησεν: «Εις την θέσιν σας θα έλεγον και θα έπραττον ως υμείς, αλλ’ εις την θέσιν Μου αδυνατώ να μεταβάλω απόφασιν.»

Η Αυτού Μεγαλειότης έλαβε τον κόπον να μοι εκθέση λεπτομερώς τους λόγους Της. Ήσαν εκείνοι δι’ ων επανειλημμένους ηθέλησε να μοι αποδείξηότι προετίμα το αυστριακόν σύστημα μόνον και μόνον διά την επείγουσαν και επιτακτικήν ανάγκην της διατηρήσεως της ειρήνης εν Ευρώπη και της μεταξύ των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων συνεργασίας, ήτις ήτο η μόνη εγγύησις της ειρήνης ταύτης.

Ενθαρρυνθεις υπό της Αυτού Μεγαλειότητος, ήτις προφανώς επεθύμει να συμμερισθώ την γνώμην Της, ετόλμησα διά τελευταίαν φοράν να εκφράσω μετά βαθείας συγκινήσεως την θλίψίν μου διότι η συνείδησίς μου και η ασθενής μου κρίσις με κατεδίκαζον να θεωρήσω τα πράγματα υπό όλως διάφορον άποψιν.

«Τότε λοιπόν», απήντησεν ο Αυτοκράτωρ, «αφ’ ου είναι ανάγκη, ας χωρισθώμεν. θα διατηρήσετε όμως την θέσιν σας. Προ της αναχωρήσεώς Μου θα αποπερατώσετε όλας τας υποθέσεις ας σας ενεπιστεύθην και ιδία όλας τας της βορειοδυτικής ακτής της Αμερικής, θα αναχωρήσετε μόνον μετά την αναχώρησίν Μου. Θα μεταβήτε εις λουτρόπολιν, ως και άλλοτε. Είναι απαραίτητον διά την υγείαν σας και επιθυμώ να θεραπευθήτε.»

Εξηκολούθησα να εργάζωμαι μετά της Αυτού Μεγαλειότητος κατά το σύνηθες ομού μετά του κόμιτος Νεσσελρόδε και μόνος διά τας υποθέσεις της Βεσσαραβίας.

Η Αυτού Μεγαλειότης, αποχαιρετώσα με, με ενηγκαλίσθη: «Θα συναντηθώμεν και πάλιν», μοι είπεν, «ή τουλάχιστον θα Μοι δίδετε ειδήσεις σας. Εστέ βέβαιος ότι τα προς υμάς αισθήματά Μου δεν θα μεταβληθούν ποτέ.»

Ανεχώρησα εκ Πετρουπόλεως περί τα μέσα Αυγούστου του 1822 και μετέβην εις Εμς. Το φθινόπωρον έφθασα εις Ελβετίαν και εγκατεστάθην εις τα περίχωρα της Γενεύης εις μονήρη εξοχήν. Σοβαρά ασθένεια με ηνάγκασε να ζητήσω οίκημα εν τη πόλει, ένθα επίσης έζησα όλως απομονωμένος, ουδέν παραμελών ίνα με λησμονήση ο κόσμος.

Ματαίως όμως το προσεπάθησα. Οι Έλληνες οι εκδιωχθέντες εκ των

χωρών όπου μέχρι της παρούσης δυστυχίας των είχον εύρει γευναίαν και ευεργετικήν φιλοξενίαν, ως και εκείνοι ους αι καταστροφαί της Χίου, της Κύπρου, των Κυδωνιών και των Ψαρών διέσπειραν εις τα παράλια της Αδριατικής και της Μεσογείου, ήλθον προς εμέ ζητούντες παρ’ εμού βοηθήματα ή ελπίζοντες να επιτύχουν ταύτα δι’ εμού παρά των ξένων.

Η Προσωρινή Κυβέρνησις της Ελλάδος και πολλοί εκ των στρατιωτικών και εκκλησιαστικών αρχηγών κατ’ ιδίαν, μοι έστειλαν εις στιγμάς απελπισίας απεσταλμένους προς τον αυτόν σκοπόν και προσέτι ίνα μοι είπουν ότι ιδόντες με εν μέσω αυτών μέχρι του 1807 εν Επτανήσω και παρακολουθήσαντές με εις την σκέψιν και τους πόθους των καθ’ όλον το στάδιόν μου μέχρι της εις Γενεύην αφίξεώς μου, ουδέποτε ήθελον εγκαταλείψει την πεποίθησιν ότι ήμην και θα είμαι ως κατά το παρελθόν παρά τω Αυτοκράτορι ο υποστηρικτής των προσφιλεστέρων συμφερόντων της κοινής ημών πατρίδος· διότι άλλως, κατ’ αυτούς, θα ώφειλον να σπεύσω το ταχύτερον επί τόπου ίνα συμμερισθώ μετ’ αυτών τους κινδύνους του παρόντος και τας ελπίδας του μέλλοντος: «Εάν δεν υπηρετήτε την Ρωσσίαν, ή εάν δεν δύνασθε να εξυπηρετήσετε την Ελλάδα παρά τη Ρωσσία, τι κάμνετε εις την Ελβετίαν; Μεταβήτε τουλάχιστον εις Κέρκυραν... Πλησιέστερος προς ημάς, θα δύνασθε να μας βοηθήτε διά των συμβουλών σας. Γνωρίζετε ότι πολύ μας χρειάζονται και θα μας ωφελήσουν.»

Δεν παρέλειψα να γνωρίσω εις την Προσωρινήν Κυβέρνησιν της Ελλάδος τον αληθή χαρακτήρα της εκ Ρωσσίας απομακρύνσεώς μου. Εξήγησα εις αυτήν ότι δεν ηδυνάμην πλέον να είμαι χρήσιμος εις την Ελλάδα ως πολιτικός· ότι το μόνον όπερ ηδυνάμην ήτο να δώσω εις τα θύματα τόσων δυστυχιών συνδρομήν ανάλογον προς τα πενιχρά μου μέσα και να προκαλέσω υπέρ αυτών το ενδιαφέρον εκ μέρους των ξένων των τιμώντων με εισέτι διά της παλαιάς των φιλίας.

Αλλ’ όσω μάλλον προσεπάθουν να πείσω τους Έλληνας ότι τα συμβάντα του έτους 1821 με είχον καταστήσει όλως ανωφελή δι’ αυτούς, τόσον ολιγώτερον οι λόγοι και η μαρτυρία των πράξεών μου ίσχυσαν να τους μεταπείσουν. Ο λόγος είναι ευνόητος.

Εγκαταλειπόμενοι και καταδιωκόμενοι υφ’ όλων των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων, καθ’ ον χρόνον αι κυβερνήσεις αύται επενέβαινον διά της ισχύος των αποφάσεων και των όπλων των διά να επαναφέρουν την τάξιν εις τας χώρας εκείνας125 όπου η αναρχία δεν εσήμαινεν εξόντωσιν, εξωμοσίαν και δουλείαν, οι Έλληνες διηρωτώντο διατί οι χριστιανοί Ηγεμόνες, διατί ο ομόδοξος Αυτοκράτωρ της Ρωσσίας τους εγκατέλειπον εις την διάκρισιν των Τούρκων.

125. Εννοεί την στρατιωτικήν επέμβασιν της Αυστρίας εις Νεάπολιν (1821) και της Γαλλίας εις Ισπανίαν (1823).