Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια, τ. Α΄

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Κ. ΔΑΦΝΗ : Το Αρχείο Καποδίστρια και οι στόχοι του — Γενικό εισαγωγικό σημείωμα............................. Σελ. ζ΄-ιβ΄

Κ. Θ. ΔΗΜΑΡΑ: Πρόλογος........................... » ιγ΄-κβ΄

Ο Ιωάννης Καποδίστριας και η εποχή του — Χρονολογικός πίνακας » κγ΄ -λη΄

ΜΕΡΟΣ Α΄ Αυτοβιογραφία

Προεισαγωγικό σημείωμα.............................. Σ ελ. 1 - 2

Κείμενο.......................................... » 3 - 83

ΜΕΡΟΣ Β΄ Αποστολή εις Κεφαλληνίαν

Προεισαγωγικό σημείωμα.............................. Σελ. 87- 89

Αριστ. Στεργέλλη: Μεταγραφή και μετάφρασις των ιταλικών κειμένων » 90- 92

Κείμενα....................................... ... » 93 - 220

ΜΕΡΟΣ Γ΄ Εκπαιδευτική δράσις

Προεισαγωγικό σημείωμα.............................. Σελ. 223 - 226

Κείμενα............................................ » 227 - 295

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ — ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.................... Σελ. 297 - 314

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ....................................... » 316-320

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ.................................... » 321











ΑΡΧΕΙΟΝ

ΙΩΑΝΝΟΥ

ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ



IΣTΟΡIΚA ΚΕΙΜΕΝΑ

ΑΡΧΕΙΟN

ΙΩΑΝΝΟΥ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ

ΤΟΜΟΣ Α΄

ΚΕΡΚΥΡΑ 1976



ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ

ΓΕΝΙΚΟ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

ΕΙΝΑΙ ΓΝΩΣΤΟ το απόφθεγμα ότι «δεν υπάρχει τίποτε περισσότερο άγνωστο από το γνωστό». Η παραδοξολογία αυτή, παρά την αντίφασή της, κρύβει πολλή αλήθεια. Ο καθένας μας διαθέτει μια μικρότερη ή μεγαλύτερη εμπειρία πάνω σ’ αυτό. Πόσες φορές δε βρεθήκαμε σε αμηχανία για πράγματα που νομίζαμε ότι αποτελούν κοινούς τόπους για μας και για τους άλλους, όταν μας ζητήθηκε να προσδιορίσουμε μ’ ακρίβεια το περίγραμμα και την ουσία τους! Και συχνά δοκιμάζεται η νοημοσύνη μας από τις ερωτήσεις των μικρών παιδιών που ζητούν ορισμούς και εξηγήσεις για το κάθε τι. Έτσι κυκλοφορούμε σ’ έναν κόσμο όπου πολλά άγνωστα τα νομίζουμε με βεβαιότητα γνωστά. Ένα απ’ αυτά είναι ο Ιωάννης Καποδίστριας. Είναι συγχρόνως ο μεγάλος γνωστός και ο μεγάλος άγνωστος. Κι’ αυτό συνθέτει το μεταθανάτιο δράμα του.

Η βιβλιογραφία γύρω από τον Καποδίστρια είναι απέραντη. Τόσο στα ελληνικά όσο και σε άλλες γλώσσες. Αυτό υπήρξε απόλυτα φυσικό γιατί ο Καποδίστριας κυριάρχησε στην ελληνική και ευρωπαϊκή σκηνή επί τρεις σχεδόν δεκαετίες. Απ’ όταν, σε ηλικία 25 μόνον χρόνων, η Γερουσία της Επτανήσου Πολιτείας τον έστελνε στην Κεφαλληνία για να επιτύχη την ειρηνοποίησή της, ως την στιγμή που έπεφτε νεκρός στο ανηφορικό δρομάκι του Αγίου Σπυρίδωνα στο Ναύπλιο υπό τα πλήγματα των αντιπάλων του. Ανάμεσα στην αφετηρία και στο τέρμα, στο ξεκίνημα και την πτώση, που διαδραματίστηκαν στην ελληνική γη, υπουργός της Ρωσίας σε μια αναταραγμένη Ευρώπη, όπου στα παρασκήνια των ανακτοβουλίων και της μυστικής διπλωματίας θυσιάζονταν τα δίκαια και οι ελευθερίες των λαών. Η συμμετοχή του σ’ όλα τα συνέδρια, που έκριναν την τύχη της Ευρώπης μετά τους Ναπολεοντείους πολέμους, υπήρξε αποφασιστική και τα κείμενα, που σφραγίζουν τη διπλωματική του δραστηριότητα —υπομνήματα, επιστολές, σημειώματα— μαρτυρούν για την προσωπικότητά του, που σφυρηλατήθηκε μέσα σε μια συνεχή αγωνιστική προσπάθεια.

Εν τούτοις η πλούσια αυτή βιβλιογραφία δεν μας έχει δώσει ακόμα το συνθετικό έργο, που θα πρόβαλε ακέραιη την προσωπικότητά του, χωρίς την υπερβολή του εγκωμίου ή την αυστηρότητα της κατάκρισης, χωρίς εθνικές ή προσωπικές προκαταλήψεις. Αυτό οφείλεται κατά μεγάλο μέρος στην έλλειψη αυθεντικής υποδομής της ιστορικής του τοπο-

τοποθέτησης. Οι συγγραφείς, δικοί μας και ξένοι, που έγραφαν για τον Καποδίστρια σε διάστημα ενάμισυ αιώνα, χρησιμοποίησαν τις επιστολές και τα έγγραφα, που συμφέρανε στην υποστήριξη των απόψεών τους, αποσιωπήσανε άλλα, απομονώσανε παραγράφους και δώσανε δικές τους ερμηνείες στις απόψεις τού μεγάλου Έλληνα. Σε ωρισμένες μάλιστα περιπτώσεις ξένοι συγγραφείς αποκρύψανε εκ προθέσεως αυθεντικά καποδιστριακά κείμενα, τα όποια ανέτρεπαν θέσεις, που απέβλεπαν, με την συκοφάντηση του Καποδίστρια, στη συκοφάντηση της Ελλάδος.

Μέχρι σήμερα δεν έχει επιχειρηθεί συστηματική έρευνα προς την κατεύθυνση αυτή, με στόχο την απογραφή, ταξινόμηση και αποδελτίωση των καποδιστριακών εγγράφων, οπουδήποτε κι’ αν βρίσκονται. Έχουν βέβαια πραγματοποιηθεί εκδόσεις καποδιστριακών κειμένων, όπως η τετράτομη αλληλογραφία του Κυβερνήτη από τον Betant και η δίτομη αλληλογραφία Καποδίστρια — Εϋνάρδου, αλλ’ αυτές, όπως και η δημοσίευση άλλων κειμένων, καλύπτουν ωρισμένες μόνον περιόδους της πολιτικής του δραστηριότητας. Συγχρόνως έχουν αποσπασματικό χαρακτήρα γιατί δεν συμπεριέλαβαν ουσιώδη έγγραφα ή γιατί λείπουν από τα δημοσιευόμενα κείμενα ολόκληρες παράγραφοι. Στάθηκαν περισσότερο εκδόσεις πολιτικής σκοπιμότητας παρά ιστορικής αποκαταστάσεως.

Οι πηγές των καποδιστριακών κειμένων είναι πολλές. Μια πρώτη και σημαντική πηγή είναι το Αρχείο Καποδίστρια, που βρίσκεται κατατεθειμένο στο Αρχείο της Ιονίου Γερουσίας της Κερκύρας. Αποτελεί δωρεά των απογόνων του Κυβερνήτη και στους 585 φακέλλους του περιλαμβάνονται ενδιαφέροντα έγγραφα αναφερόμενα κυρίως στην περίοδο 1826—1831. Στο αρχείο αυτό διασώζονται τα σχέδια των εγγράφων των οποίων αποστολεύς ήταν ο Καποδίστριας και τα πρωτότυπα των επιστολών των οποίων γίνονταν αποδέκτης. Τα έγγραφα των 585 φακέλλων δεν είναι όλα τα έγγραφα του αυθεντικού καποδιστριακού αρχείου. Πολλά και σημαντικά, αναφερόμενα στην εξωκυβερνητική του δράση, κρατήθηκαν από τους απογόνους του. Και τελικά κάηκαν, τις 14 Σεπτεμβρίου 1943, όταν οι Γερμανοί πυρπόλησαν την Κέρκυρα και, μαζί με άλλα κτίσματα, καταστράφηκε και το σπίτι όπου έμενε ο τελευταίος κάτοχος του αρχείου. Ευτυχώς ότι ωρισμένοι φάκελλοι βρέθηκαν σε άλλα χέρια, όπως ο φάκελλος για τη Φιλόμουσο Εταιρεία της Βιέννης, που διασώζεται στην οικογένεια Γ. Κοζώνη και που χρησιμοποίησε η Ελ. Κούκκου, και τα γράμματα προς τον πατέρα του, που δημοσίευσε ο Καθηγητής Π. Ενεπικίδης.

Μια άλλη αξιόλογη πηγή είναι το Αρχείο της Ιονίου Γερουσίας, που καλύπτει τις δραστηριότητες του Καποδίστρια από το 1801 ως το 1807, στα πλαίσια της Επτάνησου Πολιτείας. Τα καποδιστριακά κείμενα, που βρίσκονται σ’ αυτό, είναι ιδιαίτερα πολύτιμα. Γιατί μας αποκαλύπτουν, με τα ίδια τα γραπτά του Καποδίστρια, την πολιτική του σκέψη,

την ψυχολογία του, τις οργανωτικές και διοικητικές του ικανότητες. Ακριβώς δε η επιτυχία του ως Γραμματέως της Επτάνησου Πολιτείας του άνοιξε το δρόμο της Ευρώπης. Τα έγγραφα της περιόδου ενέχουν βαρύνουσα ιστορική σημασία γιατί μας δίνουν το υλικό, που διαμόρφωσε την προσωπικότητα του Καποδίστρια. Αλλά και στην περίπτωση του Αρχείου της Ιονίου Γερουσίας δεν έχουμε όλο το αρχικό υλικό. Πολλά έγγραφα, που προκύπτει από τους καταλόγους ότι υπήρχαν και που έχουν χρησιμοποιηθεί κατά καιρούς από διάφορους μελετητές, σήμερα «ελλείπουν».

Όσο για τις άλλες πηγές στον ελληνικό χώρο, είναι πολλές. Είναι τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, η Εθνική Βιβλιοθήκη, το Μουσείο Μπενάκη, το Αρχείο Μουστοξύδη και, προ παντός, τα διάφορα οικογενειακά αρχεία των οποίων μέλη υπήρξαν αποδέκτες επιστολών και εγγράφων του Καποδίστρια. Αναφέρουμε ενδεικτικά το Αρχείο του Μητροπολίτη Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιου, που για χρόνια αγνοούσαμε την ύπαρξή του, μια και οι ίδιοι οι απόγονοι του Μητροπολίτη δεν είχαν συνειδητοποιήσει την αξία του. Μόνον όταν αγοράστηκε από τα Γεν. Αρχεία του Κράτους και ο Καθηγητής Ε. Πρωτοψάλτης δημοσίευσε τις σχετικές με τον Ιγνάτιο εργασίες του, τότε προέκυψε η σημασία του για τις καποδιστριακές μελέτες.

Αλλά δεν είναι μόνον αυτό το υλικό, που μπορεί να υποδομήση την ερευνά γύρω από τον Καποδίστρια. Υπάρχουν ακόμα τα Αρχεία της Πετρουπόλεως, της Βιέννης, της Γενεύης, των Παρισίων και του Λονδίνου. Εκεί καταγράφεται κυρίως η διπλωματική δραστηριότητα του Κυβερνήτη. Πολλά από τα καποδιστριακά κείμενα, που βρίσκονται σ’ αυτά έχουν αξιοποιηθεί σε μονογραφίες και μελέτες, που είτε αναφέρονται ειδικά στον Καποδίστρια είτε σχετίζονται με αυτόν. Αλλά και στις περιπτώσεις αυτές στόχος των μελετητών δεν ήταν η βιογράφηση του Καποδίστρια αλλά η εξυπηρέτηση άλλων επιδιώξεων. Έτσι έχουμε ένα ευρύ φάσμα δημοσιευμάτων, τα οποία μπορεί να πλουτίζουν την καποδιστριακή βιβλιογραφία, αλλά δεν μας δίνουν το γνήσιο Καποδίστρια. Ο Κ. θ. Δημαράς, στο εξαίρετο προλογικό του κείμενο, που ακολουθεί παρέχει το πλαίσιο της ιστορικής έρευνας προς την κατεύθυνση αυτή.

Αυτό το κενό έρχεται να πληρώση η έκδοση του Αρχείου Καποδίστρια από την Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών. Αλλά για να υπάρξη το πραγματικό Αρχείο Καποδίστρια χρειάζεται να δοθούν όλα τα κείμενά του —υπομνήματα, επιστολές, εκθέσεις, λόγοι— από την εποχή της υπηρεσίας του στην Επτάνησο Πολιτεία ως την ημέρα του τραγικού τέλους, ταξινομημένα στη χρονική τους εξέλιξη, μεταγραμμένα από το πρωτότυπο και μεταφρασμένα, με τις αναγκαίες διευκρινήσεις και συμπληρώσεις, όπου κρίνεται σκόπιμο. Μόνον έτσι θα γνωρίσουμε τον Κα-

Καποδίστρια στην πραγματική του μορφή. Γιατί σκοπός της εκδόσεως του Αρχείου δεν είναι ο εξωραϊσμός του Καποδίστρια, αλλά η σωστή ιστορική του αποκατάσταση. Ο τόμος, που κυκλοφορεί, δίνει το μέτρο και παρέχει το έδαφος για την αξιολόγηση του έργου, που ανελήφθη. Δεν υποστηρίζουμε ότι πετύχαμε την πλήρη, την ολοκληρωμένη έκδοση, θα υπάρξουν ίσως και λάθη και παραλείψεις. Κανείς όμως δεν θα μπορέση να μας κατηγορήση ότι δεν αναζητήσαμε με συνέπεια τη «χρυσή τομή».

Το πόσο χρήσιμη είναι μια τέτοια έκδοση το αποδεικνύουν δυο γεγονότα. Η δημοσίευση της Αυτοβιογραφίας του Καποδίστρια σε ελληνική μετάφραση από τον Μιχαήλ Λάσκαρη. Διέλυσε πολλές πλάνες και μας βοήθησε να αναθεωρήσουμε πολλές απόψεις. Εξ άλλου η ανακάλυψη στο αρχείο του Ιωάννη Βαπτιστή Θεοτόκη ενός άγνωστου υπομνήματος του Καποδίστρια με παραινέσεις προς τους αγωνιζόμενους Έλληνες, το οποίον χρονολογείται στα 1822, αποσαφηνίζει τις πραγματικές προθέσεις του Κερκυραίου διπλωμάτη απέναντι στην προπαρασκευή του Εικοσιένα και στην επαναστατική εξόρμηση των υποδούλων Ελλήνων.

* * *

Η έκδοση των καποδιστριακών κειμένων πραγματοποιείται έπειτα από μακρά προπαρασκευή. Προγραμματίζοντας το τεράστιο αυτό έργο η Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών είχε επίγνωση των μεγάλων δυσκολιών που θα αντιμετώπιζε και που θα αντιμετωπίση. Θεώρησε όμως την έκδοση αυτή σαν εθνικό χρέος. Η προσπάθεια ξεκίνησε με τη φωτογράφηση των κειμένων του Καποδίστρια, που βρίσκονται στον ελληνικό χώρο. Έπειτα προχώρησε στη χρονολογική ταξινόμηση. Και τέλος στη μεταγραφή και στη μετάφραση από φιλόλογους, ειδικευμένους σε τέτοιου είδους εργασίες. Για καιρό προβληματιστήκαμε αν έπρεπε να δώσουμε μία απλή φωτογραφική έκδοση των καποδιστριακών κειμένων, αποφεύγοντας μεταγραφές και μεταφράσεις. Τα έργο τότε θα ήταν πιο απλό και θα ολοκληρώνοταν σε συντομότερο χρονικό διάστημα, δεν θα εκάλυπτε όμως τη γνωριμία του κάπως ευρύτερου κοινού με τον Καποδίστρια. Ενώ με τη μέθοδο, που τελικά προκρίθηκε, εξυπηρετείται και η ιστορική επιστήμη και η ιστορική πληροφόρηση με απόλυτη αυθεντικότητα.

Όπως σημειώσαμε, η δημοσίευση στηρίζεται σε χρονολογικά κριτήρια. Οποιαδήποτε άλλη μέθοδος και την έκδοση θα καθιστούσε ελάχιστα χρηστική και θα διασπούσε την ενότητα της εξελικτικής πορείας του Καποδίστρια. Αυτό όμως δεν αποκλείει την παρουσίαση πολλών κειμένων σε αυτοτελείς ενότητες, όταν η κοινότης του θέματος το υπαγορεύει. Έτσι στον Α' τόμο δημοσιεύονται τα έγγραφα που ανήκουν σε δυο ενότητες: Την αποστολή του στην Κεφαλληνία και τη δράση του ως υ-

υπεύθυνου για την οργάνωση της εκπαιδεύσεως στην Επτάνησο Πολιτεία. Στο δεύτερο τόμο θα περιληφθούν δυο άλλες ενότητες: Τα έγγραφα που αναφέρονται στην υπηρεσία του ως Γραμματέως της Επικρατείας και στην αποστολή στη Λευκάδα.

Εξαίρεση στη χρονολογική αυτή ταξινόμηση αποτελεί το Υπόμνημα που υπέβαλε ο Καποδίστριας στον Τσάρο Νικόλαο, όταν αποχώρησε από τη διπλωματική υπηρεσία της Ρωσίας, περισσότερο γνωστό ως «Αυτοβιογραφία» στην ελληνική βιβλιογραφία, και που δημοσιεύεται πρώτο σ’ αυτό τον τόμο. Πρόκειται, παρά τον επίσημο χαρακτήρα του, για καθαρά εξομολογητικό κείμενο εξαιρετικής σπουδαιότητας, που μας πληροφορεί και μας κατατοπίζει υπεύθυνα. Μ’ αυτό ο Καποδίστριας προσφέρει την προσωπική του μαρτυρία για πρόσωπα και πράγματα μιας ολόκληρης εποχής, αναπόσπαστα δεμένης με τη δική του τύχη. Όσο κι’ αν σ’ αυτό μιλεί περισσότερο ο διπλωμάτης παρά ο άνθρωπος, εν τούτοις ο προσεκτικός αναγνώστης θα βρη στις σελίδες του απαντήσεις σε απορίες και ερωτηματικά, που είχαν δώσει λαβή σε διαστροφές και παρερμηνείες ωρισμένων ενεργειών του Καποδίστρια, ως υπουργού του Τσάρου. Η θέση του βαρυσήμαντου αυτού κειμένου, που καλύπτει περίοδο εικοσαετίας, δεν μπορούσε να είναι άλλη απ’ αυτή που του δώσαμε. Έξω από χρονολογικές ταξινομήσεις, στην κεφαλή του όλου Αρχείου.

* * *

Χρωστάμε μια ακόμη διευκρίνηση· για τη γλώσσα των μεταφράσεων των καποδιστριακών κειμένων. Το θέμα μας προβλημάτισε αρκετά. Τελικά προτημήθηκε η καθαρεύουσα για δυο λόγους. Ο ένας είναι ότι αρκετά κείμενα δεν σώζονται πια στο πρωτότυπο. Αναγκαστικά, λοιπόν, δημοσιεύονται στις μεταφράσεις των μελετητών που τα χρησημοποίησαν και που κατά κανόνα έχουν γίνει στην καθαρεύουσα. Ο άλλος αναφέρεται σε όρους και εκφράσεις της εποχής του Καποδίστρια, που έχουν πια καθιερωθεί στη βιβλιογραφία και που η μεταφορά τους στη δημοτική δεν θα ήταν ούτε εύκολη ούτε εύστοχη. Αυτό βέβαια δεν συμβιβάζεται με τις γλωσσικές απόψεις του Καποδίστρια και δεν ανταποκρίνεται στη σημερινή γλωσσική πραγματικότητα. Η δημοσίευση όμως, παράλληλα προς τη μετάφραση, του πρωτότυπου επιτρέπει στους μελετητές να επιχειρήσουν την οποιαδήποτε δική τους γλωσσική απόδοση. Ίσως μάλιστα παρατηρηθεί ότι δεν χρειάζοταν καν η μετάφραση. Εξηγήσαμε όμως το λόγο που την επέβαλε.

* * *

Τον πρώτο χρόνο της αντιβασιλείας ο Νομάρχης Μεσηνίας Δημήτριος Χρηστίδης, φανατικός αντικαποδιστριακός, περιώδευε στην επαρχία

χία του. Φθάνοντας στην Κυπαρισσία διάβασε στον τοίχο του σχολείου την επιγραφή :

«Ζης και μετά θάνατον στις καρδιές των Ελλήνων, αείμνηστε Καποδίστρια».

Ο Χρηστίδης εξεμάνη κι’ έδωσε διαταγή να σβήσουν την επιγραφή. Και ο δάσκαλος, που δεν ερχόταν από το Φανάρι, αλλά ήταν γέννημα και θρέμα του λαού, του έδωσε την απάντηση :

— Από εδώ σβήνει εύκολα, κύριε Νομάρχα, αλλά δύσκολα σβήνει από τις καρδιές των ανθρώπων.

Ο ανώνυμος δάσκαλος της Κυπαρισιάς είχε εκφράσει τον παλμό του ανώνυμου πλήθους και είχε απαγγείλει, χωρίς ίσως να το συναισθάνεται, τον ωραιότερο επικήδειο του Κυβερνήτη.

Από τότε όμως έχουν περάσει πολλά χρόνια. Και ο Καποδίστριας, που έπρεπε να στέκεται πάντα ανάμεσά μας σαν η ζωντανή παρουσία που θεμελίωσε το Ελληνικό Κράτος, έχει σβήσει από τις καρδιές του ανώνυμου πλήθους. Έγινε μουσειακό αντικείμενο, που υφίσταται κάθε τόσο την ανατομική επεξεργασία των ιστορικών ερευνητών. Τότε τον πολεμούσαν οι λίγοι και τον αγαπούσαν οι πολλοί. Τώρα τον θυμούνται οι λίγοι και τον αγνοούν οι πολλοί. Κι’ αυτό στάθηκε, και τότε και τώρα, το δράμα του, που είναι και το δράμα της ελληνικής Ιστορίας.

Το Αρχείο Καποδίστρια σκοπεύει στη βαθύτερη γνωριμία με τον Καποδίστρια διά μέσου των κειμένων του. Αν το πετύχη, θα έχη προσφέρει θετική υπηρεσία, όχι μονάχα στην ιστορική επιστήμη, αλλά και στην εθνική αυτογνωσία.

Κ. ΔΑΦΝΗΣ

Πρόεδρος Εταιρείας Κερκυραϊκών Σπουδών

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΚΟΝΤΕΥΟΥΝ διακόσια χρόνια από την γέννηση του Ιωάννη Καποδίστρια 31 Ιανουαρίου, 11 Φεβρουάριου 1776. Θα έλεγε κανείς ότι προκειμένου για μια τέτοια προσωπικότητα, αυτοί οι δύο αιώνες, όσο κι αν παρουσιάζουν εξαιρετική πυκνότητα φαινομένων, που διασπούν την ερευνά, θα αρκούσαν για να έχουμε αποκτήσει μια κάπως ξεκαθαρισμένη εικόνα του. Αλλά πρώτα πρώτα, αυτή ακριβώς η ακτινοβολία την οποία εξέπεμπε εδημιούργησε θαυμασμούς μεγάλους, οξείες αποστροφές, όχι καν μόνο στους συγχρόνους του, αλλά και στους μεταγενεστέρους· δηλαδή εδημιούργησε καταστάσεις που προκαλούν αναστολές στην άνετη ιστοριογραφική ένατένιση. Ύστερα δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι συνολικά, κανονικά, η προγενέστερή μας ελληνική Ιστοριογραφία έδωσε την προτίμησή της στον πανηγυρικό, στο εγκώμιο, στις ρητορικές επιδείξεις, κάποτε στην αντιδικία, στον λίβελλο, κοντολογής, παραμερίζοντας αντίστοιχα την αναλυτική πορεία. Τέλος, χωρίς άλλες εξηγήσεις, μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι, με μοναδική εξαίρεση τον Αδαμάντιο Κοραή του Διονυσίου Θερειανού, η νεοελληνική λογιοσύνη, παρά την ηρωολατρεία της, δεν μας έχει αφήσει άξια λόγου βιογραφήματα. Ασύντακτα, ασυνάρτητα, σκοτεινά, αντιφατικά και σφαλερά είναι τα στοιχεία όσα κατέχουμε για τον Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο.

Υπό τους ορούς αυτούς δεν έχουμε παρά να επαναλάβουμε τα λόγια του Δημητρίου Βερναρδάκη, όταν έγραφε, πριν από εκατό χρόνια αυτός, στα 1875, ότι «ο Ιωάννης Καποδίστριας, ο επί τριετίαν διατελέσας κυβερνήτης της Ελλάδος, είναι πρόσωπον άγνωστον εις ημάς»1. Άγνωστος: δυσκολευόμαστε να τον ανασυγκροτήσουμε, να φθάσουμε σε ό,τι κατέγραφε ο αρχαίος θεωρητικός ανάμεσα στις ευθύνες του ιστοριογράφου, δηλαδή στις άδηλες και αδήλωτες αίτιες των πράξεών του. Μόνο ως συμβατική έκφραση μπορούμε να δεχθούμε τα λόγια που φιγουράρουν παράθεμα στην προμετωπίδα της βιογραφίας του από τον Α. Παπαδόπουλο Βρετό, «Le comte Capodistrias appartient désormais à l’histoire». Ο Κοντές, τώρα

1. Είναι από την επιστολιμαία βιβλιοκρισία του των Ιστορικών Αναμνήσεων του Ν. Δραγούμη, δημοσιευμένη το 1875. Χρησιμοποιώ την έκδοση Γαλαξία, 1962. Το παράθεμα, στις σσ. 61 - 62.

μόλις ετοιμάζεται να μπει στην ιστορία, και μάλιστα από την μεγάλη πύλη που τον ταιριάζει.

Όχι ότι και παλαιότερα, και πρόσφατα ακόμη, ώς τις ημέρες μας, δεν εδημοσιεύθηκε ένας μεγάλος αριθμός από τεκμήρια και μαρτυρίες, αναφερόμενα στην ζωή του και στην δράση του2. Μάλιστα στους καιρούς μας, τα τελευταία, ας πούμε, πενήντα χρόνια, ήρθαν στο φως και πολλά και σημαντικά στοιχεία, τα οποία διευκολύνουν κάπως πιο κλιμακωμένες αποχρώσεις, από τις μονολιθικές κρίσεις στις οποίες οπαδοί του και αντίπαλοί του είχαν ώς τους καιρούς μας συνηθίσει τους αναγνώστες τους. Την καμπή, ίσως θα είταν σωστό να την τοποθετήσουμε στα 1929, όταν ο Σπ. Θεοτόκης δημοσιεύει την Αλληλογραφία Ι. Α. Καποδίστρια - 1. Γ. Εϋνάρδου, 1826-18313 : από εκεί και πέρα πυκνώνει η δημοσίευση τεκμηρίων σχετικών με την ζωή και με την δράση του Καποδίστρια. Ίσως, σε μια τέτοια τοποθέτηση, να μην με αφήνει αδιάφορο και μία όχι ανάξια λόγου ιστορική συγκυρία, που μας επιτρέπει να σταθμίσουμε την συμβολή της Κερκύρας όχι πια μόνο στα ιστορικά του Κυβερνήτη, αλλά γενικότερα στην ελληνική ιστοριογραφία και στην ποιότητά της: ύστερα από την μελέτη του Μάρκου Θεοτόκη, «Ο Ιωάννης Καποδίστριας εν Κεφαλληνία και αι στάσεις αυτής εν έτεσι 1800, 1801, 1802»4, κριτική και στοχαστική στην μαχητικότητά της, ο γιος έφερνε την δική του προσφορά, με τον δικό του τρόπο, με την δική του ιδιοσυγκρασία, πάντοτε στο ίδιο κεφάλαιο, ένα, δηλαδή, από τα πιο αποφασιστικά της νέας μας ιστορίας.

Αυτήν την ποιότητα δεν την ξαναβρίσκουμε εύκολα. Ωστόσο, ανεξάρτητα από θέματα εκδοτικής τεχνικής, και μένοντας ακόμη στα σχετικά με την αλληλογραφία του, ως εξαιρετικά σημαντικό περιστατικό για την γνωριμία μας με τον Καποδίστρια, νομίζω ότι πρέπει να εξαρθεί η ανακοίνωση των επιστολών του προς τον πατέρα του. Την οφείλουμε στον Π. Κ. Ενεπεκίδη5: τα γράμματα αυτά μας επιτρέπουν, επιτέλους, να προσεγγίσουμε κάπως προς τον απλησίαστο Κυβερνήτη. Τον βλέπουμε ευάλωτο σε κάτι, που πριν μπορούσαμε να υποπτεύσουμε μόνο: είναι η οικογένεια, τα αδέλφια, η τοπική πατρίδα. Εξάλλου, ο Π. Ενεπεκίδης ξενίζεται για τον θαυμασμό τον οποίο φαίνεται να τρέφει ο Καποδίστριας προς τον Αλέξανδρο

2. Ωραία και χρήσιμη απογραφή των ελληνικών καποδιστριακών ερευνών, έχει δώσει η Δόμνα Δοντά: John Capodistrias and the Greek Historians: A Selective Bibliographical Review», ανάτυπο από το π. «Balcan Studies», T. 7, 1966.

3. Αθήνα, TT 1-2. Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων, Ιστορική και Λαογραφική Βιβλιοθήκη. (Ο δεύτερος τόμος είναι του 1930).

4. Κέρκυρα, 1889. Καλό χαρακτηρισμό των δύο Θεοτόκη, πατέρα και γιου, βλ. στην εργασία του Κ. Δαφνή: «Κερκυραίοι ιστορικοί και ο Σπυρ. Μ. Θεοτόκης», π. Κερκυραϊκά Χρονικά, Κέρκυρα, Τ. 5, 1956, σσ. 143 - 187, στην σ. 175.

5. Ιωάννης Καποδίστριας· 176 γράμματα προς τον πατέρα του, 1809 - 1820. Εκ του εν Κερκύρα αρχείου της οικογενείας Καποδίστρια. 1972.

δρο της Ρωσίας, όπως το εξάγουμε από τα γράμματα αυτά. Βέβαια, μεγάλο μέρος της αφοσίωσης πηγαίνει στον θεσμό, αλλά και μεγάλο μέρος, χωρίς αμφιβολία, πηγαίνει προς τον άνθρωπο. Αλλά εύκολο είναι να δεχθούμε ότι στην αίσθηση του νεαρού Κερκυραίου ο άνθρωπος υλοποιεί τον θεσμό και δέχεται κάτι από την αίγλη του. Έπειτα, όταν βλέπουμε τον Αυτοκράτορα να παρέχει τόσα, και αλλεπάλληλα, δείγματα τιμής και εμπιστοσύνης προς τον Καποδίστρια, καταλαβαίνουμε, ξέροντας ότι συχνά η ευγνωμοσύνη παίρνει το σχήμα της αγάπης και του θαυμασμού, ότι κάτι τέτοιο έχει γίνει κι εδώ. Τέλος, ας μην ξεχνούμε ότι ζούμε τώρα όχι μόνο στο κλίμα του Αλεξάνδρου, αλλά, πολύ πιο συγκεκριμένα, στο κλίμα της βαρόννης Krüdener6, με όλες τις απορροές τις οποίες ένa τέτοιο κλίμα προϋποθέτει.

Κατά τα άλλα, μένοντας πάντοτε στον τομέα των τεκμηριώσεων, θα ήθελα να μνημονεύσω, ολίγα τουλάχιστον, τα σπουδαιότερα. Βέβαια, προκειμένου για το κατεξοχήν καίριο κείμενο, εκείνο που ορθά ονοματίσθηκε, από τον εκδότη του, τον Μιχαήλ Λάσκαρη, Αυτοβιογραφία του Καποδίστρια, δεν μπορούμε να μιλήσουμε καθαυτό για φιλολογική ανακάλυψη, αφού η έκθεση αυτή, την οποία ο Καποδίστριας υπέβαλε το 1826 στον αυτοκράτορα Νικόλαο της Ρωσίας, είταν κιόλας γνωστή7. Αλλά η έκδοσή της δείχνει, ακριβώς, ότι η εφαρμογή αυστηρών ιστορικοφιλολογικών μεθοδεύσεων στα σχετικά με τον Κυβερνήτη είχε υστερήσει, συνεπώς ότι η επαφή με τα τεκμήρια είταν λειψή, ακόμη και εκεί όπου διαγραφόταν μία αφετηρία, και ότι, τελικά, η ώρα για να έρθουμε σε γνωριμία μαζί του δεν είχε φθάσει ακόμη. Για να μετρήσουμε από αυτήν την αφορμή τα κενά της σοφίας μας, σύμφωνα τουλάχιστον, με τα μέτρα τα δικά μου, σημειώνω ότι για το υπόμνημα τούτο του Καποδίστρια, είχα γράψει πριν από καμμιά τριανταπενταριά χρόνια ότι, από την άποψη της νεότερης ιστορίας μας, ανήκει στην πρώτη δεκάδα των έργων τα οποία θα έπρεπε να είχαν εκδοθεί στην Ελλάδα. Σε άλλη ποιότητα, αλλά όχι ως προς την επίσης άψογη μεθόδευση με την οποία παρουσίασε το κείμενο ο Ελευθέριος Πρεβελάκης, θα είχα ακόμη να αναφέρω την λεγόμενη Εγκύκλια

6. Δεν συντρέχει αιτία για να αναπτυχθούν εδώ τα σχετικά με τη Ρωσίδα βαρώνη De Krüdener (1764 - 1824). Η θρησκευτική της έξαρση ενίσχυσε στους καιρούς της το αντίστοιχο ευρωπαϊκό πνεύμα που τελικά αισθητοποιήθηκε στην Ιερή Συμμαχία. Κοινός τόπος της Ιστοριογραφίας είναι η πεποίθηση ότι η βαρώνη επηρέασε τον Αλέξανδρο της Ρωσίας προς την κατεύθυνση αυτήν. Στα τελευταία της χρόνια βοήθησε πολύ την φιλελληνική κίνηση στην Ρωσία.

7. Ο Μ. Λάσκαρης επαρουσίασε σε μετάφραση το αρχικά γαλλόγλωσσο τούτο κείμενο, το 1940. Στην Εισαγωγή του έργου εκθέτει τον τρόπο με τον οποίο αποκατέστησε φιλολογικά το υπόμνημα του Καποδίστρια· οι σημειώσεις τις οποίες προσθέτει στην μετάφρασή του παρέχουν πρότυπο λιτού σχολιασμού. Δεύτερη έκδοση έχει γίνει στον Γαλαξία, 1962.

Επιστολή του Καποδίστρια, 18198. Κι εκείνη δεν είταν ανέκδοτη, αλλά κι εκείνη, τώρα μόλις, γίνεται μπορετό να αξιοποιηθεί επιστημονικά.

Άλλα κείμενα είταν κατά έμμεσο μόνο τρόπο γνωστά· έτσι η έκθεση την οποία είχε υποβάλει στα τέλη του 1811 προς τον τότε προϊστάμενό του στην Βιέννη, τον πρέσβη Στάκελμπεργκ: εγνωρίζαμε, από την Αυτοβιογραφία του πάντοτε, ότι είχε συντάξει το κείμενο τούτο, αλλά μόλις πριν από τρία χρόνια έφθασε στην δημοσιότητα9. Το καινούργιο απόκτημα των ερευνών των αναφορικών με τον Καποδίστρια, είναι χρήσιμο από πολλές απόψεις - ιδίως όταν δεν ξεχνούμε ότι για να διαβάζουμε την διπλωματική γλώσσα, σκόπιμο είναι να χρησιμοποιούμε την αρμόδια κλείδα· όμως, όπως συμβαίνει πάντοτε με τις ζητήσεις μας σε τέτοιους χώρους, ανοίγει καινούριες δυνατότητες, προκαλεί νέους προβληματισμούς και μεταθέτει περαιτέρω τους στόχους των επιδιώξεών μας. Σημειώνω ότι εδώ ευρύνεται μία παραγωγή συγγραφική, η οποία ξέραμε κιόλας ότι δεν εστάθηκε μικρή, ύστερα, έχουμε, τουλάχιστον, για μία ακόμη φορά την βεβαιότητα ότι κάτι πρέπει να αναζητήσουμε, με την ελπίδα ότι θα το βρούμε: το ζητούμενο είναι πολύ πιο αλωτό από το μη ζητούμενο10. Ωστόσο, εκείνο που μας ενδιαφέρει ιδίως να διαπιστώσουμε από αυτήν την νέα αφορμή, είναι ότι ακόμη ώς τους καιρούς μας δεν είχαν συναχθεί τα στοιχεία που θα επέτρεπαν μία πειστική σύνθεση της ζωής και του έργου του Καποδίστρια11·

Ωστόσο, στον πολύπλευρο αυτόν χαρακτήρα, τον οποίο, μάταια, εχθροί και φίλοι επροσπάθησαν να απλουστεύσουν, οφείλουμε να διακρίνουμε

8. «Η εγκύκλια επιστολή του Ιωάννη Καποδίστρια της 6/18 Απριλίου 1819». Ανάτυπο από τα Πρακτικά του Τρίτου Πανιονίου Συνεδρίου, 1967.

9. «Βαλκανική Βιβλιογραφία» T. I (Συμπλήρωμα), επιμέλεια Κ. Α. Δημάδη, Θεσσαλονίκη 1973, σσ. 279 - 310.

10. Αυτ. 289 (βλ. και αυτ. σ. 299). «Δεν θα με αναζητούσες αν δεν με είχες κιόλας βρει»· τα λόγια αυτά του Πασκάλ είναι ένας από τους βασικούς κανόνες της επιστήμης μας.

11. Αναφέρομαι στο δημοσίευμα της «Βαλκανικής Βιβλιογραφίας» (όπου η σημ. 9). Προέρχεται από εύρημα του G. L. Ars στα ρωσικά κρατικά αρχεία. Ο A. F. Miller είχε επισημάνει, στα ίδια αυτά αρχεία, το υπόμνημα του Καποδίστρια για τον Αλή Πασά· εκείνο, βέβαια, του οποίου την ύπαρξη είχε ανακοινώσει ο Ανδρέας Παπαδόπουλος Βρετός στο έργο του «Mémoires Biographiques — Historiques sur le Président de la Grèce, Le Comte Jean Capodistrias», Παρίσι, TT 1 - 2, 1837 -1838, στην σ. 130 του πρώτου τόμου. Για του A. F. Miller την ανακοίνωση, βλ. το έργο του Mustapha Pacha Baïraktar, Βουκουρέστι 1975, σ. 265 (σημ. 40). Ο Ε. Πρεβελάκης, έ. α., σ. 328, σημείωση, προσανατολίζει τις έρευνές μας προς την κατεύθυνση των ρωσικών κρατικών αρχείων· για τα αρχεία του Υπουργείου Εξωτερικών της Γαλλίας έχουμε τώρα δύο όργανα μελέτης: Β. G. Spiridonakis ; Empire Ottoman — Inventaire des mémoires et documents aux archives du Ministére des Affaires Etrangères de France, Θεσσαλονίκη 1973, και J. A. Nicolopoulos ; Inventaire du fonds grec au quai d’Orsay — Correspondance politique 1707 - 1833. Mémoires et documents 1821 - 1862, Αθήνα 1975.