Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια, τ. Α΄



ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ

ΓΕΝΙΚΟ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

ΕΙΝΑΙ ΓΝΩΣΤΟ το απόφθεγμα ότι «δεν υπάρχει τίποτε περισσότερο άγνωστο από το γνωστό». Η παραδοξολογία αυτή, παρά την αντίφασή της, κρύβει πολλή αλήθεια. Ο καθένας μας διαθέτει μια μικρότερη ή μεγαλύτερη εμπειρία πάνω σ’ αυτό. Πόσες φορές δε βρεθήκαμε σε αμηχανία για πράγματα που νομίζαμε ότι αποτελούν κοινούς τόπους για μας και για τους άλλους, όταν μας ζητήθηκε να προσδιορίσουμε μ’ ακρίβεια το περίγραμμα και την ουσία τους! Και συχνά δοκιμάζεται η νοημοσύνη μας από τις ερωτήσεις των μικρών παιδιών που ζητούν ορισμούς και εξηγήσεις για το κάθε τι. Έτσι κυκλοφορούμε σ’ έναν κόσμο όπου πολλά άγνωστα τα νομίζουμε με βεβαιότητα γνωστά. Ένα απ’ αυτά είναι ο Ιωάννης Καποδίστριας. Είναι συγχρόνως ο μεγάλος γνωστός και ο μεγάλος άγνωστος. Κι’ αυτό συνθέτει το μεταθανάτιο δράμα του.

Η βιβλιογραφία γύρω από τον Καποδίστρια είναι απέραντη. Τόσο στα ελληνικά όσο και σε άλλες γλώσσες. Αυτό υπήρξε απόλυτα φυσικό γιατί ο Καποδίστριας κυριάρχησε στην ελληνική και ευρωπαϊκή σκηνή επί τρεις σχεδόν δεκαετίες. Απ’ όταν, σε ηλικία 25 μόνον χρόνων, η Γερουσία της Επτανήσου Πολιτείας τον έστελνε στην Κεφαλληνία για να επιτύχη την ειρηνοποίησή της, ως την στιγμή που έπεφτε νεκρός στο ανηφορικό δρομάκι του Αγίου Σπυρίδωνα στο Ναύπλιο υπό τα πλήγματα των αντιπάλων του. Ανάμεσα στην αφετηρία και στο τέρμα, στο ξεκίνημα και την πτώση, που διαδραματίστηκαν στην ελληνική γη, υπουργός της Ρωσίας σε μια αναταραγμένη Ευρώπη, όπου στα παρασκήνια των ανακτοβουλίων και της μυστικής διπλωματίας θυσιάζονταν τα δίκαια και οι ελευθερίες των λαών. Η συμμετοχή του σ’ όλα τα συνέδρια, που έκριναν την τύχη της Ευρώπης μετά τους Ναπολεοντείους πολέμους, υπήρξε αποφασιστική και τα κείμενα, που σφραγίζουν τη διπλωματική του δραστηριότητα —υπομνήματα, επιστολές, σημειώματα— μαρτυρούν για την προσωπικότητά του, που σφυρηλατήθηκε μέσα σε μια συνεχή αγωνιστική προσπάθεια.

Εν τούτοις η πλούσια αυτή βιβλιογραφία δεν μας έχει δώσει ακόμα το συνθετικό έργο, που θα πρόβαλε ακέραιη την προσωπικότητά του, χωρίς την υπερβολή του εγκωμίου ή την αυστηρότητα της κατάκρισης, χωρίς εθνικές ή προσωπικές προκαταλήψεις. Αυτό οφείλεται κατά μεγάλο μέρος στην έλλειψη αυθεντικής υποδομής της ιστορικής του τοπο-

τοποθέτησης. Οι συγγραφείς, δικοί μας και ξένοι, που έγραφαν για τον Καποδίστρια σε διάστημα ενάμισυ αιώνα, χρησιμοποίησαν τις επιστολές και τα έγγραφα, που συμφέρανε στην υποστήριξη των απόψεών τους, αποσιωπήσανε άλλα, απομονώσανε παραγράφους και δώσανε δικές τους ερμηνείες στις απόψεις τού μεγάλου Έλληνα. Σε ωρισμένες μάλιστα περιπτώσεις ξένοι συγγραφείς αποκρύψανε εκ προθέσεως αυθεντικά καποδιστριακά κείμενα, τα όποια ανέτρεπαν θέσεις, που απέβλεπαν, με την συκοφάντηση του Καποδίστρια, στη συκοφάντηση της Ελλάδος.

Μέχρι σήμερα δεν έχει επιχειρηθεί συστηματική έρευνα προς την κατεύθυνση αυτή, με στόχο την απογραφή, ταξινόμηση και αποδελτίωση των καποδιστριακών εγγράφων, οπουδήποτε κι’ αν βρίσκονται. Έχουν βέβαια πραγματοποιηθεί εκδόσεις καποδιστριακών κειμένων, όπως η τετράτομη αλληλογραφία του Κυβερνήτη από τον Betant και η δίτομη αλληλογραφία Καποδίστρια — Εϋνάρδου, αλλ’ αυτές, όπως και η δημοσίευση άλλων κειμένων, καλύπτουν ωρισμένες μόνον περιόδους της πολιτικής του δραστηριότητας. Συγχρόνως έχουν αποσπασματικό χαρακτήρα γιατί δεν συμπεριέλαβαν ουσιώδη έγγραφα ή γιατί λείπουν από τα δημοσιευόμενα κείμενα ολόκληρες παράγραφοι. Στάθηκαν περισσότερο εκδόσεις πολιτικής σκοπιμότητας παρά ιστορικής αποκαταστάσεως.

Οι πηγές των καποδιστριακών κειμένων είναι πολλές. Μια πρώτη και σημαντική πηγή είναι το Αρχείο Καποδίστρια, που βρίσκεται κατατεθειμένο στο Αρχείο της Ιονίου Γερουσίας της Κερκύρας. Αποτελεί δωρεά των απογόνων του Κυβερνήτη και στους 585 φακέλλους του περιλαμβάνονται ενδιαφέροντα έγγραφα αναφερόμενα κυρίως στην περίοδο 1826—1831. Στο αρχείο αυτό διασώζονται τα σχέδια των εγγράφων των οποίων αποστολεύς ήταν ο Καποδίστριας και τα πρωτότυπα των επιστολών των οποίων γίνονταν αποδέκτης. Τα έγγραφα των 585 φακέλλων δεν είναι όλα τα έγγραφα του αυθεντικού καποδιστριακού αρχείου. Πολλά και σημαντικά, αναφερόμενα στην εξωκυβερνητική του δράση, κρατήθηκαν από τους απογόνους του. Και τελικά κάηκαν, τις 14 Σεπτεμβρίου 1943, όταν οι Γερμανοί πυρπόλησαν την Κέρκυρα και, μαζί με άλλα κτίσματα, καταστράφηκε και το σπίτι όπου έμενε ο τελευταίος κάτοχος του αρχείου. Ευτυχώς ότι ωρισμένοι φάκελλοι βρέθηκαν σε άλλα χέρια, όπως ο φάκελλος για τη Φιλόμουσο Εταιρεία της Βιέννης, που διασώζεται στην οικογένεια Γ. Κοζώνη και που χρησιμοποίησε η Ελ. Κούκκου, και τα γράμματα προς τον πατέρα του, που δημοσίευσε ο Καθηγητής Π. Ενεπικίδης.

Μια άλλη αξιόλογη πηγή είναι το Αρχείο της Ιονίου Γερουσίας, που καλύπτει τις δραστηριότητες του Καποδίστρια από το 1801 ως το 1807, στα πλαίσια της Επτάνησου Πολιτείας. Τα καποδιστριακά κείμενα, που βρίσκονται σ’ αυτό, είναι ιδιαίτερα πολύτιμα. Γιατί μας αποκαλύπτουν, με τα ίδια τα γραπτά του Καποδίστρια, την πολιτική του σκέψη,

την ψυχολογία του, τις οργανωτικές και διοικητικές του ικανότητες. Ακριβώς δε η επιτυχία του ως Γραμματέως της Επτάνησου Πολιτείας του άνοιξε το δρόμο της Ευρώπης. Τα έγγραφα της περιόδου ενέχουν βαρύνουσα ιστορική σημασία γιατί μας δίνουν το υλικό, που διαμόρφωσε την προσωπικότητα του Καποδίστρια. Αλλά και στην περίπτωση του Αρχείου της Ιονίου Γερουσίας δεν έχουμε όλο το αρχικό υλικό. Πολλά έγγραφα, που προκύπτει από τους καταλόγους ότι υπήρχαν και που έχουν χρησιμοποιηθεί κατά καιρούς από διάφορους μελετητές, σήμερα «ελλείπουν».

Όσο για τις άλλες πηγές στον ελληνικό χώρο, είναι πολλές. Είναι τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, η Εθνική Βιβλιοθήκη, το Μουσείο Μπενάκη, το Αρχείο Μουστοξύδη και, προ παντός, τα διάφορα οικογενειακά αρχεία των οποίων μέλη υπήρξαν αποδέκτες επιστολών και εγγράφων του Καποδίστρια. Αναφέρουμε ενδεικτικά το Αρχείο του Μητροπολίτη Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιου, που για χρόνια αγνοούσαμε την ύπαρξή του, μια και οι ίδιοι οι απόγονοι του Μητροπολίτη δεν είχαν συνειδητοποιήσει την αξία του. Μόνον όταν αγοράστηκε από τα Γεν. Αρχεία του Κράτους και ο Καθηγητής Ε. Πρωτοψάλτης δημοσίευσε τις σχετικές με τον Ιγνάτιο εργασίες του, τότε προέκυψε η σημασία του για τις καποδιστριακές μελέτες.

Αλλά δεν είναι μόνον αυτό το υλικό, που μπορεί να υποδομήση την ερευνά γύρω από τον Καποδίστρια. Υπάρχουν ακόμα τα Αρχεία της Πετρουπόλεως, της Βιέννης, της Γενεύης, των Παρισίων και του Λονδίνου. Εκεί καταγράφεται κυρίως η διπλωματική δραστηριότητα του Κυβερνήτη. Πολλά από τα καποδιστριακά κείμενα, που βρίσκονται σ’ αυτά έχουν αξιοποιηθεί σε μονογραφίες και μελέτες, που είτε αναφέρονται ειδικά στον Καποδίστρια είτε σχετίζονται με αυτόν. Αλλά και στις περιπτώσεις αυτές στόχος των μελετητών δεν ήταν η βιογράφηση του Καποδίστρια αλλά η εξυπηρέτηση άλλων επιδιώξεων. Έτσι έχουμε ένα ευρύ φάσμα δημοσιευμάτων, τα οποία μπορεί να πλουτίζουν την καποδιστριακή βιβλιογραφία, αλλά δεν μας δίνουν το γνήσιο Καποδίστρια. Ο Κ. θ. Δημαράς, στο εξαίρετο προλογικό του κείμενο, που ακολουθεί παρέχει το πλαίσιο της ιστορικής έρευνας προς την κατεύθυνση αυτή.

Αυτό το κενό έρχεται να πληρώση η έκδοση του Αρχείου Καποδίστρια από την Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών. Αλλά για να υπάρξη το πραγματικό Αρχείο Καποδίστρια χρειάζεται να δοθούν όλα τα κείμενά του —υπομνήματα, επιστολές, εκθέσεις, λόγοι— από την εποχή της υπηρεσίας του στην Επτάνησο Πολιτεία ως την ημέρα του τραγικού τέλους, ταξινομημένα στη χρονική τους εξέλιξη, μεταγραμμένα από το πρωτότυπο και μεταφρασμένα, με τις αναγκαίες διευκρινήσεις και συμπληρώσεις, όπου κρίνεται σκόπιμο. Μόνον έτσι θα γνωρίσουμε τον Κα-

Καποδίστρια στην πραγματική του μορφή. Γιατί σκοπός της εκδόσεως του Αρχείου δεν είναι ο εξωραϊσμός του Καποδίστρια, αλλά η σωστή ιστορική του αποκατάσταση. Ο τόμος, που κυκλοφορεί, δίνει το μέτρο και παρέχει το έδαφος για την αξιολόγηση του έργου, που ανελήφθη. Δεν υποστηρίζουμε ότι πετύχαμε την πλήρη, την ολοκληρωμένη έκδοση, θα υπάρξουν ίσως και λάθη και παραλείψεις. Κανείς όμως δεν θα μπορέση να μας κατηγορήση ότι δεν αναζητήσαμε με συνέπεια τη «χρυσή τομή».

Το πόσο χρήσιμη είναι μια τέτοια έκδοση το αποδεικνύουν δυο γεγονότα. Η δημοσίευση της Αυτοβιογραφίας του Καποδίστρια σε ελληνική μετάφραση από τον Μιχαήλ Λάσκαρη. Διέλυσε πολλές πλάνες και μας βοήθησε να αναθεωρήσουμε πολλές απόψεις. Εξ άλλου η ανακάλυψη στο αρχείο του Ιωάννη Βαπτιστή Θεοτόκη ενός άγνωστου υπομνήματος του Καποδίστρια με παραινέσεις προς τους αγωνιζόμενους Έλληνες, το οποίον χρονολογείται στα 1822, αποσαφηνίζει τις πραγματικές προθέσεις του Κερκυραίου διπλωμάτη απέναντι στην προπαρασκευή του Εικοσιένα και στην επαναστατική εξόρμηση των υποδούλων Ελλήνων.

* * *

Η έκδοση των καποδιστριακών κειμένων πραγματοποιείται έπειτα από μακρά προπαρασκευή. Προγραμματίζοντας το τεράστιο αυτό έργο η Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών είχε επίγνωση των μεγάλων δυσκολιών που θα αντιμετώπιζε και που θα αντιμετωπίση. Θεώρησε όμως την έκδοση αυτή σαν εθνικό χρέος. Η προσπάθεια ξεκίνησε με τη φωτογράφηση των κειμένων του Καποδίστρια, που βρίσκονται στον ελληνικό χώρο. Έπειτα προχώρησε στη χρονολογική ταξινόμηση. Και τέλος στη μεταγραφή και στη μετάφραση από φιλόλογους, ειδικευμένους σε τέτοιου είδους εργασίες. Για καιρό προβληματιστήκαμε αν έπρεπε να δώσουμε μία απλή φωτογραφική έκδοση των καποδιστριακών κειμένων, αποφεύγοντας μεταγραφές και μεταφράσεις. Τα έργο τότε θα ήταν πιο απλό και θα ολοκληρώνοταν σε συντομότερο χρονικό διάστημα, δεν θα εκάλυπτε όμως τη γνωριμία του κάπως ευρύτερου κοινού με τον Καποδίστρια. Ενώ με τη μέθοδο, που τελικά προκρίθηκε, εξυπηρετείται και η ιστορική επιστήμη και η ιστορική πληροφόρηση με απόλυτη αυθεντικότητα.

Όπως σημειώσαμε, η δημοσίευση στηρίζεται σε χρονολογικά κριτήρια. Οποιαδήποτε άλλη μέθοδος και την έκδοση θα καθιστούσε ελάχιστα χρηστική και θα διασπούσε την ενότητα της εξελικτικής πορείας του Καποδίστρια. Αυτό όμως δεν αποκλείει την παρουσίαση πολλών κειμένων σε αυτοτελείς ενότητες, όταν η κοινότης του θέματος το υπαγορεύει. Έτσι στον Α' τόμο δημοσιεύονται τα έγγραφα που ανήκουν σε δυο ενότητες: Την αποστολή του στην Κεφαλληνία και τη δράση του ως υ-

υπεύθυνου για την οργάνωση της εκπαιδεύσεως στην Επτάνησο Πολιτεία. Στο δεύτερο τόμο θα περιληφθούν δυο άλλες ενότητες: Τα έγγραφα που αναφέρονται στην υπηρεσία του ως Γραμματέως της Επικρατείας και στην αποστολή στη Λευκάδα.

Εξαίρεση στη χρονολογική αυτή ταξινόμηση αποτελεί το Υπόμνημα που υπέβαλε ο Καποδίστριας στον Τσάρο Νικόλαο, όταν αποχώρησε από τη διπλωματική υπηρεσία της Ρωσίας, περισσότερο γνωστό ως «Αυτοβιογραφία» στην ελληνική βιβλιογραφία, και που δημοσιεύεται πρώτο σ’ αυτό τον τόμο. Πρόκειται, παρά τον επίσημο χαρακτήρα του, για καθαρά εξομολογητικό κείμενο εξαιρετικής σπουδαιότητας, που μας πληροφορεί και μας κατατοπίζει υπεύθυνα. Μ’ αυτό ο Καποδίστριας προσφέρει την προσωπική του μαρτυρία για πρόσωπα και πράγματα μιας ολόκληρης εποχής, αναπόσπαστα δεμένης με τη δική του τύχη. Όσο κι’ αν σ’ αυτό μιλεί περισσότερο ο διπλωμάτης παρά ο άνθρωπος, εν τούτοις ο προσεκτικός αναγνώστης θα βρη στις σελίδες του απαντήσεις σε απορίες και ερωτηματικά, που είχαν δώσει λαβή σε διαστροφές και παρερμηνείες ωρισμένων ενεργειών του Καποδίστρια, ως υπουργού του Τσάρου. Η θέση του βαρυσήμαντου αυτού κειμένου, που καλύπτει περίοδο εικοσαετίας, δεν μπορούσε να είναι άλλη απ’ αυτή που του δώσαμε. Έξω από χρονολογικές ταξινομήσεις, στην κεφαλή του όλου Αρχείου.

* * *

Χρωστάμε μια ακόμη διευκρίνηση· για τη γλώσσα των μεταφράσεων των καποδιστριακών κειμένων. Το θέμα μας προβλημάτισε αρκετά. Τελικά προτημήθηκε η καθαρεύουσα για δυο λόγους. Ο ένας είναι ότι αρκετά κείμενα δεν σώζονται πια στο πρωτότυπο. Αναγκαστικά, λοιπόν, δημοσιεύονται στις μεταφράσεις των μελετητών που τα χρησημοποίησαν και που κατά κανόνα έχουν γίνει στην καθαρεύουσα. Ο άλλος αναφέρεται σε όρους και εκφράσεις της εποχής του Καποδίστρια, που έχουν πια καθιερωθεί στη βιβλιογραφία και που η μεταφορά τους στη δημοτική δεν θα ήταν ούτε εύκολη ούτε εύστοχη. Αυτό βέβαια δεν συμβιβάζεται με τις γλωσσικές απόψεις του Καποδίστρια και δεν ανταποκρίνεται στη σημερινή γλωσσική πραγματικότητα. Η δημοσίευση όμως, παράλληλα προς τη μετάφραση, του πρωτότυπου επιτρέπει στους μελετητές να επιχειρήσουν την οποιαδήποτε δική τους γλωσσική απόδοση. Ίσως μάλιστα παρατηρηθεί ότι δεν χρειάζοταν καν η μετάφραση. Εξηγήσαμε όμως το λόγο που την επέβαλε.

* * *

Τον πρώτο χρόνο της αντιβασιλείας ο Νομάρχης Μεσηνίας Δημήτριος Χρηστίδης, φανατικός αντικαποδιστριακός, περιώδευε στην επαρχία

χία του. Φθάνοντας στην Κυπαρισσία διάβασε στον τοίχο του σχολείου την επιγραφή :

«Ζης και μετά θάνατον στις καρδιές των Ελλήνων, αείμνηστε Καποδίστρια».

Ο Χρηστίδης εξεμάνη κι’ έδωσε διαταγή να σβήσουν την επιγραφή. Και ο δάσκαλος, που δεν ερχόταν από το Φανάρι, αλλά ήταν γέννημα και θρέμα του λαού, του έδωσε την απάντηση :

— Από εδώ σβήνει εύκολα, κύριε Νομάρχα, αλλά δύσκολα σβήνει από τις καρδιές των ανθρώπων.

Ο ανώνυμος δάσκαλος της Κυπαρισιάς είχε εκφράσει τον παλμό του ανώνυμου πλήθους και είχε απαγγείλει, χωρίς ίσως να το συναισθάνεται, τον ωραιότερο επικήδειο του Κυβερνήτη.

Από τότε όμως έχουν περάσει πολλά χρόνια. Και ο Καποδίστριας, που έπρεπε να στέκεται πάντα ανάμεσά μας σαν η ζωντανή παρουσία που θεμελίωσε το Ελληνικό Κράτος, έχει σβήσει από τις καρδιές του ανώνυμου πλήθους. Έγινε μουσειακό αντικείμενο, που υφίσταται κάθε τόσο την ανατομική επεξεργασία των ιστορικών ερευνητών. Τότε τον πολεμούσαν οι λίγοι και τον αγαπούσαν οι πολλοί. Τώρα τον θυμούνται οι λίγοι και τον αγνοούν οι πολλοί. Κι’ αυτό στάθηκε, και τότε και τώρα, το δράμα του, που είναι και το δράμα της ελληνικής Ιστορίας.

Το Αρχείο Καποδίστρια σκοπεύει στη βαθύτερη γνωριμία με τον Καποδίστρια διά μέσου των κειμένων του. Αν το πετύχη, θα έχη προσφέρει θετική υπηρεσία, όχι μονάχα στην ιστορική επιστήμη, αλλά και στην εθνική αυτογνωσία.

Κ. ΔΑΦΝΗΣ

Πρόεδρος Εταιρείας Κερκυραϊκών Σπουδών

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΚΟΝΤΕΥΟΥΝ διακόσια χρόνια από την γέννηση του Ιωάννη Καποδίστρια 31 Ιανουαρίου, 11 Φεβρουάριου 1776. Θα έλεγε κανείς ότι προκειμένου για μια τέτοια προσωπικότητα, αυτοί οι δύο αιώνες, όσο κι αν παρουσιάζουν εξαιρετική πυκνότητα φαινομένων, που διασπούν την ερευνά, θα αρκούσαν για να έχουμε αποκτήσει μια κάπως ξεκαθαρισμένη εικόνα του. Αλλά πρώτα πρώτα, αυτή ακριβώς η ακτινοβολία την οποία εξέπεμπε εδημιούργησε θαυμασμούς μεγάλους, οξείες αποστροφές, όχι καν μόνο στους συγχρόνους του, αλλά και στους μεταγενεστέρους· δηλαδή εδημιούργησε καταστάσεις που προκαλούν αναστολές στην άνετη ιστοριογραφική ένατένιση. Ύστερα δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι συνολικά, κανονικά, η προγενέστερή μας ελληνική Ιστοριογραφία έδωσε την προτίμησή της στον πανηγυρικό, στο εγκώμιο, στις ρητορικές επιδείξεις, κάποτε στην αντιδικία, στον λίβελλο, κοντολογής, παραμερίζοντας αντίστοιχα την αναλυτική πορεία. Τέλος, χωρίς άλλες εξηγήσεις, μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι, με μοναδική εξαίρεση τον Αδαμάντιο Κοραή του Διονυσίου Θερειανού, η νεοελληνική λογιοσύνη, παρά την ηρωολατρεία της, δεν μας έχει αφήσει άξια λόγου βιογραφήματα. Ασύντακτα, ασυνάρτητα, σκοτεινά, αντιφατικά και σφαλερά είναι τα στοιχεία όσα κατέχουμε για τον Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο.

Υπό τους ορούς αυτούς δεν έχουμε παρά να επαναλάβουμε τα λόγια του Δημητρίου Βερναρδάκη, όταν έγραφε, πριν από εκατό χρόνια αυτός, στα 1875, ότι «ο Ιωάννης Καποδίστριας, ο επί τριετίαν διατελέσας κυβερνήτης της Ελλάδος, είναι πρόσωπον άγνωστον εις ημάς»1. Άγνωστος: δυσκολευόμαστε να τον ανασυγκροτήσουμε, να φθάσουμε σε ό,τι κατέγραφε ο αρχαίος θεωρητικός ανάμεσα στις ευθύνες του ιστοριογράφου, δηλαδή στις άδηλες και αδήλωτες αίτιες των πράξεών του. Μόνο ως συμβατική έκφραση μπορούμε να δεχθούμε τα λόγια που φιγουράρουν παράθεμα στην προμετωπίδα της βιογραφίας του από τον Α. Παπαδόπουλο Βρετό, «Le comte Capodistrias appartient désormais à l’histoire». Ο Κοντές, τώρα

1. Είναι από την επιστολιμαία βιβλιοκρισία του των Ιστορικών Αναμνήσεων του Ν. Δραγούμη, δημοσιευμένη το 1875. Χρησιμοποιώ την έκδοση Γαλαξία, 1962. Το παράθεμα, στις σσ. 61 - 62.

μόλις ετοιμάζεται να μπει στην ιστορία, και μάλιστα από την μεγάλη πύλη που τον ταιριάζει.

Όχι ότι και παλαιότερα, και πρόσφατα ακόμη, ώς τις ημέρες μας, δεν εδημοσιεύθηκε ένας μεγάλος αριθμός από τεκμήρια και μαρτυρίες, αναφερόμενα στην ζωή του και στην δράση του2. Μάλιστα στους καιρούς μας, τα τελευταία, ας πούμε, πενήντα χρόνια, ήρθαν στο φως και πολλά και σημαντικά στοιχεία, τα οποία διευκολύνουν κάπως πιο κλιμακωμένες αποχρώσεις, από τις μονολιθικές κρίσεις στις οποίες οπαδοί του και αντίπαλοί του είχαν ώς τους καιρούς μας συνηθίσει τους αναγνώστες τους. Την καμπή, ίσως θα είταν σωστό να την τοποθετήσουμε στα 1929, όταν ο Σπ. Θεοτόκης δημοσιεύει την Αλληλογραφία Ι. Α. Καποδίστρια - 1. Γ. Εϋνάρδου, 1826-18313 : από εκεί και πέρα πυκνώνει η δημοσίευση τεκμηρίων σχετικών με την ζωή και με την δράση του Καποδίστρια. Ίσως, σε μια τέτοια τοποθέτηση, να μην με αφήνει αδιάφορο και μία όχι ανάξια λόγου ιστορική συγκυρία, που μας επιτρέπει να σταθμίσουμε την συμβολή της Κερκύρας όχι πια μόνο στα ιστορικά του Κυβερνήτη, αλλά γενικότερα στην ελληνική ιστοριογραφία και στην ποιότητά της: ύστερα από την μελέτη του Μάρκου Θεοτόκη, «Ο Ιωάννης Καποδίστριας εν Κεφαλληνία και αι στάσεις αυτής εν έτεσι 1800, 1801, 1802»4, κριτική και στοχαστική στην μαχητικότητά της, ο γιος έφερνε την δική του προσφορά, με τον δικό του τρόπο, με την δική του ιδιοσυγκρασία, πάντοτε στο ίδιο κεφάλαιο, ένα, δηλαδή, από τα πιο αποφασιστικά της νέας μας ιστορίας.

Αυτήν την ποιότητα δεν την ξαναβρίσκουμε εύκολα. Ωστόσο, ανεξάρτητα από θέματα εκδοτικής τεχνικής, και μένοντας ακόμη στα σχετικά με την αλληλογραφία του, ως εξαιρετικά σημαντικό περιστατικό για την γνωριμία μας με τον Καποδίστρια, νομίζω ότι πρέπει να εξαρθεί η ανακοίνωση των επιστολών του προς τον πατέρα του. Την οφείλουμε στον Π. Κ. Ενεπεκίδη5: τα γράμματα αυτά μας επιτρέπουν, επιτέλους, να προσεγγίσουμε κάπως προς τον απλησίαστο Κυβερνήτη. Τον βλέπουμε ευάλωτο σε κάτι, που πριν μπορούσαμε να υποπτεύσουμε μόνο: είναι η οικογένεια, τα αδέλφια, η τοπική πατρίδα. Εξάλλου, ο Π. Ενεπεκίδης ξενίζεται για τον θαυμασμό τον οποίο φαίνεται να τρέφει ο Καποδίστριας προς τον Αλέξανδρο

2. Ωραία και χρήσιμη απογραφή των ελληνικών καποδιστριακών ερευνών, έχει δώσει η Δόμνα Δοντά: John Capodistrias and the Greek Historians: A Selective Bibliographical Review», ανάτυπο από το π. «Balcan Studies», T. 7, 1966.

3. Αθήνα, TT 1-2. Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων, Ιστορική και Λαογραφική Βιβλιοθήκη. (Ο δεύτερος τόμος είναι του 1930).

4. Κέρκυρα, 1889. Καλό χαρακτηρισμό των δύο Θεοτόκη, πατέρα και γιου, βλ. στην εργασία του Κ. Δαφνή: «Κερκυραίοι ιστορικοί και ο Σπυρ. Μ. Θεοτόκης», π. Κερκυραϊκά Χρονικά, Κέρκυρα, Τ. 5, 1956, σσ. 143 - 187, στην σ. 175.

5. Ιωάννης Καποδίστριας· 176 γράμματα προς τον πατέρα του, 1809 - 1820. Εκ του εν Κερκύρα αρχείου της οικογενείας Καποδίστρια. 1972.

δρο της Ρωσίας, όπως το εξάγουμε από τα γράμματα αυτά. Βέβαια, μεγάλο μέρος της αφοσίωσης πηγαίνει στον θεσμό, αλλά και μεγάλο μέρος, χωρίς αμφιβολία, πηγαίνει προς τον άνθρωπο. Αλλά εύκολο είναι να δεχθούμε ότι στην αίσθηση του νεαρού Κερκυραίου ο άνθρωπος υλοποιεί τον θεσμό και δέχεται κάτι από την αίγλη του. Έπειτα, όταν βλέπουμε τον Αυτοκράτορα να παρέχει τόσα, και αλλεπάλληλα, δείγματα τιμής και εμπιστοσύνης προς τον Καποδίστρια, καταλαβαίνουμε, ξέροντας ότι συχνά η ευγνωμοσύνη παίρνει το σχήμα της αγάπης και του θαυμασμού, ότι κάτι τέτοιο έχει γίνει κι εδώ. Τέλος, ας μην ξεχνούμε ότι ζούμε τώρα όχι μόνο στο κλίμα του Αλεξάνδρου, αλλά, πολύ πιο συγκεκριμένα, στο κλίμα της βαρόννης Krüdener6, με όλες τις απορροές τις οποίες ένa τέτοιο κλίμα προϋποθέτει.

Κατά τα άλλα, μένοντας πάντοτε στον τομέα των τεκμηριώσεων, θα ήθελα να μνημονεύσω, ολίγα τουλάχιστον, τα σπουδαιότερα. Βέβαια, προκειμένου για το κατεξοχήν καίριο κείμενο, εκείνο που ορθά ονοματίσθηκε, από τον εκδότη του, τον Μιχαήλ Λάσκαρη, Αυτοβιογραφία του Καποδίστρια, δεν μπορούμε να μιλήσουμε καθαυτό για φιλολογική ανακάλυψη, αφού η έκθεση αυτή, την οποία ο Καποδίστριας υπέβαλε το 1826 στον αυτοκράτορα Νικόλαο της Ρωσίας, είταν κιόλας γνωστή7. Αλλά η έκδοσή της δείχνει, ακριβώς, ότι η εφαρμογή αυστηρών ιστορικοφιλολογικών μεθοδεύσεων στα σχετικά με τον Κυβερνήτη είχε υστερήσει, συνεπώς ότι η επαφή με τα τεκμήρια είταν λειψή, ακόμη και εκεί όπου διαγραφόταν μία αφετηρία, και ότι, τελικά, η ώρα για να έρθουμε σε γνωριμία μαζί του δεν είχε φθάσει ακόμη. Για να μετρήσουμε από αυτήν την αφορμή τα κενά της σοφίας μας, σύμφωνα τουλάχιστον, με τα μέτρα τα δικά μου, σημειώνω ότι για το υπόμνημα τούτο του Καποδίστρια, είχα γράψει πριν από καμμιά τριανταπενταριά χρόνια ότι, από την άποψη της νεότερης ιστορίας μας, ανήκει στην πρώτη δεκάδα των έργων τα οποία θα έπρεπε να είχαν εκδοθεί στην Ελλάδα. Σε άλλη ποιότητα, αλλά όχι ως προς την επίσης άψογη μεθόδευση με την οποία παρουσίασε το κείμενο ο Ελευθέριος Πρεβελάκης, θα είχα ακόμη να αναφέρω την λεγόμενη Εγκύκλια

6. Δεν συντρέχει αιτία για να αναπτυχθούν εδώ τα σχετικά με τη Ρωσίδα βαρώνη De Krüdener (1764 - 1824). Η θρησκευτική της έξαρση ενίσχυσε στους καιρούς της το αντίστοιχο ευρωπαϊκό πνεύμα που τελικά αισθητοποιήθηκε στην Ιερή Συμμαχία. Κοινός τόπος της Ιστοριογραφίας είναι η πεποίθηση ότι η βαρώνη επηρέασε τον Αλέξανδρο της Ρωσίας προς την κατεύθυνση αυτήν. Στα τελευταία της χρόνια βοήθησε πολύ την φιλελληνική κίνηση στην Ρωσία.

7. Ο Μ. Λάσκαρης επαρουσίασε σε μετάφραση το αρχικά γαλλόγλωσσο τούτο κείμενο, το 1940. Στην Εισαγωγή του έργου εκθέτει τον τρόπο με τον οποίο αποκατέστησε φιλολογικά το υπόμνημα του Καποδίστρια· οι σημειώσεις τις οποίες προσθέτει στην μετάφρασή του παρέχουν πρότυπο λιτού σχολιασμού. Δεύτερη έκδοση έχει γίνει στον Γαλαξία, 1962.

Επιστολή του Καποδίστρια, 18198. Κι εκείνη δεν είταν ανέκδοτη, αλλά κι εκείνη, τώρα μόλις, γίνεται μπορετό να αξιοποιηθεί επιστημονικά.

Άλλα κείμενα είταν κατά έμμεσο μόνο τρόπο γνωστά· έτσι η έκθεση την οποία είχε υποβάλει στα τέλη του 1811 προς τον τότε προϊστάμενό του στην Βιέννη, τον πρέσβη Στάκελμπεργκ: εγνωρίζαμε, από την Αυτοβιογραφία του πάντοτε, ότι είχε συντάξει το κείμενο τούτο, αλλά μόλις πριν από τρία χρόνια έφθασε στην δημοσιότητα9. Το καινούργιο απόκτημα των ερευνών των αναφορικών με τον Καποδίστρια, είναι χρήσιμο από πολλές απόψεις - ιδίως όταν δεν ξεχνούμε ότι για να διαβάζουμε την διπλωματική γλώσσα, σκόπιμο είναι να χρησιμοποιούμε την αρμόδια κλείδα· όμως, όπως συμβαίνει πάντοτε με τις ζητήσεις μας σε τέτοιους χώρους, ανοίγει καινούριες δυνατότητες, προκαλεί νέους προβληματισμούς και μεταθέτει περαιτέρω τους στόχους των επιδιώξεών μας. Σημειώνω ότι εδώ ευρύνεται μία παραγωγή συγγραφική, η οποία ξέραμε κιόλας ότι δεν εστάθηκε μικρή, ύστερα, έχουμε, τουλάχιστον, για μία ακόμη φορά την βεβαιότητα ότι κάτι πρέπει να αναζητήσουμε, με την ελπίδα ότι θα το βρούμε: το ζητούμενο είναι πολύ πιο αλωτό από το μη ζητούμενο10. Ωστόσο, εκείνο που μας ενδιαφέρει ιδίως να διαπιστώσουμε από αυτήν την νέα αφορμή, είναι ότι ακόμη ώς τους καιρούς μας δεν είχαν συναχθεί τα στοιχεία που θα επέτρεπαν μία πειστική σύνθεση της ζωής και του έργου του Καποδίστρια11·

Ωστόσο, στον πολύπλευρο αυτόν χαρακτήρα, τον οποίο, μάταια, εχθροί και φίλοι επροσπάθησαν να απλουστεύσουν, οφείλουμε να διακρίνουμε

8. «Η εγκύκλια επιστολή του Ιωάννη Καποδίστρια της 6/18 Απριλίου 1819». Ανάτυπο από τα Πρακτικά του Τρίτου Πανιονίου Συνεδρίου, 1967.

9. «Βαλκανική Βιβλιογραφία» T. I (Συμπλήρωμα), επιμέλεια Κ. Α. Δημάδη, Θεσσαλονίκη 1973, σσ. 279 - 310.

10. Αυτ. 289 (βλ. και αυτ. σ. 299). «Δεν θα με αναζητούσες αν δεν με είχες κιόλας βρει»· τα λόγια αυτά του Πασκάλ είναι ένας από τους βασικούς κανόνες της επιστήμης μας.

11. Αναφέρομαι στο δημοσίευμα της «Βαλκανικής Βιβλιογραφίας» (όπου η σημ. 9). Προέρχεται από εύρημα του G. L. Ars στα ρωσικά κρατικά αρχεία. Ο A. F. Miller είχε επισημάνει, στα ίδια αυτά αρχεία, το υπόμνημα του Καποδίστρια για τον Αλή Πασά· εκείνο, βέβαια, του οποίου την ύπαρξη είχε ανακοινώσει ο Ανδρέας Παπαδόπουλος Βρετός στο έργο του «Mémoires Biographiques — Historiques sur le Président de la Grèce, Le Comte Jean Capodistrias», Παρίσι, TT 1 - 2, 1837 -1838, στην σ. 130 του πρώτου τόμου. Για του A. F. Miller την ανακοίνωση, βλ. το έργο του Mustapha Pacha Baïraktar, Βουκουρέστι 1975, σ. 265 (σημ. 40). Ο Ε. Πρεβελάκης, έ. α., σ. 328, σημείωση, προσανατολίζει τις έρευνές μας προς την κατεύθυνση των ρωσικών κρατικών αρχείων· για τα αρχεία του Υπουργείου Εξωτερικών της Γαλλίας έχουμε τώρα δύο όργανα μελέτης: Β. G. Spiridonakis ; Empire Ottoman — Inventaire des mémoires et documents aux archives du Ministére des Affaires Etrangères de France, Θεσσαλονίκη 1973, και J. A. Nicolopoulos ; Inventaire du fonds grec au quai d’Orsay — Correspondance politique 1707 - 1833. Mémoires et documents 1821 - 1862, Αθήνα 1975.

 και κάποιες σταθερές. Άλλοι, ασφαλώς, θα ενδιαφέρονται για άλλες: εσημειώσαμε το κλείσιμο στον οικογενειακό ή τον τοπικό πυρήνα, καθώς επίσης εμνημονεύσαμε την θρησκευτικότητα· εγώ θα ήθελα ιδιαίτερα να τονίσω την μέριμνα τον Καποδίστρια για τα πράγματα της παιδείας. Και τούτο για δύο λόγους: ο ένας είναι, φυσικά, υποκειμενικός: αυτά είναι τα θέματα μου, και σ’ αυτά είμαι ευαισθητοποιημένος· μα ο άλλος είναι αντικειμενικός: μέσα σε λογής πλέγματα, σε διακυμάνσεις, που οφείλονται πολύ και στην ιδιάζουσα φύση της σταδιοδρομίας του, οι φροντίδες του Καποδίστρια για την παιδεία παρουσιάζουν όχι μονάχα μονιμότητα αλλά και συνοχή, είναι σαν ένα νήμα χρυσό που διατρέχει ακέρια την ζωή του. Η διαπίστωση αυτή, την οποία μπορεί κανείς αδιάκοπα να θεμελιώνει επάνω σε αδιάσειστα τεκμήρια, φαινομενικά μόνο έρχεται σε αντίθεση με την περίφημη υπόθεση που αμαύρωσε τα έσχατα χρόνια της ζωής του, σχετικά με την απαγόρευση της διδασκαλίας ενίων αρχαίων κειμένων μα, τελειώνοντας, θα επανέλθουμε στο θέμα αυτό. Στο μεταξύ μπορούμε να πάρουμε το ζήτημα χρονολογικά· η μελέτη του θα μας επιτρέψει να πλησιάσουμε και προς άλλες απόψεις της ιδιοσυστασίας του Καποδίστρια.

* * *

Φυσικά, όταν μιλούμε για παιδεία και για τον Καποδίστρια, ο λόγος δεν μπορεί παρά να είναι για διαφωτισμένο δεσποτισμό. Επανέρχομαι πρόθυμα στον Μάρκο Θεοτόκη· σχολιάζοντας την πρώτη πολιτική δραστηριότητα του μεθαυριανού Κυβερνήτη, στην Κεφαλληνία, τον αρχόμενο αιώνα, γράφει ότι τότε «έδωκε τα πρώτα δείγματα της πολιτικής αυτού ευφυΐας, και έκτοτε διεκρίθη ότι εγίνωσκε να επαναφέρη υπό το κράτος του νόμου και διοική λαόν εν αναρχία, αδελφομαχία και διχονοία διατελούντα»12. Το λιοντάρι που ξέρει να ζωγραφίζει· ό,τι είχα σκεφθεί άλλοτε διαβάζοντας τα Απομνημονεύματα του Κανέλλου Δεληγιάννη. Άλλωστε, όταν λέμε διαφωτισμένο δεσποτισμό αναφορικά με τα πράγματα της παιδείας, μπορούμε, χωρίς καμμία διάθεση για λογοπαίγνιο, να κάνουμε λόγο για δεσποτικό διαφωτισμό: θα υπάρχει μέριμνα για να υψωθεί η στάθμη της παιδείας του μεγάλου πλήθους, αλλά σύμφωνα με κάποια θέληση αυταρχική, ανεξέλεγκτη, δεσποτική. Για τον λαό, αλλά όχι διά του λαού. Κι ακόμη, αναρωτιέμαι ποιες και πόσες είναι οι αναγνώσεις, για να μένουμε στα όργανα παιδείας της εποχής εκείνης, που δεν είναι προκαθορισμένες από συλλογικά σώματα, από κάποια συλλογικά σώματα: το σχολείο πρώτα, με τους δικούς του καθορισμούς, το έντυπο ύστερα, ανάμεσα στις δύο αυτές διαμορφώσεις, ίσως κάποια στιγμή ελευθερίας, εκεί κάπου, γύρω στα είκοσι χρόνια.

12. Μ. Θεοτόκης, έ. α. σ. 151.

 Πλησιάζω ξανά στον Κυβερνήτη. Αυτά όλα, και τα προσωπικά του και τα γενικά, νομίζω ότι είναι φρόνιμο να τα έχουμε υπόψη μας όταν μελετούμε την πολιτεία του στην Ελλάδα, ή ως προς την Ελλάδα, την δραστηριότητά του, τις αντιδράσεις τις οποίες επροκάλεσε, την φαινομενική αντίφαση ανάμεσα στην φανερή και αλύγιστη θέλησή του για την προαγωγή της παιδείας και την απουσία του δημοκρατικού στοχασμού προς τον οποίο θα έπρεπε, κατά την γνώμη μας, λογικά και ψυχολογικά, να οδηγεί μια τέτοια θέληση. Το να αφήνει κανείς τους άλλους να κάνουν, είναι μια σκέψη που δεν του ερχόταν φυσική· έπρεπε για όλα να φροντίσει μόνος, να μάθει τις ανάγκες της κάθε καλύβας, να μεριμνήσει για τα ορφανά, ως «τας ελαχίστας σχετικάς λεπτομερείας»13, να κανονίσει ακόμη και τα αναφερόμενα στα αβάκιά τους και στο σχήμα που θα πρέπει να έχουν11.

Είπαμε: το χρυσό νήμα. Στην μακρά σειρά των τόμων την οποία ευαγγελιζόμαστε τώρα, θα περνούν σε πυκνά διαστήματα τα ενδιαφέροντά του γύρω στα θέματα της παιδείας. Εκείνο που θέλω να κάνω ακόμη εδώ, είναι να επισημάνω πιο έντονα τα παιδευτικά όσα ανήκουν στην περίοδο την οποία στεγάζει ο πρώτος αυτός τόμος, και πιο άχνά, εκείνα που ανήκουν στους επομένους. Αλλά πριν, είναι ανάγκη να προσέξουμε τον ιδιαίτερο χαρακτήρα τον οποίο έχει η παιδεία, και μάλιστα η εκπαίδευση, στην σκέψη του Καποδίστρια. Υπαινίχθηκα κιόλας πριν την έντονη θρησκευτική, χριστιανική, χροιά της· διαφωτισμένος δεσποτισμός, ναι. Αλλά αν για την Ελλάδα εξηγείται, και υποκειμενικά για τον Επτανήσιο τον γεννημένο στα 1776, και αντικειμενικά για τον Κυβερνήτη μιας νεοσύστατης ελληνικής πολιτείας στα 1830, τα πράγματα μέσα στην γενική συγκυρία είναι πιο περίπλοκα, η ώρα του οποιουδήποτε διαφωτισμού εκ των άνω, φαίνεται ολότελα ανεπίκαιρη.

Μιλούμε για τον Υπουργό της Ρωσικής αυτοκρατορίας, τον ιδιαιτέρως ευνοούμενο του τσάρου, στα κρίσιμα χρόνια όπου η Ευρώπη ανασυντάσσεται ύστερα από τον συναγερμό που προκλήθηκε από την Γαλλική Επανάσταση και από τον Ναπολέοντα. Προρωμαντισμός, ρωμαντισμός, το διευρωπαϊκό κύμα πιετισμού, η Ιερή Συμμαχία. Αυτός είναι ο χώρος μέσα στον οποίο ζει ο Καποδίστριας. Η αλληλογραφία του είναι γεμάτη από πίστη στην Θεία Πρόνοια, τα εκπαιδευτικά του προγράμματα συσχετίζουν πάντοτε, και σαν με κάποιον αυτοματισμό, την αγωγή με το χριστιανικό βίωμα. Την γραμμή του στα θέματα αυτά την εκφράζει καλά μία συνάντηση: οι πρώτες του δραστηριότητες στην Κέρκυρα και οι τε-

13. Δ. Σ. Μπαλάνος, Ο Καποδίστριας διά τα ορφανά. Τέσσαρες ανέκδοτοι επιστολαί του. Ανάτυπο από ΠΑΑ, Τ. 19, 1948 (σ. 315).

14. Βλ. : Ν. Εξαρχόπουλος, Λόγος περί της εκπαιδευτικής και θρησκευτικής δράσεως του Καποδιστρίου, 1917, σ. 23. Η εργασία αυτή προσφέρει χρήσιμη συναγωγή από σχετικά κείμενα του Καποδίστρια.

τελευταίες του, στην ρύθμιση των τυχών της Ελληνικής Πολιτείας, συνδέονται με την ίδια μέριμνα: να συνταχθεί μία Κατήχηση.

Έτσι, στην αφετηρία, όταν είχε αναλάβει την ευθύνη των εκπαιδευτικών πραγμάτων, στα Επτάνησα, δημοσιεύεται το 1806, μία Κaτήχησις γενική, προορισμένη για σχολική ιδίως χρήση. Η αφιερωτική επιστολή προς αυτόν μας δίνει την βεβαιότητα ότι εστάθηκε ο εμπνευστής του έργου, που είναι, όσο γνωρίζουμε, το πρώτο δημοσιευμένο σχολικό εγχειρίδιο, στα χρόνια της εξουσίας του Καποδίστρια· τα σχετικά λόγια εκφράζουν, νομίζω, κάτι περισσότερο από ό,τι θα εξέφραζε μία τυπική, συμβατική, προσφώνηση προς προϊστάμενο: ... «εδέχθηκα με μεγαλωτάτην μου χαράν την προσταγήν παρά της Υμετέρας εκλαμπρότητος εις το να μεταφράσω το παρόν σύγγραμμα» ... 15

Ως προς την τελευταία περίοδο, αναφέρομαι στην Κατήχηση της οποίας το σχέδιο είχε συντάξει ο Βαρθολομαίος Κουτλουμουσιανός, σύμφωνα με γραμμή υπαγορευμένη από τον Καποδίστρια. Η εκτύπωση του έργου είχε αρχίσει το 1831, αλλά δεν υπάρχει αμφιβολία ότι έμεινε ατέλειωτη μετά τον φόνο του Κυβερνήτη: το πνεύμα του έργου, το πνεύμα του διαφωτισμένου δεσποτισμού, δεν επιδοκιμάσθηκε από την Εκκλησία. Για άλλη μια φορά, είναι ανάγκη να εξαρθεί ο ενεργητικός ρόλος του Καποδίστρια σε όλα αυτά τα θέματα, ακόμη και στα προσκείμενα προς την Εκκλησία16.

Δεν είναι τριάντα ετών ο Καποδίστριας όταν η νεοσύστατη Πολιτεία του αναθέτει, ανάμεσα σε άλλες ευθύνες, την φροντίδα για την εκπαίδευση. Βεβαίως, υπό τέτοιους όρους, και σε μία πολιτική διαμόρφωση η οποία βολεύεται, οπωσδήποτε, μέσα στην σκλήρωση, οι αρμοδιότητες του νεαρού πολίτικου δεν μπορούσαν να είναι ούτε πολλές, ούτε σημαντικές, ούτε αποφασιστικές· όμως, ακριβώς για τους λόγους αυτούς, και τα ολίγα τα οποία έγιναν τότε, ή επαραδόθηκαν ώς τις ήμερες μας, παίρνουν στα μάτια του ιστοριογράφου αυξημένη σημασία.

Σκέπτομαι πρώτιστα τα σχετικά με την πρόθεση του νομοθέτη για την καθιέρωση της νέας ελληνικής γλώσσας μέσα στην επτανησιακή διοίκηση. Αν αυτό δεν οφείλεται αποκλειστικά στον Καποδίστρια, πάντως εκφράζει την διάθεση της κοινωνικής ομάδας στην οποία ανήκει, μέσα στην οποία

15. Δανείζομαι το παράθεμα από την εργασία της Ελένης Κούκκου, Ο Καποδίστριας και η παιδεία 1803 - 1822. Α΄, Η Φιλόμουσος Εταιρεία της Βιέννης, 1958, σελ. 3, σημ. 10. Το βιβλίο αυτό δεν έχει επιλύσει ερευνητικά και κριτικά όσα ζητήματα θέτει το ίδιο ή έχουν τεθεί από αλλού, αλλά αποτελεί πολύτιμη συναγωγή υλικού. Η Κατήχηση για την οποία ο λόγος, τιτλοφορείται, όπως σημείωσα, Κατήχησις γενική, και είναι χρονολογημένη στα 1805, ενώ προφανώς είναι του 1806. Βλ. Ελληνική Βιβλιογραφία ΓΜ, αρ. 353.

16. Βλ. : Κ. Θ. Δημαράς, Καποδίστριας - Μουστοξύδης - Κουτλουμουσιανός, π. Θησαυρίσματα, Βενετία, T. I, 1962, σσ. 14 - 62.

κινείται, και στις ιδέες της οποίας μετέχει. Στα κρίσιμα χρόνια κατά τα οποία εκυβέρνησε την Ελλάδα, οι καταγγελίες ότι είταν Ρώσος, ή περισσότερο Ρώσος από Έλληνας, ακούσθηκαν επίμονα από την μεριά του γαλλικού κόμματος, όπως και από την μεριά των Γάλλων παρατηρητών. Για να αρθεί οποιαδήποτε σχετική αμφισβήτηση, για να φανεί καλά ότι δεν εδέχθηκε μεταγενέστερες ρωσικές επιδράσεις, πρέπει πάντοτε να πηγαίνουμε στην αρχή της σταδιοδρομίας του και να εξετάζουμε τις πράξεις του και την έκδηλη συνείδησή του, και υστέρα να διαγράψουμε την καμπύλη της σταδιοδρομίας του. Από την πρώτη στιγμή της πολιτικής του ζωής, τον βλέπουμε, με επιμονή και με συνέπεια, να μένει πάντοτε εξαρτημένος από το άρμα της Ρωσικής Αυτοκρατορίας και της ρωσικής πολιτικής, αλλά με την εθνική του θέληση δοσμένη ακέρια, αδιανέμητη, στον ελληνισμό. Η ιδιοσυγκρασία του, η ανατροφή του, ο περίγυρός του, οι πολίτικες και θρησκευτικές του πεποιθήσεις, τον είχαν πείσει ότι η λύση των ελληνικών προβλημάτων θα ερχόταν από την ομόδοξη Ρωσία· μόλις ορθώθηκε δίλημμα σχετικά, εγκατέλειψε συμφέροντα, σταδιοδρομία, φιλίες, για να μείνει πιστός σε ό,τι είταν η συνείδησή του.

Κρατούμενα, λοιπόν, στην αρχή και στο τέλος, έχουμε αυτά. Ωστόσο η έντονη δράση του στα χρόνια της Κερκύρας, όσον καιρό μετείχε στην διαχείριση των κοινών, έχει, γενικά έναν χρωματισμό σχετικό με την κάθε είδους, σε ποικίλα επίπεδα, εκπαιδευτική πολιτική17. Την μεγάλη του απασχόληση με τα θέματα αυτά, την ξαναβρίσκουμε σαν σε μια πρώτη ομάδα, όταν στα πρώτα χρόνια της σταδιοδρομίας του στην ρωσική Υπηρεσία, βρίσκεται, από την μία μεριά, σε υποαπασχόληση, ενώ από την άλλη οφείλει να γίνει χρήσιμος στην αυτοκρατορία η οποία τον έχει καλέσει. Στα 1809, τον χρόνο, ακριβώς, όπου φθάνει στην Ρωσία, έχει επαφές με τον Ιωάννη Δόμπολη γύρω σε θέματα που αναφέρονται στην εκπαίδευση των συμπατριωτών τους18. Αμέσως υστέρα έχουμε μαρτυρημένα ή δημοσιευμένα τεκμήρια από δράση πολυσήμαντη, μέσα στην οποία εντάσσονται και θέματα σχετικά με τα ίδια αυτά εκπαιδευτικά ενδιαφέροντα· δεν πιστεύω για λόγους τυχαίους, αλλά από αιτίες που θα ξεκαθαρίσουν όταν θα έχουμε στα χέρια μας το σύνολο της ζητουμένης ύλης, το 1811 φαίνεται ιδιαίτερα πλούσιο μέσα στην ζωή του Κυβερνήτη, από την άποψη την οποία σημειώνουμε

17. Σημειώνω ειδική βιβλιογραφία: Σπ. Θεοτόκης, Περί της εκπαιδεύσεως εν Επτανήσω (1453 - 1864), π. Κερκυραϊκά Χρονικά, Κέρκυρα, Τ, 5, 1956, σσ. 7 - 142· Λ. Ιδρωμένος, Περί της εν ταις Ιονίοις νήσοις εκπαιδεύσεως από της εις τους Ενετούς υποταγής μέχρι της εθνικής αυτών αποκαταστάσεως (1886 - 1864), π. Αττικόν Ημερολόγιον, Τ. 8 1874, σσ. 198 - 237· Α. Ιδρωμένος, Η πρώτη εν Κερκύρα Δημοσία Σχολή, 1805 - 1824, ανάτυπο από π. Παρνασσός, Τ. ΙΓ΄, 1890. Και ιδίως Ε. Κούκκου, ε. ά.

18. S. Lascaris, Capodistrias avant la Révolution Greque. Sa carrière politique jusqu’en 1822, Λωζάννη, 1918, σ. 30.

νουμε εδώ, ή και, πιο γενικά, από την άποψη των συγγραφικών ή συντακτικών δραστηριοτήτων. Ένια από τα στοιχεία όσα διαθέτουμε μπορεί να είναι ολίγο παλαιότερα, αλλά, στο σύνολο, έχουμε μία άξια λόγου πυκνότητα ενεργειών. Είναι, σε πιθανή χρονική τάξη, το «υπόμνημά του για την ορθόδοξη Εκκλησία (Αύγουστος τον 1809)19, η έκθεσή του, για τον Αλή Πασά, με «λεπτομερειακή βιογραφία του Αλβανού σατράπη»20. Από αυτήν φαίνεται ότι μάλλον πρέπει να διακρίνουμε μία άλλη έκθεση «σχετικά με το πρόβλημα του τωρινού πολέμου εναντίον της Τουρκίας»21. Περαιτέρω έχουμε το πονημάτιον, που δεν μπορεί να ταυτισθεί με κανένα από τα προηγούμενα, και, τέλος, το υπόμνημα προς τον Στάκελμπεργκ. Άξια προσοχής είναι η μεγάλη αναλογία φροντίδων για τα εκπαιδευτικά που βρίσκεται ή δηλώνεται στα κείμενα αυτά.

Δεύτερη, πολύ χαρακτηριστική πύκνωση των παιδευτικών του ενδιαφερόντων, έχουμε να τοποθετήσουμε γύρω στο Συνέδριο της Βιέννης. Για πριν, θα εσημείωνα την επίσκεψή του στο εκπαιδευτικό κατάστημα του Em. de Fellenberg και το υπόμνημα που προέκυψε από αυτήν22· επάνω στο Συνέδριο, και υστέρα από αυτό, τοποθετούνται οι δραστηριότητες του Καποδίστρια, αναφορικά με την Εταιρία των Φιλομούσων23, και το υπόμνημά του προς τον υποκόμητα Castlereach24. Και οι τρεις αυτές εκδηλώσεις έχουν, αν όχι αποκλειστικά, πάντως έντονα παιδευτικό χαρακτήρα.

Έτσι φθάνουμε στην Επανάσταση. Στα πρώτα χρόνια, από την ώρα όπου εγκαταλείπει την υπηρεσία της Ρωσίας και πριν αναλάβει υπηρεσία στην Ελλάδα, βέβαια οι φροντίδες του έχουν την αμεσότητά τους προσανατολισμένη προς τον Αγώνα. Όμως κι εκεί ακόμη δεν τον απολείπουν οι φροντίδες για τα θέματα της παιδείας: έχει αναλάβει μέριμνες υποτρόφων και έχει επαφές που δείχνουν την προσήλωσή του προς αυτές τις απόψεις των ελληνικών προβλημάτων25. Μα από την ώρα πια, οπού παίρνει στα χέρια του την κυβέρνηση του τόπου, είδαμε κιόλας τα πολλά τεκμήρια που δείχνουν ότι και στις πιο δύσκολες ώρες των ευθυνών για τα κοινά, δεν ξεχνάει ποτέ τα θέματα που σχετίζονται με την εκπαίδευση. Τα παραδείγματα εδώ θα μπορούσαν να πολλαπλασιασθούν· αλλά δεν υπάρχει λόγος να προσπαθήσουμε να προλάβουμε τα κείμενα: η συνέχεια των τόμων θα δείξει πολύ σαφέστερα την γραμμή αυτήν, από ό,τι θα μπορούσε να κάνει οποιοσδήποτε σχολιασμός. Όπως και να το πούμε, ο διαφωτισμένος δε-

19. Βλ. Βαλκανική Βιβλιογραφία, έ. α., σ. 290.

20. Βλ. εδώ σημ. 11. Το παράθεμα από τον A. F. Miller, ε. ά.

21. Βλ. Βαλκανική Βιβλιογραφία έ. α., σ. 289.

22. Ε. Κούκκου, έ. α., πολ.

23. Αυτ. πολ.

24. Η υπόθεση αυτή, Castlereach, Maitland, είναι από αυτές των οποίων θα περιμένουμε την επίλυση από την έκδοση την οποία προλογίζω εδώ.

25. Ε. Κούκκου, έ. α., πολ.

δεσποτισμός του Κυβερνήτη συνδυασμένος με τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις, ευνοεί, με μία αποκλειστικότητα στην οποία άλλος σχολιαστής ίσως θα είχε την διάθεση να διαγνώσει φρόνηση — εγώ όχι — ευνοεί, λέω, ιδίως την πρώτη εκπαίδευση, την πρωτοβάθμια. Υπάρχει, βέβαια, κάποιος πραγματισμός στην εκπαιδευτική του πολιτική. Ο πραγματισμός αυτός, συνδυασμένος με την εκκλησιαστική διδασκαλία περί της ανάγκης των ερμηνευτών, ίσως εξηγεί την στάση την οποία έδειξε υπό την διακυβέρνησή του η πολιτεία απέναντι στην μελέτη των αρχαίων ελληνικών κειμένων. Ο Δ. Βερναρδάκης ασπάζεται την εκδοχή κατά την οποία ο Μουστοξύδης υπέδειξε την ανάγκη μελέτης των αρχαίων μέσα από συγγραφείς πιο προσιτούς26· δεν αποκλείεται, αλλά η υπόθεση η οποία έρχεται να εντάξει την περίπτωση αυτήν μέσα σε μια παραδοσιακή γραμμή, αυτήν που δεν δέχεται την μετάφραση των Γραφών, νομίζω ότι ερμηνεύει περισσότερα φαινόμενα, δηλαδή είναι η πιο πιθανή. Ας μην ξεχνούμε ότι, φίλος του και συνεργάτης του, ο Αλέξανδρος Στούρζας είχε δείξει ανάλογη δυσπιστία προς την ακαδημαϊκή διδασκαλία, σε ένα κείμενο που πιθανότατα αποδεχόταν και ο Καποδίστριας.

Αλλά τώρα ανοίγει η αυλαία: από εδώ και πέρα θα μας μιλήσει ο Κυβερνήτης, όχι αποσπασματικά, όχι τυχαία, αλλά ακολουθώντας αυστηρή την διαχρονία, παρέχοντας, δηλαδή, μια καθαρή εικόνα των σκέψεών του, της πορείας την οποία ακολούθησαν, των αντιδράσεών του απέναντι στα εξωτερικά περιστατικά. Στο τέλος αυτής της διαδικασίας, η οποία ευχόμαστε να ολοκληρωθεί το ταχύτερο, θα μπορούμε να λέμε ότι τον γνωρίζουμε.

Κ. Θ. ΔΗΜΑΡΑΣ

26. Δ. Βερναρδάκης, ë. ά., σ. G4.

Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ TOΥ

Η ζωή του \ Η Ιστορία

1776 Φεβρουάριου 10 : Γέννηση Καποδίστρια στην Κέρκυρα. Πατέρας του ο Αντώνιος Μαρία: Καποδίστριας. Μητέρα του: Η Διαμαντίνα Γολέμη. Ήταν το έκτο παιδί τους.

Μάϊος: Ο Λουδοβίκος ΙΣΤ΄ διώχνει τον Turgot για για να προσλάβει τον Necker. Ο Adam Smith εκδίδει το βιβλίο του Inquiry on the nature and causes of the wealth of nations.

Ιούλιος 4: Αμερικανική διακήρυξη ανεξαρτησίας.

1777 Νοέμβριος: Γέννηση Αλέξανδρου Α΄ Ρωσίας.

1778 Φεβ. 6: Υπογράφτηκε συμμαχία και εμπορική συμφωνία ανάμεσα στη Γαλλία και τις 13 πολιτείες της Β. Αμερικής.

Μάϊος 11: Θάνατος του κόμη Chatham. 30, θάνατος του Voltaire.

Ιούλιος 2: Θάνατος Rousseau, 3. Πρωσία κηρύσσει τον πόλεμο στην Αυστρία.

1779 Μάΐος 13: Συνθήκη ειρήνης στο Teschen ανάμεσα στην Πρωσία και Αυστρία.

Ιούνιος 16: Η Ισπανία κηρύσσει τον πόλεμο στην Αγγλία. Τη χρονιά αυτή μπήκε σε λειτουργία ο πρωτος ατμόμυλος.

1780 Μάρτιος 10: Ρωσία κηρύσσει ένοπλη ουδετερότητα στον πόλεμο ανάμεσα Αγγλίας και τις 13 πολιτείες, στην οποία προσχώρησε η Ολλανδία.

Νοέμ., 20: Αγγλία κη-

Η ζωή του \ Η ιστορία

1781 Ο Καποδίστριας αρχίζει να διδάσκεται τα πρώτα γράμματα από Λατινοδιδάσκαλους της εποχής.

κυρύσσει τον πόλεμο στην Ολλανδία. 29: Πεθαίνει η Μαρία Θηρεσία.

1781 Μάιο: Ο Λουδοβίκος ΙΣΤ΄ διώχνει τον Necker. Η Πρωσία μπαίνει στον συνασπισμό για την ένοπλη ουδετερότητα.

1782 Φεβ. 5: Οι Ισπανοί παίρνουν τη Μινόρκα από τους Άγγλους.

Μάρτ. 19: Ο Λόρδος North παραιτείται.

Ιούλιος: Η Πορτογαλία μπαίνει στο συνασπισμό για την ένοπλη ουδετερότητα.

1783 Σεπτ. 3: Υπογράφεται στις Βερσαλλίες συνθήκη ειρήνης ανάμεσα στην Αγγλία, Γαλλία, Ισπανία και τις 13 πολιτείες. Η Αγγλία αναγνωρίζει τις 13 ως Ηνωμ. Πολιτείες της Αμερικής.

Δεκ. 19: Πρώτο υπουργείο με Pitt το νεώτερο. Τη χρονιά αυτή πέταξε το πρώτο αερόστατο, που είχαν εφεύρει οι αδελφοί Montgolfier.

1785 Η υπόθεση για το διαμαντένιο περιδέραιο, το πρώτο κτύπημα για τους Βουρβώνους της Γαλλίας.

Ιαν. 7 : Το αερόστατο πετάει πάνω από την Μάγχη και φτάνει στην Αγγλία.

Ιούλιος 23 : Συγκροτήθηκε ο βορειογερμανικός συνασπισμός εναντίον του Ιωσήφ Β΄ των Αψβούργων.

1786 Aυγ. 17: Πεθαίνει ο Φρειδερίκος ο μεγάλος.

1787 Αυστριακοί και Ρώσοι αρχίζουν πόλεμο κατά της Οθω-

Η ζωή του | Η Ιστορία

1788 Σε ηλικία δώδεκα χρόνων αναπτύσσεται έντονα το θρησκευτικό συναίσθημα στο νεαρό Καποδίστρια. Συχνάζει στη Μονή Πλατυτέρας, όπου ο μοναχός Συμεών τον κατηχεί με πάθος στην ορθόδοξη πίστη.

Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο Patrick Miller εφευρίσκει το ατμόπλοιο.

1788 Αρχίζει ρωσοσουηδικός πόλεμος.

Aυγ. 8: Ο Λουδοβίκος ΙΣΤ΄ καλεί για τις 5 Μαΐου 1789 Les États Généraux.

Αυγ. 27 : Ο Necker ξανάρχεται στην εξουσία.

1789 Απρ. 7: Ο Σελίμ Γ΄ ανεβαίνει στο θρόνο. 30: Ο Ουάσιγκτων γίνεται πρώτος πρόεδρος των Η.Π.Α.

Μάϊος 5: Les États Généraux συγκεντρώνονται στις Βερσαλλίες.

Ιούλιος 14: Πέφτει η Βαστίλλη.

Αυγ. 4 : Η διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου.

Οκτώβριος: Επανάσταση στις Κάτω Χώρες.

Δεκ. 13: Οι Κάτω Χώρες ανακηρύσσονται Ανεξάρτητες με το όνομα Βέλγιο.

1790 Φεβ. 20: Πεθαίνει ο Ιωσήφ Β΄.

Δεκ. 2: Οι Αυστριακοί καταστέλλουν τη βελγική επανάσταση.

1791 Απρ. 4: Πεθαίνει ο Mirabeau.

Aυγ. 27 : Διακήρυξη του Pillnitz. Αυστρία και Πρωσία έτοιμες να επιτεθούν στη Γαλλία.

Aυγ. 30: Συνθήκη ειρήνης της Sistova ανάμεσα στην Αυστρία και την Οθωμ. Αυτοκρατορία.

Σεπτ. 3: Το πρώτο γαλ-