Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια, τ. Ε΄

vérité. Ils n’ont qu’ à se taire. Leur silence fera plus. Il rassurera ces Etats sur la réalité de leur indépendance.

Suisse. Cette Confédération est heureuse. Son repos et son bonheur ne sont pas considérés sans jalousie. De l’ effet, on remonte à la cause.

Il est donc nécessaire de veiller attentivement au maintien des actes qui ont assuré à la Suisse le bien dont elle jouit et celui qu’elle peut faire en cas de nécessité.

Etats-Unis d’ Amérique. Depuis l’ année 1815 ce cabinet a été complètement muet à notre égard. M. Pinkney est envoyé à St.-Ptersbourg. Il y reste presque deux ans. Il n’a aucune explication avec le ministère impérial. Il n’en témoigne pas même le désir le plus lointain.

Reste à savoir si M. de Campbell aura la même réserve.

Est-elle calculée, cette réserve, ou bien naturelle? Si elle est calculée, elle cessera dès que la déclaration du 15 novembre parviendra à la connaissance du cabinet de Washington.

Si elle est naturelle, elle est inexplicable. Nous croyons cependant que les États-Unis n’ont jamais osé s’ouvrir envers nous supposant une si forte identité entre le cabinet de St.-Pétersbourg et celui de St.-James qu’en parlant avec l’une, ils se seraient compromis avec l’ autre.

Si cette opinion s’ accréditait, la Russie remplirait-elle ses devoirs envers elle-même et envers ses alliés?

C’est donc à reconnaître si cette opinion existe et dans ce cas à la détruire que consiste la tâche dont le ministère de Russie semble devoir s’ acquitter.

Il la remplira sans peine soit en expliquant la déclaration du 15 novembre, soit en portant le ministre des États-Unis à désirer sous ce rapport une explication franche et loyale.

Etablir des relations de confiance avec les États-Unis, c’est nous assurer un moyen d’ être d’une grande utilité à l’ Angleterre et à l’ Espagne.

Suède et Danemarc. Il importe de poursuivre avec constance et fermeté l’ oeuvre de la conciliation de ces deux Etats.

Les autres puissances y travaillent, mais dans un double but. Le non-succès de leurs démarches leur offre le moyen de contrecarrer un jour la Russie.

Nous n’ avons qu’un but. Celui de maintenir la paix du Nord et de placer constamment la Suède et le Danemarc hors de la nécessité de désirer la guerre comme moyen d’ améliorer leur situation.

Seconde catégorie

Turquie. La dernière expédition envoyée au baron de Stroganof offre matière à un long travail tant à ce ministre qu’au cabinet de St.-Pétersbourg.

Quelles que soient les résolution du Divan, les nôtres ne changeront point.

Il serait utile peut-être de le faire savoir, mais dans un moment opportun, aux cabinets alliés.

Ce moment paraît être celui où les explications relatives à la garde du saint sépulcre ou celles qui ont trait aux barbaresques, ouvriront la chance de parler Turquie à la cour d’ Autriche et d’ Angleterre.

Nous observons en attendant le silence remarquable que ces cabinets ont gardé à ce sujet durant les ouvertures amicales et les épanchements d’ Aix-la-Chapelle.

Pourquoi donc ce silence et cet accord immuable? Est-il spontané, est-il convenu entre ces deux cabinets?

Ces deux questions méritent une serieuse attention. Nous osons le croire.

Perse. Le traité ci-joint d’ alliance défensive entre la Perse et la Grande-Bretagne conclu au mois de novembre de l’ année 1814, nous a été communiqué par lord Castlereagh très confidentiellement (C).

La teneur de cet acte, l’ époque à laquelle il a été stipulé, celle àlaquelle il nous est communiqué, caractérisent suffisamment la politique anglaise.

Bonaparte n’ existait plus au mois de novembre de l’ année 1814. Ainsi, ses projets contre les Indes auxquels l’ Angleterre prétend avoir voulu mettre une barrière par ce traité, s’ etaient évanouis avec la puissance fabuleuse de cet homme extraordinaire.

Pourquoi donc l’ Angleterre a-t-elle persisté dans un système qui manquerait d’ objet, si cet objet était la seule crainte ou la seule méfiance que lui inspirait Bonaparte?

Nous avons entretenu confidentiellement l’ Angleterre de nos relations avec la Perse dès le moment où notre ambassade est partie pour Téhéran.

Pourquoi lord Castlereagh fait-il un mystère de ce traité au cabinet de Russie durant trois ans?

Enfin, un ambassadeur persan va à Vienne et de là en Angleterre.

Si ces puissances avaient fait sentir loyalement au schah de Perse l’ inutilité de cette mission, aurait - elle lieu?

Nous nous abstenons d’en dire davantage, mais qu’il nous soit permis d’ émettre un voeu: que le ministère de Russie veille attentivement à ce qui se passe à Vienne et à Londres.

Peut - on répondre que le traité d’ alliance défensive qui nous a été communiqué, ne fasse le sujet d’une nouvelle négociation avec l’ Autriche et qu’elle n’y accède?

Ne serait-il pas à présumer que ce même système pourrait être proposé à la Porte et que l’ Angleterre a choisi à cet effet pour intermédiaire la Perse?

L’ empereur ne redoute pas les conséquences d’un pareil système s’il devait se réaliser.

La Russie cependant doit les redouter, parce que la Russie restera pour des siècles à venir et parce que l’ avenir d’un État n’ est pas entre les mains du souverain qui le gouverne pour le présent.

Cependant, c’ est à ce souverain que la postérité demandera un compte sévère de l’ emploi qu’il a fait des grands moyens que la providence lui avait accordés.

Est-il permis d’ admettre qu’à l’ époque où l’ empereur n’ épargne aucun soin pour contribuer de bonne foi à la sécurité et au bonheur véritable de ses alliés, ces mêmes alliés organisent en secret un système qui tendrait à déconsidérer la Russie auprès des puissances voisines et à lui préparer peu à peu des enr.emis forts d’un appui européen?

Avons-nous provoqué quelque méfiance? Avons-nous inquiété les Turcs? Inquiétons-nous les Persans?

La politique de l’ empereur est pure. Elle est chrétienne même envers les Turcs comme envers les Persans.

Pourquoi donc la politique autrichienne et britannique serait-elle hostile à notre égard?

C’est à ramener ces cabinets de leurs erreurs que se réduit le travail du cabinet de s.m.i. dans cette branche importante de son service.

Το υπόμνημα αναφερόταν στις «προόδους» του ευρωπαϊκού συστήματος μετά τη λήξη των εργασιών στο Αιξ λα Σαπέλ2. Βασικοί στόχοι των Δυνάμεων παρέμεναν πάντοτε η διατήρηση της ειρήνης και η στενότερη ένωση μεταξύ τους. Απαριθμώντας τα γενικότερα οφέλη από την πιστή τήρηση των συνθηκών, ο Καποδίστριας προέβαινε, στη συνέχεια, σε εμβριθή επισκόπηση των κρισιμότερων ευρωπαϊκών ζητημάτων. Αρχίζοντας με τη Γαλλία, αναφερόταν στις αγγλοαυστριακές παρεμβάσεις στη γαλλική πολιτική ζωή και στη μάταιη προσπάθεια υποστήριξης του φιλοβασιλικού κόμματος. Αναφερόμενος στην Ισπανία, κατήγγελλε τις προθέσεις της Βρετανίας «να επεκτείνει και στην Ευρώπη την επικυριαρχία που ασκούσε στην Πορτογαλλία».

Προχωρώντας στην ανάλυση του, πρόσθετε τα ακόλουθα για το αβέβαιο ισπανικό μέλλον: «Αν ο βασιλιάς της Ισπανίας δεχόταν την ευρωπαϊκή διαμεσολάβηση με τους όρους που πρότεινε η Αγγλία3, θα έχανε οριστικά το υπόλοιπο των επαρχιών του στην Αμερική κι ακόμη την υπόληψη του στη χερσόνησο». Ως μόνη λύση απέμενε, κατά τη γνώμη του, η αποκατάσταση της ειρήνης στις επαναστατημένες ισπανικές αποικίες και η επαναφορά τους στην «αγκαλιά της μητέρας πατρίδας».

Η Αγγλία καταγγελλόταν, με αυστηρότητα, ότι πρόβαλε «απαιτήσεις για

απόλυτη κυριαρχία πάνω στη θάλασσα και στις εμπορικές σχέσεις των δύο κόσμων... Στη Γερμανία δρα διαμέσου του Αννοβέρου και των στενών διασυνδέσεων του με την Αυστρία και την Πρωσσία. Κατέχει την Πορτογαλλία, επηρεάζει το Βέλγιο, προσβάλλει τη Γαλλία, εξευτελίζει την Ισπανία, διαπραγματεύεται με τους εξεγερμένους, κωλυσιεργεί με τις Ηνωμένες Πολιτείες και αναστατώνει τα φτωχά (υπουργικά) συμβούλια της Πύλης και της Περσίας. Ποτέ μια μεγάλη Δύναμη δεν επέκτεινε τη φιλοδοξία της πιο μακρυά, ούτε πιο ανοιχτά....».

Αναφερόμενος στο βασίλειο των Κάτω Χωρών, επισήμαινε την εκεί βρετανική παρέμβαση: «Οι Κάτω Χώρες είναι καταδικασμένες να αποτελούν μια αδιάκοπη βρετανική προφυλακή, τοποθετημένη στις πύλες της Γαλλίας». Επισκοπώντας την αυστριακή αντιδραστική πολιτική, πρόσθετε τα ακόλουθα: «...Η Αυστρία επιθυμεί τα προνόμια του παλιού της αυτοκρατορικού στέμματος, χωρίς να έχει την όρεξη να επωμιστεί τα ανάλογα καθήκοντα και την ευθύνη4. Ως ευρωπαϊκή Δύναμη, επιθυμεί να βρίσκεται στο επίκεντρο του γενικού συστήματος, ν’ αποβεί ο κύριος πλανήτης και να καταστήσει τα λοιπά κράτη δορυφόρους της». Φυσικά ο Καποδίστριας δεν παρέλειπε να καυτηριάσει τις πολιτικές της μηχανορραφίες, που στρέφονταν κύρια εναντίον της Ρωσίας.

Και ο υπουργός των Εξωτερικών προχωρούσε στη θεώρηση των ιταλικών προβλημάτων: «Η Αυστρία», έγραφε, «θέλει να ρυθμίζει την πολιτική της Ιταλίας, όπως η Αγγλία ρυθμίζει την πολιτική του βασιλείου των Κάτω Χωρών». Αναφερόμενος στην Ελβετία, συνιστούσε επαγρύπνηση για την περιφρούρηση του καθεστώτος που είχε εγκαθιδρυθεί εκεί, ενώ παράλληλα υποδείκνυε την καλλιέργεια στενότερων σχέσεων με τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και την υποστήριξη της συμφιλίωσης ανάμεσα στη Σουηδία και τη Δανία. Τέλος, επισκοπώντας τις περσικές και τις τουρκικές υποθέσεις, κατέληγε τονίζοντας ότι η κυβέρνηση της Ρωσίας όφειλε να επαγρυπνεί με μεγάλη προσοχή για τα όσα διαδραματίζονταν στη Βιέννη και το Λονδίνο.

1. VPR τομ. Ι΄ σ. 611 - 619.

2. Για το κλείσιμο των εργασιών, βλ. Αρχεία Βιέννης, St. Κ., 103 Alt. 158 -159, Fol. 37 - 47 «Resumé des protokolles du congrès d’ Aix la Chapelle» Diplomatisches Archiv für Europa, B΄ (1822) σ. 721 - 768 και E. Molden, Zur Geschichte des österreichischrussischen Gegensatzes κλπ., ό.π., σ. 179 - 182.

3. Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια, τομ. A σ. 49.

4. Λόγω της πρωτοκαθεδρίας της μεγάλης αυτής Δύναμης στην ομοσπονδιακή συνέλευση της Γερμανίας.



ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Για την πληρέστερη κατανόηση των Καποδιστριακών κειμένων, που δημοσιεύονται σ’ αυτό τον τόμο, θεωρούμε απαραίτητη την παράθεση ορισμένων ιστορικών στοιχείων, που αναφέρονται στις συνθήκες, που υπογράφτηκαν στην περίοδο 1815-1818 και διευκρινίζουν περαιτέρω τα όσα καταχωρεί στα υπομνήματα, τις εκθέσεις και τις επιστολές του ο Καποδίστριας.

Η μάχη των Εθνών στη Λειψία τις 16, 17 και 18 Οκτωβρίου οδηγεί στην κατάρρευση της Αυτοκρατορίας του Ναπολέοντα. Οι Συμμαχικές Δυνάμεις, που είχαν νικήσει το Βοναπάρτη, δεσπόζουν πλέον στα γερμανικά κράτη. Η Ισπανία αποσπάται από τον Ναπολέοντα. Ακολουθεί και η Ιταλία. Η Αγγλία θέλει να επανέλθει στο Αννόβερο και να κατακτήσει τις γαλλικές αποικίες. Η Ρωσία να προσαρτήσει ολόκληρη την Πολωνία. Η Πρωσία εποφθαλμιά την Πομερανία και τη Βεστφαλία, στρέφει επεκτατικά βλέμματα προς τη Σαξονία και ελπίζει στην Αλσατία. Η Αυστρία διεκδικεί την επέκταση της ηγεμονίας της σ’ όλη την Ιταλία. Επιδιώκοντας την επέκταση αυτή η Αυστρία υποστηρίζει την ακεραιότητα της Γαλλίας στη συμμαχική σύσκεψη της Φραγκφούρτης. Ο Ναπολέων, ελπίζοντας ακόμη σε μια νέα πολεμική εξόρμηση, η οποία θα αναδείκνυε νικήτρια τη Γαλλία, καθυστερεί να απαντήσει στη μεσολαβητική παρέμβαση της Αυστρίας. Όταν διαπιστώνει την αδυναμία του να αντλήσει δυνάμεις από το γαλλικό λαό για συγκρότηση αξιόμαχου στρατού και δέχεται καθυστερημένα τις Αυστριακές προτάσεις, οι Συμμαχικές δυνάμεις έχουν εισβάλλει στη Γαλλία και καθιστούν αδύνατη οποιαδήποτε συνεννόηση με τον Ναπολέοντα.

Η πρώτη συμφωνία, που υπογράφεται μεταξύ των Συμμάχων και πριν ακόμη παραιτηθεί από το θρόνο ο Ναπολέων είναι το Σύμφωνο του CHAUMONT. Με το Σύμφωνο αυτό οι Σύμμαχες Δυνάμεις αναλαμβάνουν την υποχρέωση: 1) Να μη καταθέσουν τα όπλα, αν προηγουμένως δεν επιβάλουν τις απόψεις τους. 2) Να μη υπογράψουν χωριστή ειρήνη και 3) Να ανασυγκροτήσουν το χάρτη της Ευρώπης πάνω στις ακόλουθες βάσεις:

α) Η Γαλλία θα επανερχόταν στα σύνορά της της 1 Ιανουαρίου 1792.

β) Η Γερμανία θα ανασυγκροτούνταν επί ομοσπονδιακής βάσεως.

γ) Η Ελβετία θα ανακηρυσσόταν σε κράτος ενιαίο, σε κατάσταση διαρκούς ουδετερότητας.

δ) Η Ιταλία θα χωριζόταν σε διάφορα ανεξάρτητα κράτη, τα οποία θα διατελούσαν υπό την κηδεμονία της Αυστρίας.

ε) Η Ισπανία θα χωριζόταν οριστικά από τη Γαλλία και δεν θα επιτρεπόταν σε καμμιά περίπτωση η άνοδος στους δύο θρόνους του ίδιου μονάρχη.

στ) Η Ολλανδία θα προσαρτούσε τις βελγικές επαρχίες.

ζ) Η Αγγλία θα αποκτούσε τη Μάλτα, τις γαλλικές αποικίες και το μεγαλύτερο μέρος των Ολλανδικών αποικιών.

Οι συμβαλλόμενες Δυνάμεις αναλαμβάνουν την υποχρέωση να προστατεύσουν το νέο εδαφικό καθεστώς της Ευρώπης, καθιερώνοντας για πρώτη φορά το Διευθυντήριο των Μεγάλων Δυνάμεων. Η διάρκεια του Συμφώνου ορίστηκε εικοσαετής.

Τίς 30 Μαρτίου 1814 τα συμμαχικά στρατεύματα μπαίνουν στο Παρίσι, ο Ναπολέων με τη Συνθήκη του Φονταινεμπλώ παραιτείται του θρόνου, και ο Λουδοβίκος ΙΗ΄ ανακηρύσσεται βασιλιάς της Γαλλίας.

Τις 30 Μαΐου υπογράφεται στο Παρίσι η ειρήνη μεταξύ της Γαλλίας από τη μια και των Συμμάχων από την άλλη. Στους τελευταίους προστέθηκαν η Ισπανία, η Πορτογαλλία και η

Σουηδία. Η συνθήκη περιλαμβάνει τις αποφάσεις του CHAUMONT, με ελαφρές μόνον τροποποιήσεις προς όφελος της Γαλλίας, με αποτέλεσμα την αύξηση του πληθυσμού της κατά 500.000 περίπου ψυχές. Προβλεπόταν παράλληλα η σύγκληση Συνεδρίου στη Βιέννη, που θα καθόριζε τις λύσεις για δευτερεύοντα άλλα ζητήματα, που θα διαμόρφωναν τη νέα τάξη πραγμάτων στην Ευρώπη. Επειδή όμως στο συνέδριο θα αντιπροσωπεύονταν όλα τα ευρωπαϊκά κράτη οι Δυνάμεις του Διευθυντηρίου, με μυστική συμφωνία, αποφάσισαν ότι οι οποιεσδήποτε προτάσεις για την τύχη της Ευρώπης θα προέρχονταν από τις Δυνάμεις της Συμμαχίας και θα ήταν υποχρεωτικές για τη Γαλλία και κατά δεύτερο λόγο για τα μικρότερα κράτη.

ΤΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ της Βιέννης συνήλθε στην αυστριακή πρωτεύουσα τον Σεπτέμβριο του 1814, με ένα μήνα καθυστέρηση λόγω διαφωνιών μεταξύ των Συμμάχων. Υπήρξε το μεγαλύτερο Συνέδριο του 19ου αιώνα. Στο προσκήνιο κινήθηκε η κοσμική ζωή. Στα παρασκήνια οι διαπραγματεύσεις μεταξύ των τεσσάρων και της Γαλλίας, η οποία, χάρις στη διπλωματική δεξιότητα του Ταϋλλεράνδου, ο οποίος την αντιπροσώπευσε, κατόρθωσε να γίνει δεκτή στο ευρωπαϊκό Διευθυντήριο των Μεγάλων Δυνάμεων. Τα μικρότερα κράτη δεν κλήθηκαν καν να πουν τη γνώμη τους. Υπέκυψαν στις αποφάσεις των Μεγάλων.

Ενώ όμως το Συνέδριο συνέχιζε αμέριμνα τις εργασίες του, ο Ναπολέων δραπετεύει από το νησί Έλβα, όπου τον είχαν περιορίσει οι Σύμμαχοι, αποβιβάζεται στη νότιο Γαλλία κι έπειτα από θριαμβευτική πορεία διά μέσου της χώρας φτάνει τις 15 Μαρτίου 1815 στο Παρίσι και αναλαμβάνει τη διακυβέρνηση της Γαλλίας. Διατυπώνει ειρηνικές προτάσεις προς τους Συμμάχους, οι οποίοι όμως δεν δέχονται καμία συζήτηση μαζί του και αρχίζουν νέα εκστρατεία εναντίον του. Ακολουθεί η ήττα του Βατερλώ και η υπογραφή της δεύτερης Συνθήκης των Παρισίων της 8/20 Νοεμβρίου 1815 μεταξύ των Συμμάχων και της Γαλλίας. Αυτή τη φορά ο Ταϋλλεράνδος δεν κατορθώνει να επιτύχει ευνοϊκές ρυθμίσεις υπέρ της χώρας του. Έτσι η Γαλλία με την Συνθήκη της 8/20 Νοεμβρίου υποχρεώνεται:

1) Στην παραχώρηση ορισμένων οχυρών θέσεων στην αριστερή όχθη του Ρήνου και της Σαβοΐας.

2) Σε πολεμική αποζημίωση 700 εκατ. φράγκων, πληρωτέα μέσα σε πέντε χρόνια.

3) Στην πληρωμή όλων των παλιών γαλλικών χρεών και πριν από την επανάσταση και όσα δημιούργησε ο γαλλικός στρατός στις χώρες που είχε καταλάβει. Ως την τελειωτική εξόφληση στρατιά 150.000 ανδρών, που θα την αποτελούσαν 5 σώματα στρατού από 30.000 το καθένα (τα 4 θα προέρχονταν από τις 4 Δυνάμεις και το πέμπτο από μονάδες των μικροτέρων συμμάχων). Όλες τις δαπάνες του στρατού κατοχής, ανερχόμενες σε 130 εκατομ. φράγκα το χρόνο, θα τις πλήρωνε η Γαλλία.

ΠΡΙΝ ΟΜΩΣ από την τελική εκστρατεία εναντίον του Ναπολέοντα οι σύνεδροι της Βιέννης αποφασίζουν να υπογράψουν, τις 9 Ιουνίου 1815, την Τελική Πράξη του Συνεδρίου της Βιέννης. Η Πράξη αυτή περιλαμβάνει 121 άρθρα και ρυθμίζει τα πράγματα της Ευρώπης ως εξής:

1) Η Αυστρία παραιτήθηκε των δικαιωμάτων της στις Καθολικές Κάτω Χώρες, αλλά σε αντάλλαγμα προσάρτησε ανατολικά πολωνικές επαρχίες και τη Γαλικία, στο νότο τη Δαλματία, την Ιστρία και την Ιλλυρία, επίσης το Τυρόλο και το Σάλτσμπουργκ. Στην Ιταλία προσάρτησε τη Βενετία και τη Λομβαρδία. Με τους διάφορους Δούκες του οίκου των Αψβούργων, τους οποίους εγκατέστησε επί κεφαλής μικρών κρατιδίων, ασκούσε την ηγεμονία της σ’ ολόκληρη τη χερσόνησο. Το βασίλειο των Δύο Σικελιών αναγκάστηκε να υπογράψει αμυντική συνθήκη με την Αυστρία.

2) Στο ανεξάρτητο Βασίλειο των Κάτω Χωρών προσαρτήθηκαν οι Βελγικές επαρχίες και το Λουξεμβούργο, το οποίον συμμετείχε συγχρόνως στη Γερμανική Συνομοσπονδία ως το 1890, που ανακηρύχθηκε ανεξάρτητο Δουκάτο.

3) Η Πολωνία διαμελίσθηκε. Επαρχίες της προσαρτήθηκαν από τους ισχυρούς γείτονες της, εκτός από την πόλη της Κρακοβίας, που αποτέλεσε ανεξάρτητη αριστοκρατική δημοκρατία. Οι πολωνικές επαρχίες που κατακυρώθηκαν στη Ρωσία, αποτελέσανε αυτόνομο βασίλειο με βασιλέα το Ρώσο Αυτοκράτορα.

4) Η Δανία προσάρτησε τα Δουκάτα του Χόλσταιν και του Λάουεμπουργκ, τα οποία όμως αποτελέσανε μέλη της Γερμανικής Ομοσπονδίας. Εξ άλλου όμως παραιτήθηκε των δικαιωμάτων της στη Νορβηγία, που προσαρτήθηκε στη Σουηδία, η οποία έχασε τη Φιλανδία προς όφελος της Ρωσίας.

5) Η Ελβετία, μετά την προσάρτηση της Γενεύης και την ενοποίηση των καντονιών, ανακηρύχθηκε σε κατάσταση διαρκούς ουδετερότητας.

6) Το Αννόβερο ανακηρύχθηκε ανεξάρτητο Βασίλειο υπό τον Βασιλιά της Αγγλίας. Πήρε όμως συγχρόνως μέρος στη Γερμανική Συνομοσπονδία.

7) Η Αγγλία απέκτησε τη Μάλτα, όλες τις γαλλικές αποικίες και το μεγαλύτερο μέρος των ολλανδικών κτήσεων.

8) Η Ρωσία εκράτησε όλες τις κτήσεις, έλαβε το μεγαλύτερο μέρος της Πολωνίας, τη Γεωργία και ενίσχυσε τη θέση της στην Ανατολή με συνεχή πίεση επί της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

9) Η Γερμανία παρέμεινε διαιρεμένη σε διάφορα ανεξάρτητα κράτη, τα οποία αποτελέσανε τη Γερμανική Συνομοσπονδία υπό την προεδρία του Αυτοκράτορα της Αυστρίας. Κοινό όργανο της Συνομοσπονδίας η Δίαιτα, η οποία είχε έδρα τη Φραγκφούρτη και στην οποία αντιπροσωπεύονταν οι κυβερνήσεις των ομόσπονδων κρατών. Η σύνθεση και ο τρόπος διοίκησης της Συνομοσπονδίας δεν ανταποκρίνονταν στο συμφέρον και τις προσδοκίες των γερμανικών λαών, εξυπηρετούσε δε μόνον τα συμφέροντα της Αυστρίας.

10) Η Πρωσία προσάρτησε τη βόρεια Σαξωνία, πόλεις στην αριστερή όχθη του Ρήνου, τη Δυτική Πομερανία, το λεκανοπέδιο του Σάαρ και τμήμα του Λουξεμβούργου.

11) Η Ιταλία παρέμενε ως γεωγραφική έκφραση χωρίς καμιά πολιτική οργάνωση. Ο Πάπας ανέκτησε την κοσμική του εξουσία μέσα στα όρια του παπικού κράτους. Η Αυστρία με προσαρτήσεις και έλεγχο των μικρών κρατιδίων διά μέσου μελών της οικογενείας των Αψβούργων ελέγχει ολόκληρη τη χερσόνησο.

12) Το Συνέδριο αποδέχθηκε ορισμένους κανόνες διεθνούς δικαίου, όπως την αρχή της ελεύθερης ναυσιπλοΐας στους ποταμούς, την κατάργηση του δουλεμπορίου, την αντιμετώπιση της πειρατείας κ.ά.

Με τις συνθήκες της Βιέννης και τη Συνθήκη του Παρισιού της 8/20 Νοεμβρίου 1815 εξασφαλίστηκε η ισορροπία μεταξύ των μεγάλων σε βάρος των μικρών κρατών. Οι λαϊκοί πόθοι και οι αρχές της Γαλλικής Επανάστασης παραγνωρίστηκαν και η νέα τάξη πραγμάτων στηρίχθηκε στο εδαφικό καθεστώς, που διαμορφώθηκε στη Βιέννη, και στην αριστοκρατική οργάνωση της διεθνούς κοινωνίας.

Δύο κυρίως κράτη βγήκανε από τους ναπολεόντειους πολέμους ιδιαίτερα ενισχυμένα. Η Πρωσία, που με τις προσαρτήσεις και την επιβεβαίωση της στρατιωτικής της ισχύος στα πεδία των μαχών, αναδεικνύεται σε μεγάλο γερμανικό κράτος, που μπορεί να ισορροπήσει τη γαλλική δύναμη. Και η Αγγλία, η οποία, με την εξασφάλιση της ισορροπίας στην Ευρώπη και την προσάρτηση υπερποντίων αποικιών, θέτει τις βάσεις της θαλασσοκρατορίας της.

ΜΕΤΑ ΤΗΝ υπογραφή της Τελικής Πράξεως του Συνεδρίου της Βιέννης και τη δεύτερη συνθήκη των Παρισίων, οι Μεγάλες Δυνάμεις θέλησαν να εξασφαλίσουν: 1) Τη διατήρηση του εδαφικού καθεστώτος των συνθηκών της Βιέννης 2) Το σεβασμό της αρχής της νομιμότητας και 3) Την οργάνωση της διεθνούς κοινωνίας επί ολιγαρχικών βάσεων. Για το σκοπό αυτό υπέγραψαν δύο συνθήκες: Τής Τετραπλής Συμμαχίας και της Ιεράς Συμμαχίας.

Με την πρώτη, που υπογράφτηκε τις 24 Νοεμβρίου 1815, μεταξύ των τεσσάρων Μεγάλων Δυνάμεων, Ρωσίας, Αυστρίας, Αγγλίας και Πρωσίας, αποσκοπείτο η διατήρηση του εδαφικού καθεστώτος, που είχε προκύψει από τη συνθήκη της Βιέννης, καθώς και η διασφάλιση της ειρήνης με περιοδικές διασκέψεις, αμοιβαίες υποχωρήσεις και στρατιωτικές επεμβάσεις για την τήρηση της τάξεως. Αργότερα στην συνθήκη προσχώρησε ως πέμπτη δύναμη και η Γαλλία οπότε πήρε το όνομα Πενταρχία.

Η συνθήκη της Ιεράς Συμμαχίας οφειλόταν σε αποκλειστική πρωτοβουλία του Αυτοκράτορα της Ρωσίας. Υπογράφτηκε τις 14 Σεπτεμβρίου 1815 από τους ηγεμόνες της Ρωσίας, της Αυστρίας και της Πρωσίας. Σκοπός της η εξασφάλιση της ησυχίας και της ευημερίας των λαών.

στην πραγματικότητα όμως η εξασφάλιση της νομιμότητας, δηλ. των θρόνων των ηγεμόνων, με την κατάπνιξη κάθε λαϊκής εξεγέρσεως. Με την Ιερά Συμμαχία δεσμεύονταν μόνον οι ηγεμόνες, γι’ αυτό δεν προσχώρησε σ ’ αυτήν ο βασιλιάς της Αγγλίας, ο οποίος δικαιολόγησε την άρνησή του με συνταγματικά κωλύματα.

Διαφοροι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι απώτερος σκοπός του Αλέξανδρου ήταν να παρασύρει τις Μεγάλες Δυνάμεις σε μία νέα σταυροφορία κατά των Τούρκων. Η εξέλιξη όμως των γεγονότων απέδειξε ότι η Ιερά Συμμαχία απέβη τελικά όργανο στα χέρια του Μέττερνιχ για την προάσπιση της αντιδραστικής πολιτικής του και της ισορροπίας των δυνάμεων σε βάρος των λαϊκών διεκδικήσεων. Ο Καποδίστριας εξ αρχής υπήρξε αντίθετος προς τη Συνθήκη αυτή και διατύπωσε ευθέως την αντίθεση του προς τον Ρώσο Αυτοκράτορα.

ΣΤΟ ΠΑΡΙΣΙ υπογράφτηκε τις 5/17 Νοεμβρίου 1815 και μία ακόμη συνθήκη με την οποία τα Ιόνια Νησιά συγκρότησαν ελεύθερο και ανεξάρτητο κράτος υπό την προστασία της Αγγλίας. Η συνθήκη αυτή υπήρξε καρπός επίμονων προσπαθειών και έντονης διπλωματικής δραστηριότητας του Καποδίστρια, όπως προκύπτει από τα δημοσιευόμενα στον τόμο κείμενα.

Όσον αφορά το θέμα των χρεών της Γαλλίας, είχαν πραγματοποιηθεί μεταξύ 1816 και 1818 διαφοροι διακανονισμοί. Η κυβέρνηση Ρισελιέ θέλοντας ν’ απαλλάξει το συντομότερο τη χώρα της από την ξενική κατοχή κατέβαλε 45 εκατομ. φράγκα το τετράμηνο έναντι των 700 εκατομ. φράγκων της πολεμικής αποζημιώσεως. Για να το επιτύχει αυτό είχε δανειστεί από Τράπεζες του Λονδίνου και του Άμστερνταμ 284 εκατομ. φράγκα υπό δυσβάστακτους όρους. Συγχρόνως ο Ρισελιέ ζήτησε τον Απρίλιο του 1816 να ελαττωθεί ο στρατός κατοχής, ώστε να εξοικονομήσει χρήματα κι από αυτή την πλευρά. Το αίτημα έγινε δεκτό και από τον Απρίλιο του 1817 η δύναμη της στρατιάς μειώθηκε σε 120.000 άνδρες. Εκείνο όμως που φαινόταν άλυτο ήταν το θέμα των παλιών χρεών, γιατί είχαν παρουσιαστεί εν τω μεταξύ 135.000 διεκδικητές με απαιτήσεις ύψους 1500 εκατομ. φράγκων. Η διάσκεψη των πρεσβευτών των Δυνάμεων, που επόπτευε την εκτέλεση της συνθήκης των Παρισίων, δέχθηκε τον Απρίλιο του 1818 να πληρώσει η Γαλλία κατ’ αποκοπή 240 εκατομ. φράγκα.

Αλλά η ρύθμιση των πολεμικών χρεών της Γαλλίας δεν εκάλυπτε όλες τις διαφορές και διαφωνίες που είχαν ανακύψει μεταξύ των Συμμάχων από την υπογραφή της Συνθήκης της 24 Νοεμβρίου 1815. Η Αγγλία έβλεπε την Τετραπλή Συμμαχία ως μέσο μη επικράτησης της Γαλλίας, ενώ ο Τσάρος την παρέμβαση των μεγάλων τη θεωρούσε ως μέσο παγκόσμιας ισορροπίας. Η αντίθεση αυτή υποβοηθούσε τα σχέδια του Μέττερνιχ και δημιουργούσε θέματα. Γι’ αυτό κρίθηκε απαραίτητη μια νέα διάσκεψη των Συμμάχων της Τετραπλής, η οποία και συνήλθε τα τέλη Σεπτεμβρίου 1818 στο Αιξ λα Σαπέλ.

Στο Αιξ λα Σαπέλ υπογράφτηκε σύμβαση μεταξύ Γαλλίας και των Τεσσάρων, που όριζε ότι τα στρατεύματα κατοχής θα αποχωρούσαν τις 30 Νοεμβρίου, ότι το υπόλοιπο της πολεμικής αποζημίωσης, ύψους 286 εκατομ. φράγκων, περιοριζόταν σε 265 εκατ. φράγκα. Για τα 165 εκατ. εγγυόταν οι Τράπεζες, που είχαν ήδη δανείσει στη Γαλλία, ενώ τα υπόλοιπα θα πληρώνονταν σε γαλλικά χρεώγραφα, στην τιμή που θα είχαν την ημέρα της πληρωμής.

Έπειτα από τη συμφωνία αυτή η Γαλλία έγινε δεκτή στη Συμμαχία των Μεγάλων, η οποία από Τετραπλή ονομάστηκε Πενταπλή. Επρόκειτο περί επιτυχίας της Γαλλίας που οφειλόταν κυρίως στην υποστήριξη της Ρωσίας, οι εκπρόσωποι της οποίας είχαν διαγνώσει σωστά ότι ο φυσικός σύμμαχος της Ρωσίας στη Δύση ήταν η Γαλλία.

Το Συνέδριο του Αιξ λα Σαπέλ διακήρυξε, για μια ακόμη φορά, ότι η αρχή της επέμβασης στις ξένες χώρες για την επιβολή η προστασία του νομίμου καθεστώτος, αποτελούσε μέρος του Δημοσίου Δικαίου που ίσχυε τότε στην Ευρώπη. Στην επανάληψη της αρχής αυτής οδήγησε η διαπίστωση ότι τα πνεύματα των λαϊκών τάξεων είχαν αρχίσει να εκδηλώνονται κατά του καθεστώτος των συνθηκών της Βιέννης.

Επιμέλεια Κ. ΔΑΦΝΗ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Σελ.

Κ. ΔΑΦΝΗ: Προλογικό Σημείωμα ............................. ζ'

Π. ΠΕΤΡΙΔΗ: Εισαγωγή ...................................... ια '

ΚΕΙΜΕΝΑ: Έτους 1815 ..................................... 1

Έτους 1816 ........................................ 111

Έτους 1817 ........................................ 191

Έτους 1818 ........................................ 227

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ .............................................. 355



ΑΡΧΕΙΟΝ

ΙΩΑΝΝΟΥ

ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ

Στην μνήμη του Γρηγόρη Δαφνή



ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

ΑΡΧΕΙΟΝ

ΙΩΑΝΝΟΥ

ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ

ΤΟΜΟΣ Ε΄

ΚΕΡΚΥΡΑ 1984



Εκδότης

Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών - Κέρκυρα - Τηλ. (0661) 30.674

Γενική επιμέλεια εκδόσεως

Κώστας Δαφνής

Συναγωγή κείμενων - Μετάφραση - Εισαγωγή - Βιβλιογραφία

Παύλος Πετρίδης - Καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

Στοιχειοθεσία - Εκτύπωση

«ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ» - Σταδίου 48 - Αθήνα



ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Η ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ σταδιοδρομία του I. Καποδίστρια άρχισε το Μάϊο του 1809, όταν τοποθετήθηκε στο Υπουργείο των Εξωτερικών της Ρωσίας με το βαθμό του συμβούλου του κράτους. Το 1811 στέλνεται στη Βιέννη ως ακόλουθος της Ρωσικής πρεσβείας, το 1812 τοποθετείται διευθυντής του διπλωματικού γραφείου της ρωσικής στρατιάς του Δουνάβεως κοντά στο Διοικητή της ναύαρχο Τσιτσαγκώφ. Οι εκθέσεις που υποβάλλει προσελκύουν την προσοχή του Τσάρου Αλεξάνδρου Α', ο οποίος του απονέμει τον τίτλο του ενεργού κρατικού συμβούλου. Υπό την ιδιότητα αυτή παρακολουθεί τα ρωσικά στρατεύματα στην ευρωπαϊκή εκστρατεία τους εναντίον του Ναπολέοντα Βοναπάρτη. Έρχεται σε επαφή με τον Αυτοκράτορα, ο οποίος, εκτιμώντας τις ικανότητες του, τον στέλνει το 1813-1814 στην Ελβετία για να βοηθήσει στην ειρήνευση της χώρας, στην ενοποίηση των καντονιών και στην ανεξαρτησία της. Η επιτυχία του στην αποστολή αυτή τον φέρνει τον Οκτώβριο του 1814 στη Βιέννη ως μέλος της ρωσικής αντιπροσωπείας στο Συνέδριο που είχε αρχίσει στην Αυστριακή πρωτεύουσα για τη σύναψη των συνθηκών, που θα ρύθμιζαν τις τύχες της Ευρώπης κατά τη μεταναπολεόντεια περίοδο. Η διπλωματική του δραστηριότητα τον προωθεί στο αξίωμα του Γραμματέα του Κράτους στις εξωτερικές υποθέσεις και τελικά, τον Ιανουάριο του 1816, στο αξίωμα του Μυστικοσυμβούλου, που ερχόταν τρίτο στη ρωσική ιεραρχία. Με το αξίωμα αυτό, του υπουργού των Εξωτερικών ουσιαστικά, ο Καποδίστριας θα χειριστεί, ως το 1822, που θα παραιτηθεί, καίρια θέματα της εξωτερικής πολιτικής της Ρωσίας. Συγχρόνως παρακολουθεί τις εξελίξεις γύρω από το επτανησιακό ζήτημα και με τους κατάλληλους χειρισμούς προωθεί τη δημιουργία ανεξάρτητου κράτους των νησιών του Ιονίου υπό την προστασία της Αγγλίας.

Η ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ δραστηριότητα του Καποδίστρια αναπτύσσεται στα χρόνια 1813-1822, κατά την οποία διαμορφώνεται ο νέος χάρτης της Ευρώπης και οι μεγάλες δυνάμεις της εποχής επιχειρούν να αποσπάσουν τα περισσότερα πλεονεκτήματα η μία από την άλλη με ραδιουργίες, υποσχέσεις και υπονομεύσεις. Οι ισπανικές και πορτογαλλικές αποικίες της Αμερικής αρχίζουν να διεκδικούν την ανεξαρτησία τους, η Ιερή Συμμαχία, εν ονόματι ενός θεϊκού status quo, πνίγει στη γέννησή του κάθε απελευθερωτικό κίνημα και τα συνέδρια των Ευρωπαίων μοναρχών διαδέχονται το ένα το άλλο για να

χαλκεύσουν δεσμά για τους λαούς. Τα χρόνια αυτά συνιστούν τη σημαντικότερη περίοδο της δημόσιας ζωής του Καποδίστρια, μετά τη δράση του ως Κυβερνήτη της Ελλάδος. Και τα κείμενα που εκφράζουν την περίοδο αυτή της Καποδιστριακής δραστηριότητας και αντικαθρεφτίζουν τη διπλωματική και πολιτική ιστορία της Ευρώπης της εποχής εκείνης, μας δίνουν στη διαδοχή τους το στίγμα των ιδεών και των ικανοτήτων του Έλληνα πολιτικού και διπλωμάτη.

ΤΗΝ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗ των κειμένων της περιόδου αυτής, τη μετάφραση και το σχολιασμό τους πραγματοποίησε ο Καθηγητής της Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης κ. Παύλος Πετρίδης έπειτα από παράκληση της Εταιρείας Κερκυραϊκών Σπουδών. Ήταν ο αρμοδιότερος λόγω της οικειότητάς του με τα θέματα της περιόδου αυτής της Ευρώπης και της σειράς εργασιών που έχει δημοσιεύσει πάνω σ’ αυτά. Και ο κ. Πετρίδης επετέλεσε με ενδιαφέρον και αγάπη το έργο που ανέλαβε και με τα 163 κείμενα που παρουσιάζει καλύπτεται - με υπομνήματα, εκθέσεις, επιστολές, οδηγίες κ.λ.π. - όλη η πορεία του Καποδίστρια μέσα στη θολή ατμόσφαιρα της Ευρώπης του 1815 - 1822 και αναδεικνύεται η γνώση των προβλημάτων της διεθνούς πολιτικής, η οξύτατη κρίση του, το πάθος του για τη φιλελευθεροποίηση των καθεστώτων και τον αφοπλισμό και η ανένδοτη επιμονή του να προστατεύσει και να προωθήσει τα δίκαια των Ελλήνων.

ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ αυτά δεν δημοσιεύονται από τα πρωτότυπα, από τα Καποδιστριακά δηλ. χειρόγραφα, όπως έγινε σε προηγούμενους τόμους, γιατί απλούστατα δε στάθηκε δυνατή - όχι από δική μας υπαιτιότητα - η προσπέλαση στα ρωσικά αρχεία, όπου υπάρχουν αυτά τα πρωτότυπα. Ευτυχώς όμως εδώ και αρκετά χρόνια άρχισε στη Σοβιετική Ένωση η δημοσίευση του υλικού των αρχείων του Ρωσικού Υπουργείου των Εξωτερικών. Και μέσα σ’ αυτό το υλικό υπάρχουν και τα καποδιστριακά κείμενα. Εάν είναι όλα τα κείμενα ή η δημοσίευση είναι επιλεκτική, αυτό δεν το γνωρίζουμε. Πάντως αποτελεί η έκδοση αυτή, με τη δημοσίευση του γαλλικού πρωτότυπου και η μετάφρασή του στα ρωσικά, βασική πηγή για οποιαδήποτε επαφή με τα κείμενα του Καποδίστρια. Δεν υπάρχει βέβαια το στάδιο της μεταγραφής από το πρωτότυπο, αλλά επειδή δεν ήταν δυνατόν να περάσουν τα καποδιστριακά κείμενα από τη διαδικασία αυτή δεν μπορούσαμε ασφαλώς να τα αγνοήσουμε. Και ο κ. Πετρίδης εργάστηκε πάνω στο δεδομένο αυτό, παρουσιάζοντας μια πλήρη συναγωγή των κειμένων. Το ίδιο επεδίωξε και από άλλες, γνωστές και άγνωστες πηγές, που αναφέρονται στη διπλωματική δραστηριότητα του Καποδίστρια και ερμηνεύουν ή συμπληρώνουν απόψεις και πράξεις του Έλληνα υπουργού της Ρωσίας. Ευχαριστούμε και από τη θέση αυτή τον κ. Πετρίδη για το έργο που επετέλεσε.

ΤΑ 163 ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΑ κείμενα θα δημοσιευθούν σε δύο τόμους. Τα αναφερόμενα στα χρόνια 1815, 1816, 1817 και 1818 θα περιληφθούν στον Ε΄ Τόμο του Αρχείου Καποδίστρια. Τα χρονολογούμενα στα χρόνια 1819, 1820, 1821 και 1822 θα δημοσιευθούν στον ΣΤ' Τόμο του Αρχείου. Στο τέλος του ΣΤ΄ τόμου θα δημοσιευθούν πίνακες των κειμένων που καταχωρούνται στους δυο τόμους, με σύντομες περιλήψεις, ευρετήρια ονομάτων και τόπων. Επίσης σχόλια και υπομνηματισμός για πρόσωπα και γεγονότα, που θα καθιστούν τα κείμενα πιο προσιτά, μια αρχή που ακολουθήσαμε και στους προηγούμενους τόμους. Πλήρης ξένη και ελληνική βιβλιογραφία, πηγών και δημοσιευμάτων, θα καλύπτει τη χρονική περίοδο στην οποία αναφέρονται τα κείμενα.

Θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι τα δημοσιευόμενα στους δύο τόμους κείμενα δεν καλύπτουν εξ ολοκλήρου τις δραστηριότητες του Καποδίστρια στα χρόνια εκείνα. Υπάρχουν και άλλα, που αναφέρονται στις υποθέσεις της Ελβετίας, στη φροντίδα για την παιδεία των Ελλήνων, στην εξασφάλιση των προόδων που είχαν συντελεστεί στην Ευρώπη στους τομείς της γεωργίας και εκπαιδεύσεως, ώστε να χρησιμοποιηθούν από το νεοσύστατο Ηνωμένο Κράτος των Ιονίων Νήσων. Το ενδιαφέρον του για τις τύχες των Επτανήσιων, έκδηλο στα περισσότερα κείμενα του, φανερώνει ότι ο Καποδίστριας έτρεφε πάντα το όνειρο να γυρίσει στη γενέθλια γη, σαν πρώτο κύτταρο του αγώνα για την εθνική απελευθέρωση του Ελληνισμού. Οι επιστολές προς τον πατέρα του (Τόμος Γ' του Αρχείου) αποκαλύπτουν εύγλωττα τις προθέσεις του. Και θα αποτελούσαν πολυτιμότερο υλικό για τις ιδέες και τις επιδιώξεις της περιόδου αυτής οι επιστολές του προς τον αδελφό του Βιάρο, αν δεν καταστρέφονταν τον Σεπτέμβριο του 1943, όταν η Κέρκυρα παραδόθηκε στις φλόγες από τις εμπρηστικές βόμβες των Ναζήδων. Αλλά και χωρίς αυτές διαμορφώνεται αρκετά καθαρά ο τελικός στόχος των αγώνων και των ενεργειών του Καποδίστρια.

Κ. ΔΑΦΝΗΣ

Πρόεδρος Εταιρείας Κερκυραϊκών Σπουδών