Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια, τ. Ι΄

δε δαπανώνται αλόγιστα, αλλά ότι χρησιμοποιούνται με σύνεση σε προγραμματισμένα εργα20.

Το τελευταίο αυτό στοιχείο είναι απαραίτητο, προκειμένου να μπορεί ο Εϋνάρδος να πιέζει τους αρμόδιους για να πετύχει την τελική χρηματοδότηση της χώρας με το δάνειο των 60.000.000 φράγκων που ζητά η Ελλάδα. Ο Εϋνάρδος, ο οποίος είναι εξουσιοδοτημένος από την Προσωρινή Κυβέρνηση να προβεί στη σύναψη του δανείου αυτού, μόλις οι αποφάσεις της διάσκεψης του Λονδίνου το επιτρέψουν, προβαίνει σε πολλά διαβήματα για να φέρει σε αίσιο πέρας την αποστολή του. Από τις συζητήσεις του, όμως, με ανώτερα κυβερνητικά στελέχη της Γαλλίας ή με τους πρεσβευτές των άλλων Δυνάμεων στο Παρίσι, αποσπά μόνον υποσχέσεις. Έτσι, και επειδή συμμερίζεται τις ανησυχίες του Καποδίστρια για τους κινδύνους που εγκυμονεί η παύση των πληρωμών από το Ελληνικό Δημόσιο Ταμείο, δανείζει στο ελληνικό κράτος από δικά του χρήματα το ποσό των 700.000 φράγκων, προκειμένου να διευκολύνει τον Καποδίστρια να αντιμετωπίσει τις άμεσες υποχρεώσεις τον21. Ανάμεσα στα καθήκοντα του Εϋνάρδου είναι και η διαχείριση των, περιορισμένου ύψους, καταθέσεων στο εξωτερικό, η εξώφληση όλων των ελληνικών υποχρεώσεων και η τήρηση αναλυτικών λογαριασμών, για τους οποίους ο Καποδίστριας ενημερώνεται συχνά, όπως φαίνεται και στις επιστολές που δημοσιεύονται εδώ22.

Οι υπηρεσίες, ωστόσο, που προσφέρει ο Εϋνάρδος στον Καποδίστρια και στο ελληνικό κράτος ξεπερνούν κατά πολύ το επίπεδο των οικονομικών συναλλαγών. Ο Εϋνάρδος, που διατηρεί σχέσεις με πολλές προσωπικότητες, ενημερώνεται αμέσως για τις φήμες που κυκλοφορούν στην Ευρώπη σχετικά με τα ζωτικά ελληνικά συμφέροντα, καθώς και για την πορεία των διαπραγματεύσεων της διάσκεψης του Λονδίνου και, με τη σειρά του, πληροφορεί τον Καποδίστρια, τον οποίο, όπως είναι γνωστό, η διάσκεψη του Λονδίνου αγνοεί συστηματικά. Τη βοήθεια του Ελβετού φιλέλληνα ζητά ο Καποδίστριας για να αντιμετωπίσει και θέματα που προκύπτουν κατά την εξάσκηση των καθηκόντων του και των οποίων η επίλυση εξαρτάται από την πολιτική ή τη στρατιωτική ηγεσία της Γαλλίας. Τον παρακαλεί, για παράδειγμα, να μεσιτεύσει στο βασιλιά της Γαλλίας Κάρολο Ι΄, ώστε να παραμείνουν στην Ελλάδα τα μέλη της Γαλλικής Στρατιωτικής Αποστολής. Επιδιώκει να καθυστερήσει η εφαρμογή της απόφασης για την οριστική αναχώρησή τους, επειδή οι καταστροφές που προκάλεσε η πτώση κεραυνού στο φρούριο του Ναυαρίνου είναι αδύνατο να επισκευαστούν από τους Έλληνες, αφού οι τελευταίοι δε διαθέτουν

20. Βλ. για παράδειγμα την επιστολή του Καποδίστρια προς Εϋνάρδο, από 21 Οκτωβρίου 1830, αρ. 30, σ. 87.

21. Βλ. την επιστολή του Εϋνάρδου προς Καποδίστρια, από 26 Οκτωβρίου 1829, στο Παράρτημα, σ. 217.

22. Βλ. ενδεικτικά την επιστολή του Εϋνάρδου προς Καποδίστρια, από 5 Ιουνίου 1830, στο Παράρτημα, σ. 246.

ούτε την πειθαρχία, αλλά ούτε και τις ικανότητες που είναι απαραίτητες για την εκτέλεση μιας παρόμοιας εργασίας23. Η παράκληση αυτή του Καποδίστρια, που γίνεται δεκτή από τις Εγγυήτριες Δυνάμεις και θεσμοθετείται με τα πρωτόκολλα της 3 Φεβρουαρίου 1830, υλοποιείται μετά από την παρέμβαση του Δελφίνου της Γαλλίας, του Λουδοβίκου - Αντωνίου, δούκα της Angoulême, ο οποίος και σε άλλες περιπτώσεις, όπως πληροφορεί ο Εϋνάρδος τον Καποδίστρια, έχει φανεί ευμενέστερος από τον πατέρα του στα ελληνικά αιτήματα24.

Τέλος, τα καθήκοντα του Εϋνάρδου επεκτείνονται και στον τομέα της αναζήτησης στον ευρωπαϊκό χώρο του ανθρώπινου δυναμικού, το οποίο διαθέτει τις γνώσεις και τις ικανότητες για να αναλάβει τις καίριες θέσεις που θα προωθήσουν την πολιτική του Καποδίστρια. Μια τέτοια περίπτωση αναφέρεται σε δύο επιστολές, οι οποίες δημοσιεύονται εδώ. Στις 22 Νοεμβρίου του 1830, ο Καποδίστριας ζητά από τον Εϋνάρδο να του συστήσει έναν οικονομολόγο με οργανωτικές ικανότητες και γνώσεις λογιστικών, κατά προτίμηση Γάλλο, γιατί οι Έλληνες αγνοούν, όπως παρατηρεί, τον κλάδο αυτό25. Ο οικονομολόγος που βρήκε ο Εϋνάρδος είναι ο Arthémond de Régny, ο οποίος έφθασε στην Ελλάδα για να αναλάβει τη θέση του τις παραμονές της δολοφονίας του Καποδίστρια26. Αλλά και από Έλληνες έχει ανάγκη ο Κυβερνήτης, γιατί οι περισσότεροι από τους συμπατριώτες του, που είναι εγκαταστημένοι στην Ελλάδα και συγκεντρώνουν τις απαραίτητες προϋποθέσεις, έχουν προσχωρήσει στην αντιπολίτευση. Είναι, συνεπώς, υποχρεωμένος να μετακαλεί από το εξωτερικό τα στελέχη εκείνα, τα οποία θα ήταν διατεθειμένα να βοηθήσουν την υλοποίηση των σχεδίων του27, προσφέροντάς τους εργασία με όρους, που δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ως ευνοϊκοί, ακόμη και την εποχή αυτή, από την άποψη της οικονομικής κυρίως κάλυψης.

Αυτό είναι το πρόβλημα που, αναμφισβήτητα αντιμετωπίζει ο πρίγκηπας Μιχαήλ Σούτσος, ο οποίος αντικαθιστά τον Εϋνάρδο στα εκτεταμένα και δύσκολα καθήκοντά του, όταν ο τελευταίος υποχρεώνεται, για οικογενειακούς του κυρίως λόγους, να διακόψει τη μόνιμη παραμονή του στο Παρίσι. Ο Εϋνάρδος, προτείνοντας για αντικαταστάτη του τον Έλληνα πρίγκηπα, τον συστήνει

23. Βλ. την επιστολή του Καποδίστρια προς Εϋνάρδο, από 10 Δεκεμβρίου 1829, αρ. 1, σ. 3-4.

24. Βλ. την επιστολή του Εϋνάρδου προς Καποδίστρια, από 6 Μαρτίου 1830, στο Παράρτημα, σ. 228.

25. Βλ. την επιστολή του Καποδίστρια προς Εϋνάρδο, από 22 Νοεμβρίου 1830, αρ. 34, σ. 107-108.

26. Βλ. την επιστολή του Καποδίστρια προς Εϋνάρδο, από 26 Σεπτεμβρίου 1831, αρ. 63, σ. 210.

27. Βλ. για παράδειγμα την επιστολή του Καποδίστρια προς Εϋνάρδο, από 22 Νοεμβρίου 1830, αρ. 34, σ. 108, όπου ο Κυβερνήτης ζητά από τον Ελβετό φιλέλληνα να βρει καθηγητή σχεδίου στην Ιταλία όπου βρίσκεται.

με τις θερμότερες εκφράσεις. Ο Σούτσος γνωρίζεται με τους κυριότερους από τους ιθύνοντες της Γαλλικής Κυβέρνησης, αλλά και οι Ρώσσοι τον εκτιμούν28. Έχει δυνατότητες άμεσης πρόσβασης στα κέντρα όπου συζητιούνται τα σημαντικά ελληνικά ζητήματα, και τα προσόντα του αυτά, που συνδυάζονται με διπλωματικές ικανότητες και εμπειρία στο χειρισμό πολύπλοκων υποθέσεων, τον καθιστούν απόλυτα ενδεδειγμένο να εκπροσωπεί τα συμφέροντα του νέου κράτους ατό εξωτερικό, με τον ετήσιο μισθό των 36.000 φράγκων, όπως ζητά ο Εϋνάρδος29. Ωστόσο, το απόλυτα απαραίτητο αυτό ποσό, που διατίθεται για την υπεράσπιση των συμφερόντων της χώρας, δεν είναι πάντοτε εύκολο να εξοικονομηθεί, όπως φανερώνουν αποσπάσματα των επιστολών του Καποδίστρια, τα οποία αναφέρονται, προφανώς, στις σχετικές υπομνήσεις του Σούτσου30.

Η αλληλογραφία του Καποδίστρια με τον πρίγκηπα Μιχαήλ Σούτσο31, νέο διπλωματικό εκπρόσωπο της Ελλάδας, αρχίζει το καλοκαίρι του 1830, οπότε ο τελευταίος αναλαμβάνει τα καθήκοντά του. Η πρώτη επιστολή που του απευθύνει, ο Κυβερνήτης φέρει ημερομηνία 29 Ιουλίου 1830 και είναι απάντηση σε άλλες που είχε στείλει προηγουμένως ο Σούτσος32. Τα σημαντικά προβλήματα που έχει να επιλύσει ο Έλληνας διπλωμάτης και για τα οποία παίρνει οδηγίες απαιτούν έναν ιδιαίτερα λεπτό χειρισμό και η αποστολή

28. Βλ. την επιστολή του Εϋνάρδου προς Καποδίστρια, από 30 Ιανουαρίου 1830, στο Παράρτημα, το σχετικό απόσπασμα στη σ. 221, και την απάντηση του Καποδίστρια, από 8 Μαρτίου 1830, αρ. 6, σ. 20.

29. Βλ. την επιστολή του Καποδίστρια προς Εϋνάρδο, από 22 Νοεμβρίου 1830, αρ. 34, σ. 107.

30. Βλ. για παράδειγμα την επιστολή του Καποδίστρια προς Σούτσο, από 28 Απριλίου 1831, αρ. 44, σ. 150.

31. Ο Μιχαήλ Σούτσος (1784-1864) υπήρξε διπλωμάτης καρριέρας. Γραμματέας για πολλά χρόνια των Μεγάλων Διερμηνέων Αλεξάνδρου Σούτσου και Ιωάννου Καρατζά, παντρεύτηκε την κόρη του τελευταίου. Το 1815 διορίστηκε Μέγας Διερμηνεύς και το 1818 ηγεμόνας της Μολδαυίας. Το 1820 μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία και μετά τη συμμετοχή του στο κίνημα του Υψηλάντη αναγκάστηκε να καταφύγει στη Ρωσσία. Από εκεί και μετά από περιορισμό τεσσάρων περίπου χρόνων από τις Αυστριακές αρχές πήγε στην Ελβετία όπου και βρήκε καταφύγιο κοντά στον Εϋνάρδο.

32. Βλ. την επιστολή του Καποδίστρια προς Σούτσο, από 29 Ιουλίου 1830, αρ. 24, σ. 64-69. Ακόμη, βλ. την επιστολή του Καποδίστρια προς Εϋνάρδο, από 29 Ιουλίου 1830, αρ. 23, σ. 62-63· στο υστερόγραφο (σ. 63) ο Καποδίστριας ενημερώνει τον Ελβετό φιλέλληνα: «J’ai reçu déjà le numéro 3 des rapports que le prince Soutzos veut bien me faire,...». Πραγματικά, ο Σούτσος στέλνει στον Κυβερνήτη πολυσέλιδα υπομνήματα, όπου σημειώνει αναλυτικά τις ενέργειες στις οποίες προβαίνει, όπως φανερώνουν μερικά πρόχειρα των υπομνημάτων του, που σώζονται στο Αρχείο Σούτσου-Καρατζά (Μουσείο Μπενάκη).

λή του συνίσταται στο να μεταφέρει, στους αρμόδιους τις απόψεις του Καποδίστρια και να προσπαθήσει να τους πείσει να αντιμετωπίσουν τις εκτιμήσεις του Κυβερνήτη χωρίς προκαταλήψεις. Η παραίτηση του Λεοπόλδου έχει ήδη δημιουργήσει ένα κλίμα ευνοϊκό για την Ελλάδα. Οι περισσότεροι από τους ιθύνοντες των Μεγάλων Δυνάμεων είναι αγανακτισμένοι με τη συμπεριφορά του Λεοπόλδου και τον κατακρίνουν για την αστάθεια και την αδυναμία χαρακτήρα που επέδειξε με την άρνησή του να αποδεχθεί τελικά τον ελληνικό θρόνο33. Αρκετοί από αυτούς που τον αντιπαθούν ασπάζονται τις φήμες που κυκλοφορούν ευρέως, ότι δηλαδή η στάση του Λεοπόλδου πιθανότατα υπαγορεύθηκε από τη φιλοδοξία του να καταλάβει προσωρινή ηγετική θέση στη Μεγάλη Βρετανία, εκδοχή που, όμως, δεν ευσταθεί, αφού οι προοπτικές για το στέμμα της Ελλάδας είναι σαφώς ευρύτερες από εκείνες που παρουσιάζει η κατοχή του σημαντικότερου, αλλά για περιορισμένο χρονικό διάστημα, αξιώματος.

Ακόμη, η κατάσταση που έχει να αντιμετωπίσει το Ελληνικό κράτος στις διαπραγματεύσεις του με τους εκπροσώπους των Μεγάλων Δυνάμεων διαφοροποιείται την εποχή ακριβώς αυτή σημαντικά, εξ αιτίας της αλλαγής των προσώπων που χαράσσουν την κυβερνητική πολιτική των ευρωπαϊκών χωρών, αλλά και των γενικότερων πολιτικών εξελίξεων34. Παρόλο που οι Εγγυήτριες Δυνάμεις έχουν να επιλύσουν τα προβλήματα που προκύπτουν μέσα στα ίδια τα κράτη τους αρχικά από την αλλαγή των ιθυνόντων και κατόπιν από την αλλαγή των δομών, είναι σχετικά ευνοϊκά διατεθειμένες στα ζητήματα που αφορούν τις προσπάθειες ουσιαστικής ανεξαρτητοποίησης των μικρότερων κρατών. Είναι, επομένως, πρόσφορη η στιγμή για να διαπραγματευθεί ο Καποδίστριας μέσω του Σούτσου και πάνω σε νέες βάσεις, τα κυριότερα από τα αιτήματα των Ελλήνων. Την εκλογή ηγεμόνα, δηλαδή, για τον ελληνικό θρόνο, την οικονομική ενίσχυση του νέου κράτους με το δάνειο των 60.000.000 φράγκων, που αποτελεί το πρώτο βήμα για να αποκτήσει το κράτος αυτό την πολιτική αυθυπαρξία του, και την εκχώρηση των εδαφών που θα του επιτρέψουν να αναπτυχθεί σε βιώσιμο χώρο.

Τις προτεραιότητες αυτές θέτει ο ίδιος ο Καποδίστριας σε ένα κείμενό του που επισυνάπτει στην επιστολή του της 18 Νοεμβρίου 1830 προς τον

33. Βλ. για παράδειγμα τις επιστολές του Εϋνάρδου προς Καποδίστρια, από 23 και 24 Ιουνίου 1830, στο Παράρτημα, σ. 248-251.

34. Ο θάνατος του αδιάφορου βασιλιά της Αγγλίας Γεωργίου του Δ' και η ενθρόνιση, στις 26 Ιουνίου του 1830, του περισσότερο φιλελεύθερου Γουλιέλμου του Δ' δεν είναι η μοναδική αλλαγή που συντελείται το καλοκαίρι του 1830. Ο επαναστατικός άνεμος που φυσά στη Γαλλία και έχει για αποτέλεσμα την αποπομπή του Καρόλου του I' και την ανάληψη του στέμματος από τον δημοκρατικότερο Λουδοβίκο-Φίλιππο, μετά τα γεγονότα του Ιουλίου του 1830, επεκτείνεται σύντομα και στο Βέλγιο. Οι κάτοικοί του επαναστατούν, κατά τον αμέσως επόμενο μήνα, απαιτώντας την εθνική ανεξαρτησία τους και τη δημιουργία αυτόνομου κράτους.

πρίγκηπα Σούτσο35. Το κείμενο αυτό τιτλοφορείται «Notice sur la situation de la Grèce» και συντάχθηκε προκειμένου να ενημερωθεί ο διπλωματικός εκπρόσωπος της χώρας για την κατάσταση που επικρατεί στο εσωτερικό της, ώστε να διευκολυνθεί στα διαβήματά του. Να είναι, δηλαδή, σε θέση να απαντά στις σχετικές ερωτήσεις των ξένων πολιτικών, αλλά και να τους κατατοπίζει για τις επίσημες θέσεις της ελληνικής πλευράς. Έτσι, στη «Notice», ο Καποδίστριας ανακεφαλαιώνει τις ειδήσεις που αφορούν τις προόδους που έχουν συντελεστεί σε κάθε τομέα, αλλά και τις ελλείψεις που ο ίδιος διαπιστώνει. Το κείμενο αυτό, ωστόσο, δεν έχει μόνο πληροφοριακό χαρακτήρα, αλλά και πολιτική σκοπιμότητα. Χρησιμεύει για να αποσείσει διάφορες, και συχνά αντιφατικές, κρίσεις που διατυπώνονται σε βάρος του συντάκτη του. Γιατί, αναμφισβήτητα, ο Κυβερνήτης της Ελλάδας που κατηγορείται από τους αντιπάλους του στο εσωτερικό της χώρας ως δεσποτικός, χαρακτηρίζεται, κατά την ίδια περίοδο, ως ιδιαίτερα φιλελεύθερος από τους ιθύνοντες των χωρών της Ιερής Συμμαχίας. Αναπτύσσοντας, λοιπόν, τις απόψεις του για τα προβλήματα που αντιμετωπίζει, ο Καποδίστριας παρέχει στον Σούτσο τα επιχειρήματα που θα του επιτρέψουν να εκθέσει στους αρμόδιους τις πεποιθήσεις του Προσωρινού Κυβερνήτη, οι οποίες καθοδηγούν την πολιτική συμπεριφορά του, καθορίζουν τους στόχους που επιδιώκει και ερμηνεύουν τις ενέργειες στις οποίες προβαίνει καθημερινά.

Μετά από μια σύντομη επισκόπηση των συνθηκών που επικρατούν στην Ελλάδα, ο Καποδίστριας αναφέρεται στις απαράβατες αρχές, σύμφωνα με τις οποίες είναι αποφασισμένος να κυβερνήσει, ώστε να καταστήσει όχι μόνο δυνατή αλλά και εύκολη τη συνταγματική οργάνωση της χώρας. Πιστεύει, λοιπόν, ότι ο στόχος στον οποίο οφείλουν να συγκλίνουν όλες οι επί μέρους πράξεις του πρέπει να είναι η ανύψωση του ελληνικού λαού από το στάδιο του πλήθους προλετάριων στο επίπεδο ενός λαού ιδιοκτητών, σύμφωνα με τα πρότυπα των προηγμένων κρατών της εποχής του36. Καί, ασφαλώς, ο όρος «προλετάριος» χρησιμοποιείται εδώ σε αντιδιαστολή με την έννοια «ιδιοκτήτης» και εκφράζει μια πραγματικότητα. Η συντριπτική πλειοψηφία του ελληνικού λαού βρίσκεται, την εποχή αυτή ακόμη, σε κατάσταση απόλυτης ένδειας, αφού στην Ελλάδα συνεχίζουν να επικρατούν οι συνθήκες που διαμορφώθηκαν κατά τη διάρκεια της Επανάστασης.

Οι αντιλήψεις του Καποδίστρια για τη σημασία της ατομικής ιδιοκτησίας είναι ήδη γνωστές, αλλά δεν έχουν σχολιαστεί σε συνδυασμό με την πολιτική συμπεριφορά του37. Φαίνεται, λοιπόν, ότι η ατομική ιδιοκτησία αποτελεί

35. Βλ. την επιστολή αρ. 32, σ. 92-97.

36. «Porter le peuple grec qui se compose aujourd’hui d’une masse de prolétaires à s’élever au rang d’un peuple propriétaire», ό.π., σ. 97.

37. Μαρτυρίες για τη σημασία της ατομικής ιδιοκτησίας στα κείμενα του Καποδίστρια έχει συγκεντρώσει ο Γρηγόριος Δαφνής, Ιωάννης Καποδίστριας, ό.π., σ. 594-595.

λεί πάγια πεποίθηση του Καποδίστρια, ο οποίος, σε διάφορες περιπτώσεις τονίζει την έλλειψή της ή επισημαίνει ότι προτίθεται να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις, ώστε να δώσει τη δυνατότητα στον ελληνικό λαό να αποκτήσει ατομική περιουσία. Αναμφισβήτητα προβάλλουν κάποια ερωτήματα. Οι απόψεις αυτές του Καποδίστρια για την απόκτηση και τη διατήρηση της ατομικής ιδιοκτησίας αποτελούν μόνο τη θεωρητική τοποθέτηση ενός φιλελεύθερου πνεύματος την εποχή αυτή; Μήπως οι απόψεις αυτές δεν είναι μόνο σχήμα λόγου, αλλά συνδυάζονται με κάποια προσπάθεια υλοποίησής τους; Καί αν ναι, ποια είναι αυτή η προσπάθεια, και ώς ποιο σημείο φθάνει; Για να απαντηθούν ικανοποιητικά τα ερωτήματα αυτά θα πρέπει να εξεταστούν συνοπτικά οι ενέργειες στις οποίες προβαίνει και τα μέτρα που παίρνει.

Η αγροτική πολιτική που ακολουθεί ο Καποδίστριας στηρίζεται κυρίως στην εκμετάλλευση των εθνικών γαιών, οι οποίες αποτελούν, κατά την περίοδο αυτή, τη μοναδική περιουσία του κράτους. Ο Κυβερνήτης προτίθεται, όπως είναι γνωστό, να προχωρήσει στη διανομή τους σε ακτήμονές και έχει ήδη ζητήσει την έγκριση της Γερουσίας για την υλοποίηση του σχεδίου αυτού. Το γεγονός αυτό φανερώνει ότι η διανομή των γαιών αποτέλεσε μια από τις πρωταρχικές επιδιώξεις του και ότι θα είχε πραγματοποιηθεί αν δεν είχε συναντήσει αντικειμενικές δυσκολίες38. Τα σχέδια του Καποδίστρια δε σταματούν, όμως, στο σημείο αυτό. Έχει αποφασίσει να ενισχύσει οικονομικά τους δικαιούχους, ώστε να μπορέσουν αυτοί να διατηρήσουν τους κλήρους τους και για το σκοπό αυτό έχει προγραμματίσει να διαθέσει ένα μέρος από το δάνειο των 60.000.000 φράγκων που περιμένει να χορηγήσουν οι Μεγάλες Δυνάμεις στην Ελλάδα.

Ο αγροτικός πληθυσμός δεν είναι, ωστόσο, η μοναδική μερίδα του ελληνικού λαού που συγκεντρώνει το ενδιαφέρον του Καποδίστρια. Ο Κυβερνήτης μεριμνά, ταυτόχρονα, και για την αποκατάσταση των άλλων τάξεων, παρόλο που αυτές είναι λιγότερο πολυάριθμες και, συνήθως, υποστηρίζουν τους κύκλους που αντιπολιτεύονται την υπάρχουσα κατάσταση. Δεν προσπαθεί να ευεργετήσει κάποιες συγκεκριμένες ομάδες, προκειμένου να τις διαθέσει ευνοϊκά απεναντί του. Η πολιτική που ακολουθεί σε όλους τους τομείς συνδυάζεται άμεσα με την αγροτική πολιτική του και κατευθύνεται από την ενιαία θεωρητική τοποθέτηση της απόκτησης και της διατήρησης της ατομικής ιδιοκτησίας.

Η ναυτιλιακή πολιτική που εφαρμόζει, για παράδειγμα, αποβλέπει στο να μη καταστραφούν τα ελληνικά πλοία που έχουν σωθεί και τον απασχολεί το γεγονός ότι αυτά συνεχίζουν να είναι παροπλισμένα, από έλλειψη οικονομικής ενίσχυσης. Περισσότερο, όμως, τον ανησυχούν οι πληροφορίες ότι κα-

38. Τα σχέδια του Καποδίστρια για τη διανομή των εθνικών γαιών δεν ήταν δυνατό να υλοποιηθούν χωρίς τη χορήγηση του δανείου. Οι εθνικές γαίες είναι, την εποχή αυτή, δεσμευμένες, γιατί η υποθήκη που είχε συμφωνηθεί με τους Άγγλους ομολογιούχους

ταβάλλονται προσπάθειες να προσελκυστούν οι Έλληνες ναυτικοί στο εξωτερικό. Όπως γράφει στον Εϋνάρδο, οι Τούρκοι τους προσφέρουν θέσεις στα ναυπηγεία τους, ενώ οι πρεσβείες των Μεγάλων Δυνάμεων προτίθενται να προσλάβουν ελληνικά πληρώματα για να επανδρώσουν τους στόλους τους39. Με τον τρόπο αυτό, βέβαια, οι Έλληνες ναυτικοί θα βρουν απασχόληση και θα λύσουν τα άμεσα οικονομικά προβλήματά τους. Ο εκπατρισμός τους, ωστόσο, θα στερήσει από την Ελλάδα τη δυνατότητα να αποκτήσει, όταν οι οικονομικές συνθήκες της το επιτρέψουν, στόλο και ναυτιλία. Αυτός είναι ο λόγος που επιβάλλει στον Καποδίστρια να χορηγήσει στα τρία ναυτικά νησιά 50.000 τάλληρα, προκειμένου αυτά να εξοπλίσουν λίγα μόνο καράβια «και να δώσει, έτσι, απασχόληση, ψωμί και ελπίδες στους ναύτες τους»40. Ο Κυβερνήτης προσπαθεί, λοιπόν, να κερδίσει λίγο χρόνο, ώστε, μόλις συναφθεί το δάνειο, να έχει τη δυνατότητα να χρηματοδοτήσει τη ναυτιλία με τα ποσά που απαιτούνται και να προσφέρει απασχόληση στην τάξη των ναυτικών, συνδυάζοντας το μέλλον της τάξης αυτής με τα γενικότερα συμφέροντα της χώρας και όχι με την ενίσχυση περιορισμένου αριθμού πλοιοκτητών. Παράλληλα, όπως είναι γνωστό, η ναυτιλιακή πολιτική του αποσκοπεί στην περαιτέρω αύξηση του αριθμού των πλοίων και στην άνθιση της ναυτιλίας στο προεπαναστατικό επίπεδο τουλάχιστον.

Ανάλογα αντιμετωπίζει ο Καποδίστριας και τους στρατιωτικούς. Όταν ο Εϋνάρδος του μεταφέρει τους φόβους του στρατηγού Maison, τους οποίους, προφανώς, συμμερίζεται και ο Ελβετός φιλέλληνας, και τον προτρέπει να διαλύσει το σώμα των ατάκτων, ο Κυβερνήτης απαντά ότι επιμένει στη διατήρησή τους41. Οι λόγοι που προβάλλει είναι ότι αυτοί ακριβώς οι άνθρωποι που συγκροτούν το σώμα των ατάκτων είναι εκείνοι που επιδίδονταν προηγουμένως στη ληστεία και την πειρατεία. Σ’ αυτές τις μεθόδους βιοπορισμού θα καταλήξουν ξανά αν η Κυβέρνηση διαλύσει το σώμα των ατάκτων και διακόψει τη μισθοδοσία τους. Η καταπολέμηση της ληστείας και της πειρατείας, όμως, τονίζει ο Καποδίστριας, κοστίζει πολύ περισσότερο από τη διατήρηση του σώματος των ατάκτων. Ακόμη, ο Κυβερνήτης υπερασπίζεται τους ανθρώπους αυτούς, δίνοντας έμφαση στο γεγονός ότι «ούτε ένας από αυτούς

για τη σύναψη των δανείων των ετών 1824 και 1825 δεν έχει ακόμη αρθεί και οι υποχρεώσεις της Ελληνικής κυβέρνησης για την απόσβεση των δανείων της επαναστατικής περιόδου δυσχεραίνουν σημαντικά τον ήδη βαρυμένο προϋπολογισμό. Το πρόγραμμα του Καποδίστρια προϋποθέτει την αποδέσμευση της χώρας από τα προηγούμενα χρέη της και, κατά συνέπεια, την απελευθέρωση των εθνικών γαιών από τις υποθήκες που τα βαρύνουν.

39. Βλ. την επιστολή του Καποδίστρια προς Εϋνάρδο, από 4 Μαρτίου 1830, αρ. 5, σ. 14.

40. «...et donner ainsi de l’occupation, du pain et de bonnes espérances...», ό.π., σ. 14.

41. Βλ. την επιστολή του Εϋνάρδου προς Καποδίστρια, από 27 Δεκεμβρίου 1829, στο Παράρτημα, σ. 219, και την απάντηση του Καποδίστρια στον Εϋνάρδο, από 15 Φεβρουαρίου 1830, αρ. 4, σ. 10-11.

δεν διαθέτει οτιδήποτε, εκτός από το ντουφέκι και τα πιστόλια τον. Αρνούμενη το ψωμί και τον πενιχρό μισθό που τους δίνει, η Κυβέρνηση θα μπορούσε να τους τιμωρήσει, εάν με τα όπλα στα χέρια προμηθεύονταν άλλα μέσα για να συντηρηθούν;»42. Προτίθεται, βέβαια, να διαλύσει το σώμα των ατάκτων, όταν, όμως, η Κυβέρνηση θα είναι σε θέση να παραχωρήσει στους στρατιώτες αυτούς μερικά μέτρα γης και λίγα χρήματα, ώστε «διαθέτοντας οι ίδιοι μια περιουσία, να σεβαστούν εκείνην των άλλων»ia.

Συνοψίζοντας, διαπιστώνουμε ότι, όπως φανερώνει η συγκέντρωση πολλαπλών μαρτυριών, ολόκληρη η πολιτική συμπεριφορά του Καποδίστρια καθορίζεται από τις πεποιθήσεις του για την ατομική ιδιοκτησία, όπως διατυπώνονται στη «Notice», που απευθύνει στον πρίγκηπα Μιχαήλ Σούτσο, το Νοέμβριο του 1830. Τα μέτρα που λαμβάνει δεν αποτελούν, στο μεγαλύτερο μέρος τους, μεμονωμένες ή συμπτωματικές απαντήσεις στα ζητήματα πρακτικής φύσης που προβάλλουν καθημερινά, αλλά υπάγονται στο σχήμα που έχει συλλάβει ο ίδιος. Έτσι, οι επί μέρους ενέργειές του για την προώθηση συγκεκριμένων κλάδων ανταποκρίνονται σε μια γενικότερη προβληματική, που αποσκοπεί στο να διατηρηθεί η υπάρχουσα ιδιοκτησία. Παράλληλα, αποβλέπει στο να τεθούν οι βάσεις για να είναι εφικτή η διατήρηση και η περαιτέρω ανάπτυξη της κινητής ή της έγγειας ιδιοκτησίας που θα αποκτήσει ο λαός, όχι μόνο από την προσωπική εργασία του, αλλά και με συγκεκριμένες παροχές κοινωνικού περιεχομένου, οι οποίες προγραμματίζονται για το άμεσο μέλλον. Υλοποιώντας σταδιακά τις αντιλήψεις του για τη θεμελίωση μιας ελεύθερης οικονομίας, ο Καποδίστριας δίνει έμφαση στην προτεραιότητα απασχόλησης ολόκληρου του ελληνικού πληθυσμού, θέτει τις βάσεις για την παιδεία σε όλους τους τομείς και δίνει ιδιαίτερο βάρος στην αγροτεχνική εκπαίδευση. Η ενημέρωση του πληθυσμού για τα επιτεύγματα της τεχνικής και η εισαγωγή νέων καλλιεργειών αποβλέπουν επίσης στη σταδιακή ανάπτυξη της εγχώριας παραγωγής. Με τα μέτρα αυτά ο Καποδίστριας ελπίζει ότι θα διευκολύνει να ξεπεραστούν τα ποικίλα προβλήματα που έχει σωρεύσει στον τόπο η τουρκική κατάκτηση και ότι οι Έλληνες θα κατορθώσουν να πραγματοποιήσουν το άλμα, το οποίο θα τους φέρει κοντά στο επίπεδο ανάπτυξης των άλλων κρατών. Ταυτόχρονα, θα καταστήσει το Έθνος ικανό να αποκτήσει, μετά την πολιτική του αυθυπαρξία, οικονομική αυτάρκεια, πράγμα που αποτελεί βασική προϋπόθεση για τη δημιουργία ευνομούμενου κράτους. Γιατί αυτό ακριβώς επιδιώκει όταν καταβάλλει συστηματικές προσπάθειες για να

42. «...pas un d’entre eux ne possède quoi que ce soit, si ce n’est son fusil et ses pistolets. En leur refusant le pain et la petite paie qu’ils reçoivent, le gouvernement pourrait - il les punir, si les armes à la main ils se procuraient d’autres moyens de subsistance?», ό.π., σ. 11.

43. «Au moment où il pourra accorder à ces soldats quelques arpents de terre et quelques piastres pour les défricher, il les licenciera; et ayant eux-mêmes une propriété, ils respecteront celle d’autrui», ό.π., σ. 11.

δημιουργηθούν στην Ελλάδα οι προϋποθέσεις που θα επιτρέψουν να υπάρξει γηγενής πληθυσμός, άμεσα δεμένος με τη γη. Προγραμματίζει, να εκτελεστούν δημόσια έργα που δεν εντοπίζονται στη στενή περιφέρεια της πρωτεύουσας. Υπολογίζει να σχεδιαστούν και να ανοιχτούν δρόμοι ή να εκτελεστούν κοινωφελή έργα που θα εξυπηρετήσουν ολόκληρη τη χώρα. Παρέχει κίνητρα για τη δημιουργία νέων οικισμών ή την ανασύσταση άλλων που ερημώθηκαν κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, με παράλληλα νομοθετήματα που αποτρέπουν τη συγκέντρωση του πληθυσμού στα υπάρχοντα αστικά κέντρα. Και τα μέτρα αυτά αποσκοπούν, όπως είναι φανερό, στην ισομερή ανάπτυξη όλων των περιοχών και στη δημιουργία των κατάλληλων συνθηκών, ώστε ο αγροτικός πληθυσμός να μην εγκαταλείψει το χώρο όπου βρίσκονται τα ιδιαίτερα συμφέροντά του. Η οργάνωση της κοινωνίας, λοιπόν, πάνω στις βάσεις που οραματίζεται ο Καποδίστριας το 1830, θεωρώντας συνολικά τα προβλήματα του ελληνισμού κατά την κρίσιμη στιγμή της αναγνώρισης του Ελληνικού κράτους, θα έλυνε αυτόματα και θέματα ουσιαστικής σημασίας, όπως τη διατήρηση της τάξης στο εσωτερικό της χώρας, τη δυνατότητα απόκρουσης οποιασδήποτε εξωτερικής επιβουλής, την οικιστική αποκέντρωση, αλλά και την πολιτική αυτονομία και τη σταδιακή απαγκίστρωση από τον ξένο παράγοντα. Κατ’ επέκταση, η υλοποίηση του σχεδίου του Καποδίστρια για την άνοδο του ελληνικού λαού από το επίπεδο του άπορου όχλου στο επίπεδο του πολίτη - ιδιοκτήτη, θα σήμαινε την ύπαρξη ενός σταθερού πληθυσμού, άμεσα δεμένου με τη γη, και θα μετέβαλε ριζικά την οικονομική φυσιογνωμία του ελληνικού χώρου, αλλά και τις κοινωνικές δομές του.

Για να πραγματοποιηθούν, λοιπόν, οι επιδιώξεις του Καποδίστρια και, κυρίως, για να διατηρηθεί η τάξη των πραγμάτων που επικρατεί στην Ελλάδα, είναι απαραίτητο να επισπευσθούν οι αποφάσεις των Μεγάλων Δυνάμεων για τα ζωτικά συμφέροντα της χώρας. Έτσι, ο Καποδίστριας, με τις διπλωματικές ικανότητες που τον διακρίνουν, είναι υποχρεωμένος να ασκεί κριτική πάνω στις προτάσεις που συζητά η διάσκεψη του Λονδίνου ή και τις αποφάσεις που έχουν ήδη ληφθεί, ενώ, ταυτόχρονα, προτείνει και λύσεις. Όπως δείχνουν τα επιχειρήματα που προβάλλει, εάν οι απόψεις του υιοθετηθούν στη συνέχιση των διαπραγματεύσεων, που επιβάλλει η αναζήτηση νέου ηγεμόνα για τον ελληνικό θρόνο, μπορούν να συμβάλλουν στο να επιτευχθεί συμβιβασμός των αλληλοσυγκρουομένων συμφερόντων και οριστικός διακανονισμός του Ελληνικού ζητήματος. Έτσι, στις αρχές του 1831, και συγκεκριμένα στις 8 Φεβρουαρίου, ο Κυβερνήτης καταπιάνεται με το σημαντικό πρόβλημα του καθορισμού των συνόρων, κάτω από την πίεση της προοπτικής να εφαρμοστούν άμεσα οι όροι του πρωτοκόλλου της 3 Φεβρουαρίου 1830 σχετικά με την οροθέτηση, ή κάποια παραλλαγή τους και αναπτύσσει τις απόψεις του44.

44. Βλ. την επιστολή του Καποδίστρια προς Σούτσο, από 8 Φεβρουαρίου 1831, αρ. 37, σ. 119-121.

Τα επιχειρήματα που προβάλλει είναι λογικά και οι ισχυρισμοί του, ότι δηλαδή τα σχέδια των Μεγάλων Δυνάμεων δεν είναι δυνατό να εφαρμοστούν όπως έχουν θεσπιστεί, αλλά ούτε και σύμφωνα με το σχέδιο αναθεώρησής τους, χωρίς το κόστος ευρύτερων αναστατώσεων στην περιοχή, μεταφέρονται στους αρμόδιους από τον πρίγκηπα Σούτσο. Δεν πείθουν, βέβαια, τους Συμμάχους να υιοθετήσουν τις ελληνικές θέσεις, τους κλονίζουν, όμως, αρκετά και συντελούν στο να αναβληθεί σιωπηρά, από την πλευρά της Γαλλίας και της Ρωσίας, το έργο της οροθέτησης. Η αναβολή αυτή έχει, όπως είναι γνωστό, για αποτέλεσμα να αντιμετωπιστούν τελικά ευνοϊκότερα τα ελληνικά αιτήματα με τις μεταγενέστερες πράξεις των Μεγάλων Συμμάχων.

Αν, ωστόσο, ο Καποδίστριας στο θέμα των συνόρων κατορθώνει να αποσοβήσει τον άμεσο κίνδυνο της πρόληψης ταραχών, που αναμφίβολα θα ξεσπούσαν με την εκκένωση των παραχωρουμένων στην Τουρκία εδαφών, όπως επανειλημμένα τονίζει στις επιστολές του, στα άλλα ζητήματα που διαπραγματεύεται δεν έχει τα ίδια αποτελέσματα. Κι αυτό συμβαίνει επειδή, παρά τις συνεχώς αυξανόμενες αντιπολιτευτικές ενέργειες των αντιπάλων του, ο Κυβερνήτης κατορθώνει να κρατά τη χώρα κάτω από τον έλεγχό του και δεν προκαλεί ανησυχίες στις Μεγάλες Δυνάμεις για ανατροπή της ισχύουσας κατάστασης. Έτσι, η διάσκεψη του Λονδίνου καθυστερεί τις αποφάσεις της για το Ελληνικό ζήτημα. Ήδη, όμως, από τα τέλη του 1830, η υπομονή του Καποδίστρια αρχίζει να εξαντλείται. Η προσωπική διάθεσή του αλλάζει και η απαισιοδοξία που τον κατέχει γίνεται όλο και περισσότερο αισθητή στις επιστολές του. Αναφέρεται πιο συχνά στο «καθήκον» που έχει ταχθεί να εκτελέσει, και, αρκετές φορές, εκφράζει διαμαρτυρίες για την κακή κατάσταση της υγείας του, για την κόπωση που αισθάνεται, για το πλήθος των προβλημάτων που αντιμετωπίζει καθημερινά. Ταυτόχρονα, το κλίμα της αναμονής που επικρατεί στην Ελλάδα και η επιτεινόμενη καθυστέρηση στη λήψη αποφάσεων από τις Εγγυήτριες Δυνάμεις ευνοούν την αύξηση της δραστηριότητας των αντιπάλων του. Ο Καποδίστριας, που είναι απογοητευμένος επειδή τα διαβήματα της ελληνικής πλευράς δεν φέρνουν αποτελέσματα, παρά τις αντίθετες διαβεβαιώσεις των αρμοδίων, διαπιστώνει ότι η αναποφασιστικότητα που δείχνουν οι Μεγάλες Δυνάμεις, ακόμη και στο να διαδηλώσουν προσωρινά την εμπιστοσύνη τους στο πρόσωπό του, ώσπου να επιλύσουν οριστικά το Ελληνικό ζήτημα, στρέφεται εναντίον του με άμεσο τρόπο. Η ανοχή των ξένων διπλωματικών και στρατιωτικών ή και η συμπαράσταση που δείχνουν μερικοί από αυτούς στους κύκλους που αντιπολιτεύονται τον Κυβερνήτη, ενθαρρύνουν τους εχθρούς του τελευταίου, οι οποίοι επιδιώκουν την αποπομπή του όχι πλέον με φήμες ή με την έκδοση εντύπων και την αρθρογραφία, αλλά, από τις αρχές του 1831, με αποφασιστικότερους τρόπους. Τα στασιαστικά κινήματα πολλαπλασιάζονται συνεχώς και, παρόλο που κατευθύνονται από μια μικρή μειοψηφία, ανησυχούν τον Καποδίστρια. Ο Κυβερνήτης φο-

βάται ιδιαίτερα τον κίνδυνο πολέμου, αρχικά γενικού45 και αργότερα εμφύλιου. Μια τέτοια πιθανότητα θα είχε για συνέπεια την ανατροπή της κατάστασης των πραγμάτων, που ο ίδιος κλήθηκε να υπηρετήσει. Μια εμφύλια σύρραξη, άλλωστε, θα σήμαινε την άμεση υπαγωγή του Ελληνικού κράτους στον Τουρκικό ζυγό, γιατί θα αποδείκνυε στις Μεγάλες Δυνάμεις ότι ο ελληνικός λαός δεν διαθέτει την ωριμότητα που θα του επιτρέψει να διατηρήσει την ανεξαρτησία του.

Οι επιστολές, λοιπόν, που γράφει ο Καποδίστριας κατά τους τελευταίους μήνες της ζωής του σφραγίζονται από την προσπάθειά του να πείσει τις Εγγυήτριες Δυνάμεις για την απόλυτη αναγκαιότητα της άμεσης διευθέτησης του Ελληνικού ζητήματος και της ανακοίνωσης των οριστικών μέτρων, με τα οποία, όπως πιστεύει, θα τεθεί τέρμα στις προσπάθειες της αντιπολίτευσης να ανατρέψει την κατάσταση που δημιουργήθηκε μετά από ένοπλους αγώνες και παρασκηνιακές διαπραγματεύσεις. Και, πραγματικά, οι προσπάθειες του Κυβερνήτη τελεσφόρησαν με την υπογραφή του πρωτοκόλλου της 26 Σεπτεμβρίου 1831, με το οποίο οι Εγγυήτριες Χώρες αναγνώριζαν επίσημα την αδυναμία εφαρμογής των μέτρων για την οροθεσία που πρόβλεπε το πρωτόκολλο της 3 Φεβρουαρίου 1830. Πρόκειται για την πρώτη ευνοϊκή για την Ελλάδα απόφαση των Δυνάμεων, μετά από την ανάληψη της εξουσίας, στα δύο από τα τρία κράτη, κυβερνήσεων με σχετικά φιλελεύθερες ιδέες. Όμως, ο Καποδίστριας δεν πρόφθασε να πληροφορηθεί το αισιόδοξο αυτό αποτέλεσμα, αφού η είδηση για την υπογραφή του πρωτοκόλλου πρέπει να έγινε γνωστή στην Ελλάδα μετά τις 9 Οκτωβρίου του 1831, ημέρα κατά την οποία δολοφονήθηκε.

ΔΗΜΗΤΡΑ ΠΙΚΡΑΜΕΝΟΥ - ΒΑΡΦΗ

45. Βλ. την επιστολή του Καποδίστρια προς Σούτσο, από 21 Μαρτίου 1831, αρ. 42, σ. 143 και εκείνην από 5 Σεπτεμβρίου 1831, αρ. 59, σ. 197.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

C. W. Crawley, John Capodistrias: some unpublished documents. Thessaloniki, Institute for Balkan Studies, 1970. (Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών. Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, 114).

Douglas Dakin, British and American Philhellenes during the War of Greek Independence, 1821-1833. Thessaloniki, 1955. (Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών. Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, 8).

Douglas Dakin, The Greek Struggle for Independence 1821-1833. London, B. T. Batsford, 1973.

Δάφνη στον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια. Διακόσια χρόνια από τη γέννησή του. [Αθήνα, 1978]. (Τετράδια «Ευθύνης», 5).

Γρηγόριος Δαφνής, Ιωάννης Α. Καποδίστριας. Η γένεση του Ελληνικού Κράτους. [Αθήνα], Ίκαρος, [1976].

David C. Fleming, John Capodistrias and the Conference of London (1828-1831). Thessaloniki, Institute for Balkan Studies, 1970. (Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών. Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, 124).

Αλέξανδρος I. Δεσποτόπουλος, Ο Κυβερνήτης Καποδίστριας και η απελευθέρωσις της Ελλάδος. Αθήναι, 1954.

Ο Ιωάννης Καποδίστριας και η συγκρότηση του Ελληνικού Κράτους. Θεσσαλονίκη, 1983 (Δημοσιεύματα ιστορίας πολιτικού βίου και πολιτικών θεσμών).

Λούκος, Χρήστος Κ. και Βαρθολομαίου Βγένα Α., Ευρετήριο των Επιστολών του Ιω. Καποδίστρια. Αθήνα, 1977 (Ανάτυπο από τον έκτο τόμο του περιοδικού «Μνήμων»).

ΕΚΔΟΤΙΚΑ

—Οι επιστολές που αναδημοσιεύονται από την Correspondance δεν μεταφράζονται, αλλά παρέχεται το κεντρικό νόημά τους.

—Οι επιστολές που ήταν ανέκδοτες συνοδεύονται από μετάφραση, σύμφωνα με τις αρχές που ακολουθεί το «Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια».

—Τα πλάγια στοιχεία (σε υπογραφές, σημειώματα, υστερόγραφα και επιστολή αρ. 54) δηλώνουν αυτόγραφο του Καποδίστρια.

—Τα πλάγια στοιχεία στην αρχή η στο κείμενο της επιστολής δηλώνουν υπογράμμιση.

—Η γραφή και η στίξη έμειναν απόλυτα σεβαστές.

—Εκδοτικά σημεία:

( ) ανάπτυξη συντομογραφιών

[ ] προσθήκη

< > οβελισμός

—Βραχυγραφίες:

Αρχείο Καποδίστρια: πρόχειρο επιστολής, σώζεται στο Καποδιστριακό Αρχείο (Κέρκυρα).

Correspondance: É.-A. Βétant, Correspondance du comte J. Capodistrias, Président de la Grèce. Genève, Abraham Cherbuliez et Ce, 1839. Τόμοι III και IV.

Θεοτόκης, Αλληλογραφία: Σπυρίδων Μ. Θεοτόκης, Αλληλογραφία I. Α. Καποδίστρια - I. Γ. Εϋνάρδου 1826-1831. Τεύχος Β'. [Αθήναι], I. Ν. Σιδέρης, 1930. (Ιστορική και Λαογραφική Βιβλιοθήκη, 5α).