Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια, τ. Ι΄



ΑΡΧΕΙΟΝ

ΙΩΑΝΝΟΥ

ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ



ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

ΑΡΧΕΙΟΝ ΙΩANNOY ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ

ΤΟΜΟΣ Ι΄

ΚΕΡΚΥΡΑ 1983



Εκδότης:

Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών - Κέρκυρα - Τηλ. (0661) 30.674

Γενική επιμέλεια εκδόσεως:

Κώστας Δαφνής

Πρόλογος — Μεταγραφή—Ευρετήρια — Επιμέλεια:

Δήμητρα Πικραμένου - Βάρφη

Μετάφραση:

Δήμητρα Πικραμένου - Βάρφη και Γιάννα Τσούτσου - Δημοπούλου

Στοιχειοθεσία — Εκτύπωση — Βιβλιοδεσία:

Τυπογραφείο «Η ΠΑΡΑΔΟΣΗ» Ζωοδ. Πηγής 16, Αθήνα - Τηλ. 36.39.303

Διορθώσεις-Σελιδοποίηση:

Γιάννης Ζόμπολας



Πρόλογος..................................................................θ' - λ'

Βιβλιογραφία..................................................................λα'

Εκδοτικά .....................................................................λβ'

Οι επιστολές...............................................................1-211

Παράρτημα ...............................................................213-260

Συγκεντρωτικός πίνακας επιστολών.........................................263-266

Πίνακας κυρίων ονομάτων και πραγμάτων....................................267-286



ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Τα προβλήματα τα οποία αντιμετωπίζει ο Ιωάννης Καποδίστριας στις 10 Δεκεμβρίου του 1829, οπότε αρχίζει η αλληλογραφία που περιλαμβάνεται στον τόμο αυτό, είναι ποικίλα και περίπλοκα. Προέρχονται ουσιαστικά από την καθυστέρηση των Μεγάλων Δυνάμεων να πάρουν τις οριστικές αποφάσεις που θα καθόριζαν την πολιτική φυσιογνωμία του νέου κράτους και τις δυνατότητές του να αναπτυχθεί αυθύπαρκτα. Οι προοπτικές, όμως, για την επίλυση του Ελληνικού ζητήματος σύμφωνα με τις επιθυμίες των Ελλήνων δεν είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικές την εποχή αυτή. Ήδη, το πρωτόκολλο που έχουν υπογράψει οι Προστάτιδες Δυνάμεις στις 22 Μαρτίου του 1829 αποτελεί μια σοβαρή ένδειξη των διαθέσεων των Συμμάχων να διευθετήσουν το Ελληνικό ζήτημα χωρίς να λάβουν υπόψη τους τις απόψεις των άμεσα ενδιαφερομένων. Σύμφωνα με το πρωτόκολλο αυτό, παρά τον αγώνα που κατέβαλαν οι Έλληνες προκειμένου να ελευθερωθούν από τον Τουρκικό ζυγό, το νέο κράτος συνεχίζει να είναι άμεσα συνδεδεμένο με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Είναι υποχρεωμένο να πληρώνει φόρο υποτέλειας στο Σουλτάνο και να σταματήσει τις εχθροπραξίες. Τα σύνορά του, τόσο τα ηπειρωτικά όσο και τα νησιωτικά, είναι περιορισμένα και του επιβάλλεται κληρονομικός ηγεμόνας. Ακόμη, σύμφωνα με τις αποφάσεις των Μεγάλων Δυνάμεων, τα γαλλικά στρατεύματα πρέπει να επιστρέψουν στη βάση τους, αφήνοντας την Πελοπόννησο χωρίς ουσιαστική προστασία.

Οι όροι αυτοί απέχουν, λοιπόν, σημαντικά από τις θέσεις που έχουν επανειλημμένα εκφράσει οι Έλληνες σχετικά με τα αποφασιστικά για το μέλλον της χώρας τους θέματα. Ο Καποδίστριας, θέλοντας να προλάβει τις επικίνδυνες συνέπειες που θα είχε η υπογραφή των επί μέρους πράξεων που θα διευκρίνιζαν τους γενικούς και αόριστους όρους του πρωτοκόλλου αυτού, δραστηριοποιείται. Γνωρίζει ότι αν δε μεσολαβήσουν ουσιαστικές επεμβάσεις, τα νέα μέτρα που πρόκειται να θεσμοθετηθούν θα διέπονται από το ίδιο πνεύμα με εκείνο που πρυτάνευσε στη σύνταξη του πρωτοκόλλου της 22 Μαρτίου. Έτσι, απευθύνεται με υπομνήματά του προς τους αρμόδιους και επωφελείται από τις ιδιαίτερες συναντήσεις που έχει τακτικά με τους εκπροσώπους των Μεγάλων Δυνάμεων στην Ελλάδα για τρέχοντα θέματα, για να θίξει τα φλέγοντα προβλήματα. Εφιστά την προσοχή των ξένων ιθυνόντων στο γεγονός ότι στο κείμενο της

συμφωνίας υπάρχουν αρκετά σημεία, των οποίων η εφαρμογή δε συμφέρει, ούτε τα δύο άμεσα ενδιαφερόμενα κράτη, δηλαδή την Ελλάδα και την Τουρκία, αλλά ούτε και τις Τρεις Δυνάμεις. Το θέμα των συνόρων ειδικότερα θα προκαλούσε ευρύτερη αναστάτωση στην περιοχή, μια και όχι μόνον οι Έλληνες αλλά και οι Τούρκοι κάτοικοι των εδαφών που έπρεπε να εκκενωθούν δε θα υπάκουαν στις σχετικές αποφάσεις των Προστάτιδων Δυνάμεων χωρίς να δημιουργήσουν αναταραχές. Ακόμη, επιθυμώντας να πετύχει όσο το δυνατόν μεγαλύτερες παραχωρήσεις προς όφελος του Ελληνικού κράτους, ο Κυβερνήτης χρησιμοποιεί τις προσωπικές του γνωριμίες, καθώς και οποιονδήποτε άλλον θα μπορούσε να φανεί ωφέλιμος στην ελληνική υπόθεση. Στα πλαίσια της τελευταίας αυτής μορφής ενεργειών του εντάσσονται οι επιστολές που δημοσιεύονται στον τόμο αυτό. Απευθύνονται όλες σε άτομα, τα οποία είναι διατεθειμένα και, περισσότερο ή λιγότερο, ικανά να προωθήσουν τα ελληνικά συμφέροντα, υποστηρίζοντας τις απόψεις του Κυβερνήτη σχετικά με το μέλλον της χώρας. Οι παραλήπτες των επιστολών, δηλαδή ο Ιωάννης-Γαβριήλ Εϋνάρδος, ο πρίγκηπας Λεοπόλδος του Σαξ Κοβούργου και ο πρίγκηπας Μιχαήλ Σούτσος, αντιπροσωπεύουν, κατά κάποιον τρόπο, τη φωνή του Καποδίστρια στο εξωτερικό. Αξίζει, λοιπόν, να παρακολουθήσουμε συνοπτικά τις σκέψεις του Κυβερνήτη όπως διατυπώνονται στις επιστολές του, συνδυάζοντας τα στοιχεία που είναι ήδη γνωστά με εκείνα που προκύπτουν από τη δημοσίευση των ανέκδοτων επιστολών1. Ειδικότερα, θα εξεταστεί πρώτα η αλληλογραφία με τον Λεοπόλδο του Σαξ Κοβούργου, επειδή το περιεχόμενό της αποτέλεσε, για πολλά χρόνια, αφετηρία μομφών κατά του Καποδίστρια. Κατόπιν, θα διαγραφούν σε γενικές γραμμές οι άξονες γύρω από τους οποίους στρέφονται οι επιστολές του προς τον Εϋνάρδο κατά την περίοδο 1830-1831. Η αλληλογραφία του Καποδίστρια με τον Ελβετό φιλέλληνα καταλαμβάνει σημαντικό τμήμα στον προγραμματισμό της σειράς «Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια» και οι σχέσεις των δύο ανδρών θα ερμηνευθούν αλλού από προσφορότερο υλικό. Τα καθήκοντα, άλλωστε, που έχει αναλάβει ο Εϋνάρδος σε σχέση με την προώθηση των ελληνικών συμφερόντων μεταβιβάζονται στην περίοδο αυτή στον τρίτο από τους παραλήπτες του τόμου. Και, ακριβώς οι επιστολές προς τον Σούτσο παρουσιάζουν ενδιαφέρον, γιατί αρκετές από αυτές

1. Από τις 63 επιστολές που περιλαμβάνει ο τόμος, 25 απευθύνονται στον Ι.-Γ. Εϋνάρδο, 8 στον πρίγκηπα Λεοπόλδο του Σαξ Κοβούργου και 30 στον πρίγκηπα Μιχαήλ Σούτσο. Όλες οι επιστολές προς τους δύο πρώτους παραλήπτες είναι γνωστές και αναδημοσιεύονται από την Correspondance του Ιωάννη Καποδίστρια (Ε. — A. Βétant, Correspondance du comte J. Capodistrias, Président de la Grèce. Genève, Abraham Cherbuliez et Ce, 1839, 4 tomes)- από τις 30, όμως, που έστειλε ο Καποδίστριας στον τρίτο παραλήπτη, μόνον 5 προέρχονται από την ίδια έντυπη πηγή. Άλλες 14, που περιλαμβάνονται στην Correspondance, δημοσιεύονται σύμφωνα με νέα μεταγραφή τους από το πρωτότυπο κείμενο, ενώ οι υπόλοιπες 11 ήταν ώς τώρα ανέκδοτες.

τες διασώζουν τις απόψεις του Κυβερνήτη σχετικά με τα φλέγοντα θέματα της εξωτερικής τον πολιτικής.

Για τη σχέση του Καποδίστρια με τον Λεοπόλδο του Σαξ Κοβούργου έχουν έρθει στο φως κατά τα τελευταία χρόνια σημαντικά έγγραφα και έχει ερμηνευθεί από ξένους κυρίως ερευνητές σε ικανοποιητικό βαθμό η στάση του Κυβερνήτη στο θέμα της εκλογής και αργότερα της παραίτησης του Γερμανού πρίγκηπα από τον ελληνικό θρόνο2. Ανακεφαλαιώνοντας τις πληροφορίες που διαθέτουμε διαπιστώνουμε ότι η γνωριμία των δύο ανδρών χρονολογείται από παλαιότερα και συγκεκριμένα από το 1815. 5Ανανεώνεται λίγο πριν από την περίοδο που μας ενδιαφέρει εδώ με πρωτοβουλία του Λεοπόλδου, επειδή ο τελευταίος επιθυμεί να εκλεγεί ηγεμόνας του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Πραγματικά, λίγο μετά την ανακοίνωση των όρων του πρωτοκόλλου της 22 Μαρτίου 1829, το οποίο προβλέπει την εγκαθίδρυση της συνταγματικής μοναρχίας, ένα πρόσωπο της απόλυτης εμπιστοσύνης του Λεοπόλδου επισκέπτεται την Ελλάδα. Πρόκειται για τον Charles Stockmar, ο οποίος, σύμφωνα με την αποστολή που του έχει ανατεθεί, συναντά τον Κυβερνήτη στην Αίγινα, στις 26 Μαΐου του 1829, για να τον πληροφορήσει ότι ο Λεοπόλδος εξαρτά την απόφασή του να αποδεχθεί τον ελληνικό θρόνο από τη διευθέτηση ορισμένων εκκρεμοτήτων. Συγκεκριμένα, πρόκειται να ζητήσει από τις Μεγάλες Δυνάμεις να ικανοποιήσουν τα αιτήματα που προβάλλουν δίκαια οι Έλληνες για επέκταση των συνόρων και οικονομική ενίσχυση και, ταυτόχρονα, έχει διατυπώσει την ευχή να δοθεί στους τελευταίους το δικαίωμα να αποφασίσουν οι ίδιοι για το πρόσωπο του ηγεμόνα τους. Το διάβημα αυτό του Λεοπόλδου αποσκοπεί, βέβαια, στο να εξασφαλίσει τη συμπαράσταση του Προσωρινού Κυβερνήτη. Αλλά, ο Καποδίστριας, αφού ξεκαθαρίζει ότι η προσωπική του παρέμβαση δε θα ωφελήσει τα σχέδια του πρίγκηπα, επιδεικνύει, και στην περίπτωση αυτή, τις διπλωματικές ικανότητές του. Αντιστρέφει τους όρους της συζήτησης και ενημερώνει τον απεσταλμένο του Λεοπόλδου για τις προϋποθέσεις που θεωρούν οι Έλληνες απαραίτητες, ώστε να αποδεχθούν χωρίς επιφυλάξεις τον ηγεμόνα που τους προορίζουν οι Μεγάλες Δυνάμεις. Με το χειρισμό αυτό ο Κυβερνήτης επιδιώκει, προφανώς, να κεντρίσει το ενδιαφέρον του Λεοπόλδου, ώστε ο τελευταίος να εργαστεί παρασκηνιακά και να λύσει, με ικανοποιητικό για την Ελλάδα τρόπο, τα προβλήματα που εκκρεμούν.

2. Για το θέμα αυτό βλ. αναλυτικά: D. C. Fleming, John Capodistrias and the Conference of London 1828-1831. Thessaloniki, Institute for Balkan Studies, 1970 — Γρηγόριος Δαφνής, Ιωάννης Α. Καποδίστριας. Η γένεση του Ελληνικού Κράτους. [Αθήνα], Ίκαρος, [1976].

Την ίδια στάση απέναντι, στον Λεοπόλδο θα κρατήσει ο Καποδίστριας και τον επόμενο χρόνο, 1830, όταν ο πρίγκηπας θα αποδεχθεί το ελληνικό στέμμα που θα του προσφέρουν οι Μεγάλες Δυνάμεις. Όπως είναι γνωστό, η διάσκεψη του Λονδίνου, έχοντας επιλύσει, μετά από αμοιβαίες υποχωρήσεις των Τριών Συμμάχων, τα κυριότερα από τα θέματα που συνιστούν το Ελληνικό ζήτημα, ασχολείται, από τον Οκτώβριο του 1829, με το σημαντικό πρόβλημα της εξεύρεσης ηγεμόνα για τον ελληνικό θρόνο. Οι Μεγάλες Δυνάμεις προτείνουν διάφορους υποψήφιους, αλλά τα σχέδια ναυαγούν σχεδόν αμέσως, γιατί οι εκπρόσωποί τους βρίσκουν την ευκαιρία να εκδηλώσουν τις αντιζηλίες και τις αντιθέσεις των Κρατών τους. Έτσι, δεν συγκατατίθενται στην εκλογή ηγεμόνα που είναι αρεστός σε μια μόνο από τις άλλες Δυνάμεις, και εμμένουν στις αρχικές τους θέσεις, υποστηρίζοντας την εκλογή του δικού τους υποψήφιου. Τελικά, και ενώ οι διαπραγματεύσεις για το επίμαχο αυτό ζήτημα φαίνεται να έχουν καταλήξει σε αδιέξοδο, έρχεται στο προσκήνιο, το Νοέμβριο του 1829, το όνομα του Λεοπόλδου του Σαξ Κοβούργου. Ο πρίγκηπας αυτός, από την πρώτη κιόλας στιγμή, φαίνεται να υπερτερεί σε σχέση με τους πρίγκηπες που είχαν προταθεί προηγουμένως, παρόλο που η υποψηφιότητά του παρουσιάζει αρνητικά στοιχεία, τα οποία λογικά θα εμπόδιζαν τη συναίνεση της Γαλλίας ή της Αγγλίας στην εκλογή του. Οι ασυμβίβαστες, ωστόσο, ακριβώς δεσμεύσεις του — η συγγένειά του δηλαδή με το Βρετανικό Βασιλικό Οίκο, που έχει σαν αποτέλεσμα την έλλειψη εμπιστοσύνης από την πλευρά της Γαλλίας, και οι φιλικές σχέσεις που διατηρεί με τους ηγέτες της αντιπολίτευσης στη Μεγάλη Βρετανία, που επισύρει την αντιπάθεια της Αγγλίας — τον αναδεικνύουν ως τον πλέον κατάλληλο να διεκδικήσει το αξίωμα, γιατί εξασφαλίζουν την ισορροπία ανάμεσα στις γαλλικές και τις αγγλικές επιδράσεις που μπορεί να ασκηθούν στο ελληνικό κράτος. Τα θετικά, επίσης, στοιχεία που παρουσιάζει η υποψηφιότητα του Λεοπόλδου, τα οποία προέρχονται από τον ήπιο χαρακτήρα και την έμφυτη ευγένειά του, επισημαίνει ο Εϋνάρδος σε επιστολή του προς τον Καποδίστρια, στις 28 Νοεμβρίου του 1829, όπου αναλύονται όπως συνήθως όλες οι ειδήσεις που αφορούν την ελληνική υπόθεση3. Επίσης, του μεταφέρει ότι η υποψηφιότητα αυτή συζητείται ευρέως στον ευρωπαϊκό χώρο ως η πιθανότερη, παρά την ύπαρξη και άλλων πριγκήπων που συγκεντρώνουν τις απαραίτητες προϋποθέσεις για να διεκδικήσουν το ελληνικό στέμμα. Κατά τους αμέσως επόμενους μήνες, η πλάστιγγα βαρύνει αποφασιστικά υπέρ του Λεοπόλδου4, το όνομα του οποίου είχε προταθεί για το ίδιο αξίωμα ήδη από το 1825. Ο πρίγκηπας του Σαξ Κοβούργου παραιτείται από τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις που του δημιουργεί η συγγένειά του με

3. Βλ. την επιστολή του Εϋνάρδου προς Καποδίστρια, από 15 Νοεμβρίου 1829, με υστερόγραφο 28 Νοεμβρίου, στο Παράρτημα, σ. 219.

4. Βλ. την επιστολή του Εϋνάρδου προς Καποδίστρια, από 30 Δεκεμβρίου 1829, στο Παράρτημα, σ. 220,

τη Μεγάλη Βρετανία και, επειδή η πρώτη σύζυγός του έχει πεθάνει από το 1817, ζητά σε γάμο την πρωτότοκη κόρη του δούκα της Ορλεάνης Λουδοβίκου-Φίλιππου, Λουΐζα, προκειμένου να εξασφαλίσει τη συγκατάθεση της Γαλλίας στην εκλογή του και να εκμηδενίσει ένα ακόμη αρνητικό στοιχείο, που συνίσταται στο ότι έχει φθάσει στην ηλικία των σαράντα περίπου χρόνων, χωρίς να έχει αποκτήσει διάδοχο5. Οι ενέργειες αυτές, λοιπόν, του Λεοπόλδου που φανερώνουν τη μεγάλη επιθυμία του να αποκτήσει το στέμμα του νέου κράτους, δημιουργούν στις Μεγάλες Δυνάμεις την εντύπωση ότι ο πρίγκηπας αυτός είναι διατεθειμένος να αποδεχθεί το αξίωμα, χωρίς να προβάλλει ιδιαίτερες αξιώσεις.

Οι εξελίξεις, ωστόσο, στο θέμα της εκλογής ηγεμόνα για τον ελληνικό θρόνο διαψεύδουν τόσο τις Μεγάλες Δυνάμεις, που είχαν θεωρήσει ότι μέσω του Λεοπόλδου το Ελληνικό ζήτημα επρόκειτο να διευθετηθεί στο σύνολό του, όσο και τον Καποδίστρια, ο οποίος είχε βασίσει τις ελπίδες του για την αίσια έκβαση των ελληνικών αιτημάτων στις διαπραγματευτικές ικανότητες του πρίγκηπα του Σαξ Κοβούργου. Παρά τις φιλοδοξίες που τρέφει για να στεφθεί βασιλιάς της Ελλάδας, ο Λεοπόλδος δεν είναι διατεθειμένος να παραμείνει άπρακτος μπροστά στην κατάφωρη παραβίαση των δικαιωμάτων των Ελλήνων, αφού κάτι τέτοιο θα είχε, αναμφισβήτητα, επίδραση και στον ίδιο. Από τη στιγμή που έχει εξασφαλίσει τη συγκατάθεση των Εγγυητριών Δυνάμεων για την εκλογή του, ο πρίγκηπας του Σαξ Κοβούργου προβάλλει τις ελληνικές διεκδικήσεις. Έτσι, στις 27 Ιανουαρίου του 1830, θέτει το ζήτημα της ένταξης της Κρήτης στο νέο κράτος, σύμφωνα με τις οδηγίες που είχε δώσει ο Κυβερνήτης στον Stockmar λίγους μήνες νωρίτερα. Χωρίς να επιτύχει την ουσιαστική αυτή βελτίωση για τη συνοριακή γραμμή, ο Λεοπόλδος συμβάλλει με τις ενέργειές του στο να θεσμοθετηθεί, στις 3 Φεβρουαρίου του 1830, η ύπαρξη ανεξάρτητου Ελληνικού κράτους, το οποίο έχει για σύνορά του τη γραμμή που ξεκινά από τις εκβολές του Ασπροπόταμου και φθάνει έως αυτές του Σπερχειού, στον κόλπο του Ζητουνίου και του οποίου η ηγεμονία του έχει ήδη προσφερθεί επίσημα6. Μία από τις πρώτες ενέργειες του Λεοπόλδου είναι να γράφει στον Καποδίστρια και να του ανακοινώσει την απόφασή του να δεχθεί κατ’ αρχήν την πρόταση, χωρίς να σταματήσει τις παρασκηνιακές διαπραγματεύσεις για να βελτιώσει ακόμη περισσότερο την κατάσταση. Ταυτόχρονα, τον παρακαλεί να παραμείνει στη θέση του και να τον βοηθήσει, ώστε να φέρει σε αίσιο πέρας τα νέα καθήκοντά του7. Ο Κυβερνήτης, ακολουθώντας τη γραμμή που είχε χαράξει ένα χρόνο νωρίτερα, όπως προαναφέρθηκε

5. Όπως υπογραμμίζει ο Εϋνάρδος στο υστερόγραφο της επιστολής του προς Καποδίστρια, από 15 Νοεμβρίου 1829, στο Παράρτημα, σ. 219.

6. Βλ. την επιστολή του Εϋνάρδου προς Καποδίστρια, από 18 Φεβρουαρίου 1830, στο Παράρτημα, σ. 222-223.

7. Βλ. την επιστολή του Λεοπόλδου προς Καποδίστρια, από 28 Φεβρουαρίου 1830, στο Παράρτημα, σ. 221-222.

κε, ενημερώνει αναλυτικά τον Λεοπόλδο για την κατάσταση που επικρατεί στην Ελλάδα και αναφέρεται ειδικότερα στα προβλήματα που συναντά ο ίδιος καθημερινά και τα οποία δυσχεραίνουν ή και εμποδίζουν την ομαλή εξάσκηση του κυβερνητικού έργου του. Στόχος του είναι να δείξει στο μέλλοντα βασιλιά ότι η καθυστέρηση στη λήψη αποφάσεων για τα ακανθώδη προβλήματα που αντιμετωπίζει η Ελλάδα έχει άμεσες επιπτώσεις στη διακυβέρνησή της και ότι, συνεπώς, πρέπει να καταβληθεί κάθε δυνατή προσπάθεια ώστε να επιλυθούν σύντομα όλα τα θέματα. Κι ακόμη, τον προειδοποιεί για το ότι οι οριστικές αποφάσεις των Εγγυητριών Δυνάμεων πρέπει να ταυτίζονται ή, τουλάχιστον, να μην απέχουν πολύ από τις επιθυμίες που έχουν διατυπώσει οι Έλληνες, ώστε ο ίδιος να γίνει ευμενώς αποδεκτός από τους μελλοντικούς υπηκόους του. Τέλος, ο Καποδίστριας συμβουλεύει τον Λεοπόλδο για τη στάση που ο τελευταίος πρέπει να ακολουθήσει στις σχέσεις του με τον ελληνικό λαό, για να κερδίσει την εμπιστοσύνη και τη συμπάθειά του8.

Στο μεταξύ, και μετά από αρκετές ταλαντεύσεις, ο Λεοπόλδος υποχωρεί στο θέμα των συνόρων και, στις 23 Φεβρουαρίου του 1830, αποδέχεται το θρόνο, χωρίς να εγκαταλείψει τις προσπάθειές του να πείσει τις Κυβερνήσεις των Εγγυητριών Δυνάμεων για τα δίκαια ελληνικά αιτήματα. Οι ενέργειές του είχαν, ήδη, ως αποτέλεσμα την υπογραφή του πρωτοκόλλου της 20 Φεβρουαρίου 1830, με το οποίο η διάσκεψη του Λονδίνου συμφώνησε να παραχωρήσει στην Ελλάδα τις εγγυήσεις που ήταν απαραίτητες για να πετύχει τη δανειοδότησή της. Κατά τη διάρκεια του διμήνου Μαρτίου-Απριλίου 1830, όμως, οπότε γίνονται οι διαπραγματεύσεις για τον καθορισμό του ύψους του δανείου, ο Λεοπόλδος συναντά μεγάλες δυσκολίες από την πλευρά της Αγγλικής πολιτικής, η οποία εμφανίζεται ανυποχώρητη στις απόπειρες του πρίγκηπα του Σαξ Κοβούργου να τροποποιήσει τις αρχικές αποφάσεις των Δυνάμεων. Στις αρχές Μαΐου, ωστόσο, οι διαθέσεις της Βρετανικής Κυβέρνησης αλλάζουν ξαφνικά και είναι σαφώς ευνοϊκές για τον Λεοπόλδο9, ο οποίος πιέζεται να επισπεύσει την αναχώρησή του για την Ελλάδα, όπου η παρουσία του είναι, ομολογουμένως, απαραίτητη10. Τη στιγμή αυτή, όμως, ο πρίγκηπας του Σαξ Κοβούργου δεν αρκείται στις διαβεβαιώσεις των Εγγυητριών Δυνάμεων για

8. Βλ. τις επιστολές του Καποδίστρια προς Λεοπόλδο, από 6 Απριλίου 1830, αρ. 8, σ. 22-28 και αρ. 9, σ. 28-32.

9. Η μεταστροφή αυτή των Άγγλων ιθυνόντων οφείλεται, όπως πιθανολογείται, στις εξελίξεις στο θέμα της διαδοχής του βρετανικού στέμματος. Η Αγγλική Κυβέρνηση φοβάται ότι η κατάσταση της υγείας του Γεωργίου του Δ' επιτρέπει στον Λεοπόλδο να τρέφει ελπίδες ότι θα μπορέσει να καταλάβει το αξίωμα του Αντιβασιλέα ή, τουλάχιστον, μια θέση στο Συμβούλιο Αντιβασιλείας, επειδή η ανηψιά του Βικτωρία, που είναι ανήλικη την εποχή αυτή, έρχεται δεύτερη στη σειρά διαδοχής.

10. Όπως φανερώνουν οι συνεχείς υπομνήσεις του Καποδίστρια στις επιστολές του προς τον Λεοπόλδο και τον Εϋνάρδο, για να επισπεύσει ο μελλοντικός βασιλιάς την αναχώρησή του για την Ελλάδα.

οικονομική ενίσχυση, ούτε και στις αόριστες υποσχέσεις για επανεξέταση των σημείων των συμφωνιών που δεν ικανοποιούν την ελληνική πλευρά. Επανέρχεται στο ζήτημα των συνόρων και, ταυτόχρονα, ζητά να υλοποιήσει αμέσως η διάσκεψη του Λονδίνου όσα από τα αιτήματα των Ελλήνων δεν έχουν γίνει ακόμη αποδεκτά. Προβαίνει σε νέα, άκαρπα διαβήματα, από τα οποία γίνεται φανερό ότι η Μεγάλη Βρετανία, παρά την επιθυμία της να απαλλαγεί από την παρουσία του, δεν πρόκειται να υποχωρήσει από τις αρχικες θέσεις της. Τελικά, ο Λεοπόλδος, σε μια ύστατη, προφανώς, απόπειρα πίεσης των Κυβερνήσεων να δεχθούν τις προτάσεις του, αποφασίζει να παραιτηθεί. Ένας από τους κυριότερους λόγους που υπαγορεύουν τη σκλήρυνση της στάσης του αρχικά, και την παραίτησή του στη συνέχεια, είναι, βέβαια, η συμπεριφορά του δούκα της Ορλεάνης, που έχει συντελέσει στο να μην είναι πλέον ιδιαίτερα ελκυστικός για τον πρίγκηπα ο ελληνικός θρόνος11.

Το έδαφος είναι, λοιπόν, προλειασμένο και αρκεί η ανάγνωση ενός υπομνήματος που είχε συντάξει ο Richard Church και έφθασε στα χέρια του Λεοπόλδου στις 19 Μαΐου του 1830, για να αποφασίσει ο τελευταίος να υποβάλει το έγγραφο της παραίτησής του δυο ημέρες αργότερα. Όπως ο ίδιος ο Λεοπόλδος μαρτυρεί στην επιστολή, με την οποία ανακοινώνει στον Καποδίστρια την παραίτησή του, το κείμενο του Church του αποκάλυψε την πιεστική αναγκαιότητα που έχει για την Ελλάδα ο καθορισμός ευρύτερων συνόρων. Επειδή δεν μπορεί να βοηθήσει περισσότερο, αφού οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν τον υπολογίζουν, ώστε να ενταχθούν οι αλύτρωτες περιοχές στα όρια του νέου κράτους, ο Λεοπόλδος αποφασίζει να παραιτηθεί για να αφήσει το πεδίο ελεύθερο και να επιδιωχθούν νέοι διπλωματικοί χειρισμοί12. Το υπόμνημα του Church, ωστόσο, που τιτλοφορείται «Observations on an Eligible Line of Frontier for Greece as an Independent State», δεν περιλάμβανε μόνο τις διαμαρτυρίες του συντάκτη του για το θέμα των συνόρων. Επεκτεινόταν σε μια δριμύτατη πολεμική κατά του Καποδίστρια και, με τον τρόπο αυτό, αποκάλυπτε στον

11. Όπως είναι, γνωστό, ο Λουδοβίκος-Φίλιππος έχει μόλις συμβουλέψει τον Λεοπόλδο να προστατέψει, με κάθε τρόπο, τα συμφέροντα της νέας του πατρίδας και έχει αρνηθεί να του δώσει το χέρι της κόρης του, επειδή θεωρεί τη θέση του ηγεμόνα στο νέο κράτος επισφαλή. Οι αντιρρήσεις, πάντως, που πρόβαλε ο Λουδοβίκος-Φίλιππος την άνοιξη του 1830, όταν του ζητήθηκε για πολλοστή φορά να συγκατατεθεί στην ένωση της κόρης του με τον εκλεγμένο ηγεμόνα της Ελλάδας, ήταν ειλικρινείς. Ο δούκας της Ορλεάνης αντιμετώπιζε με σκεπτικισμό όχι τον υποψήφιο γαμπρό του αλλά την κατάσταση που επικρατούσε στο νέο κράτος, του οποίου τα αιτήματα δεν εισακούονταν από τους ιθύνοντες των Μεγάλων Δυνάμεων. Αυτό φανερώνει το γεγονός ότι, ένα χρόνο μετά την ορκωμοσία του Λεοπόλδου στο θρόνο του Βελγίου, στις 8 Αυγούστου του 1832, γιορτάστηκαν οι γάμοι του με την πριγκήπισσα Λουΐζα της Ορλεάνης. Γιατί, ήδη από τον Αύγουστο του 1830, ο Λουδοβίκος-Φίλιππος είναι βασιλιάς της Γαλλίας και η χώρα του είναι μια από τις δύο Δυνάμεις που εγγυήθηκαν την ανεξαρτησία του Βελγίου.

12. Βλ. την επιστολή του Λεοπόλδου προς Καποδίστρια, από 1 Ιουνίου 1830, στο Παράρτημα, σ. 241-243.

Λεοπόλδο την τακτική που ακολουθούσαν οι αντίπαλοι του Κυβερνήτη, τις ενέργειες στις οποίες προέβαιναν, καθώς και τις μεθόδους που χρησιμοποιούσαν13.

Η παραίτηση του Λεοπόλδου, που φανερώνει ότι είναι αρκετά σώφρων, ώστε να θέλει να εξασφαλίσει τα προσωπικά συμφέροντά του — όπως άλλωστε δείχνει και η μεταγενέστερη πολιτεία του στο θρόνο του Βελγίου — γίνεται αποδεκτή, στις 26 Μαΐου 1830, από τη διάσκεψη του Λονδίνου, η οποία δεν υποκύπτει στην απεγνωσμένη κίνησή του. Η χρονική καθυστέρηση την οποία επιβάλλει αποτελεί σοβαρό εμπόδιο στη διευθέτηση του Ελληνικού ζητήματος, ταυτόχρονα, όμως, αποβαίνει προς όφελος του κράτους. Αναβάλλει την εφαρμογή του συνόλου των αποφάσεων των Μεγάλων Δυνάμεων για την Ελλάδα, παρέχοντας με τον τρόπο αυτό τη δυνατότητα στους υπερασπιστές των ελληνικών αιτημάτων να προωθήσουν και τελικά να επιβάλλουν τις απόψεις τους κατά τα αμέσως επόμενα χρόνια.

Την εποχή, ωστόσο, που γίνεται γνωστή η έκβαση του τελευταίου διαβήματος του Λεοπόλδου, ο Καποδίστριας δέχεται ένα ισχυρό πλήγμα, αφού οι αντίπαλοί του χρησιμοποιούν το γεγονός αυτό ως επιβαρυντικό στοιχείο εναντίον του. Έτσι, τον κατηγορούν ότι αυτός ευθύνεται για την παραίτηση του Λεοπόλδου, επειδή του παρουσίασε την κατάσταση που επικρατεί στην Ελλάδα με ιδιαίτερα μελανά χρώματα, προκειμένου να τον αποθαρρύνει και να παραμείνει ο ίδιος Κυβερνήτης. Ο ισχυρισμός αυτός, που υιοθετήθηκε αβασάνιστα, τόσο από ξένους όσο και από Έλληνες ιστορικούς, δεν ευσταθεί, όπως έχει ήδη αποδειχθεί από έγγραφα που δημοσιεύθηκαν τα τελευταία χρόνια, αλλά και όπως φανερώνουν στοιχεία που περιλαμβάνονται στις επιστολές του Καποδίστρια, οι οποίες παρουσιάζονται εδώ.

Πρώτα-πρώτα, ο ίδιος ο Καποδίστριας δεν τρέφει φιλοδοξίες να διατηρήσει μόνιμα το αξίωμα που κατέχει. Ήδη, στις 10 Δεκεμβρίου του 1829, ενημερώνει τον Ι.-Γ. Εϋνάρδο για τις φήμες που κυκλοφορούν στην Ελλάδα, σύμφωνα

13. Όπως είναι γνωστό, τα κυριότερα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο Καποδίστριας στο εσωτερικό της χώρας, σ’ ολόκληρη αυτή την περίοδο, προκαλούνται από την αντιπολίτευση. Γιατί, όλοι εκείνοι οι οποίοι έχουν λόγους να είναι δυσαρεστημένοι από αυτόν έχουν πλέον οργανωθεί και απειλούν την εύθραυστη ηρεμία που έχει κατορθώσει να επιβάλλει στο κράτος, ιδιαίτερα από τη στιγμή που έληξαν οι πολεμικές επιχειρήσεις ανάμεσα στους Έλληνες και τους Τούρκους, μετά από τη νικηφόρα για την ελληνική πλευρά έκβαση της μάχης στην Πέτρα της Βοιωτίας, στις 12 Σεπτεμβρίου του 1829. Οι αντιπολιτευόμενοι κύκλοι, που απαρτίζονται από άτομα, τα οποία έχουν ενοχληθεί από τις ενέργειες ή τις παραλείψεις του Κυβερνήτη ή, ακόμη, κι από την ίδια την παρουσία του, έχουν εξαπολύσει δυσφημιστική εκστρατεία εναντίον του, η οποία δεν περιορίζεται στα όρια της χώρας. Χάρη στις διασυνδέσεις τους με ξένους, κυρίως Αγγλους, στρατιωτικούς ή και διπλωματικούς υπαλλήλους, οι αντίπαλοι του Καποδίστρια προωθούν τις κακόβουλες φήμες τους στο εξωτερικό, με αποτέλεσμα να δυσχεραίνουν ακόμη περισσότερο την επίλυση των προβλημάτων που αντιμετωπίζει η χώρα, αφού επιτείνουν την καθυστέρηση των Συμμάχων να αποφασίσουν για το μέλλον του τόπου και παρέχουν τα επιχειρήματα που αυξάνουν την έλλειψη εμπιστοσύνης στο πρόσωπο του Καποδίστρια.

με τις οποίες ο μελλοντικός ηγεμόνας της χώρας, τον οποίο ο Καποδίστριας είτε δεν γνωρίζει, είτε δεν κατονομάζει, έχει ήδη εκλεγεί. Ο Κυβερνήτης παρακαλεί τον Ελβετό φιλέλληνα, εάν έχει κάποια επαφή με τον πρίγκηπα που θα αναλάβει τη διακυβέρνηση του νέου κράτους, να τον προτρέψει να φροντίσει για την αίσια έκβαση του Ελληνικού ζητήματος, φανερώνοντας με τον τρόπο αυτό την πρόθεσή του να αποσυρθεί από τα καθήκον τα του, από τη στιγμή που θα βρεθεί ο ηγεμόνας ο οποίος θα απολαμβάνει της εμπιστοσύνης των Εγγυητριών Δυνάμεων14. Σε αρκετές περιπτώσεις, επίσης, ο Καποδίστριας αναφέρεται στα σχέδιά του για το μέλλον και διατυπώνει την επιθυμία να εγκατασταθεί, μετά το τέλος της θητείας του ως Προσωρινού Κυβερνήτη, στο εξωτερικό. Ενδεικτικά σταχυολογούνται δύο σχετικές μνείες που ανάγονται στην περίοδο που εξετάζεται εδώ. Στην ίδια επιστολή που αναφέρθηκε προηγουμένως, με ημερομηνία 10 Δεκεμβρίου 1829, ο Καποδίστριας γράφει στον Εϋνάρδο ότι ελπίζει να χρησιμοποιήσει μόνιμα την κατοικία που ο τελευταίος του έχει παραχωρήσει στη Γενεύη15, ενώ, στις 3 Απριλίου του επόμενου χρόνου, ο Rouen μεταφέρει στον υπουργό Εξωτερικών της Γαλλίας, τον πρίγκηπα De Polignac, την πληροφορία ότι, σύμφωνα με τα λεγόμενα του Ανδρέα Μουστοξύδη, ο Καποδίστριας σκοπεύει να εγκατασταθεί στο Παρίσι, μόλις παραδώσει την εξουσία στο διάδοχό του, πράγμα που, εκείνη ειδικά τη στιγμή, αναμένεται να γίνει σύντομα1β.

Από την άλλη πλευρά, ο πρίγκηπας Λεοπόλδος τρέφει εκτίμηση για τον Προσωρινό Κυβερνήτη και για το έργο που έχει ήδη πραγματοποιηθεί κατά τη διάρκεια της θητείας του και επιζητά τη μελλοντική συμπαράστασή του, παρόλο που, ασφαλώς, γνωρίζει ότι η διατήρηση του Καποδίστρια σε θέση κλειδί, θα προκαλέσει τη δυσαρέσκεια των Μεγάλων Δυνάμεων, οι οποίες δεν τον εμπιστεύονται.

Αλλά και ο Καποδίστριας εκτιμά την προσωπικότητα και τις ικανότητες του Λεοπόλδου, αφού τον είχε προτείνει ο ίδιος παλαιότερα για ηγεμόνα του νέου κράτους. Πραγματικά, κατά τη διάρκεια της διάσκεψης των τριών πρεσβευτών στον Πόρο, το Δεκέμβριο του 1828, και μετά από αρκετές εμπιστευτικές συζητήσεις γύρω από το θέμα αυτό, ο Κυβερνήτης εκμυστηρεύθηκε στον Stratford Canning ότι θεωρούσε τον Γερμανό αυτόν πρίγκηπα ώς τον πλέον ενδεδειγμένο από τους υποψήφιους που μπορούσαν να προταθούν και τον διαβεβαίωσε ότι ο Λεοπόλδος θα αποδεχόταν πρόθυμα τον ελληνικό θρόνο11. Άλ-

14. Βλ. την επιστολή του Καποδίστρια προς Εϋνάρδο, από 10 Δεκεμβρίου 1829, αρ. 1, σ. 4.

15. Βλ. την ίδια επιστολή (Καποδίστριας προς Εϋνάρδο, 10 Δεκεμβρίου 1829, αρ. 1, σ. 4).

16. Βλ. την επιστολή του Rouen προς Polignac, από Αίγινα, 23 Απριλίου 1830 που δημοσιεύεται στο D. C. Fleming, John Capodistrias and the Conference of London, ό.π., σ. 326.

17. Βλ. τις επιστολές του Stratford Canning προς λόρδο Aberdeen, από Καλα-

λωστε, ο Καποδίστριας συνεχίζει να εμπιστεύεται τον πρίγκηπα τον Σαξ Κοβούργου και μετά την άρνηση του τελευταίου να αποδεχθεί τον ελληνικό θρόνο.

Όταν, λίγους μήνες αργότερα, το θέμα της εκλογής ηγεμόνα για την Ελλάδα αποτελεί και πάλι το αντικείμενο των διαβουλεύσεων της διάσκεψης του Λονδίνου, ο Καποδίστριας, που πιστεύει ότι στο πρόσωπο του Λεοπόλδου το κράτος βρήκε έναν πρόθυμο διεκδικητή των αιτημάτων του, επαναφέρει στο προσκήνιο την περίπτωση του πρίγκηπα του Σαξ Κοβούργου. Σε μια, ανέκδοτη ώς τώρα, επιστολή του της 8ης Φεβρουαρίου του 1831, αναθέτει στον πρίγκηπα Μιχαήλ Σούτσο να βολιδοσκοπήσει τον Λεοπόλδο και να πληροφορηθεί αν ο τελευταίος είναι διατεθειμένος να αναλάβει το ελληνικό στέμμα. Τη φορά αυτή, όπως παρατηρεί ο Κυβερνήτης, οι διαθέσεις των Συμμάχων Δυνάμεων απέναντι στο Ελληνικό ζήτημα έχουν βελτιωθεί αισθητά, χάρη, κυρίως, στο θόρυβο που προκάλεσε η παραίτηση του Λεοπόλδου κατά τον προηγούμενο χρόνο. Το ζήτημα των συνόρων έχει σχεδόν διευθετηθεί, ενώ οι αντιδράσεις του ελληνικού λαού, ο οποίος εκδήλωσε με κάθε τρόπο την αγανάκτησή του, όταν έμαθε ότι ο πρίγκηπας του Σαξ Κοβούργου αρνήθηκε τελικά το στέμμα του νέου κράτους, παρέχουν στον Λεοπόλδο τη διαβεβαίωση ότι ο λαός αυτός τον θέλει πραγματικά για ηγεμόνα του και ότι δεν θα νιώσει ότι του επιβάλλεται άνωθεν18.

Παρόλο που δε γνωρίζουμε ούτε αν ο πρίγκηπας Σούτσος έκανε κάποιες ενέργειες προς την κατεύθυνση αυτή, υπακούοντας στις υποδείξεις του Καποδίστρια, ούτε τι απάντησε, σχετικά με το θέμα αυτό, στον Κυβερνήτη, πιθανότατα η λύση αυτή δεν ήταν δυνατό πλέον να προωθηθεί, όταν ο Σούτσος έλαβε την επιστολή που έγραψε ο Καποδίστριας στις 8 Φεβρουαρίου. Ο Λεοπόλδος είχε ήδη αρχίσει τις διαπραγματεύσεις, οι οποίες ολοκληρώθηκαν με την ορκωμοσία του στο θρόνο του Βελγίου στις 21 Ιουλίου του 1831.

Σε αντιστάθμισμα, ως κάποιο βαθμό, των δυσχερειών που προαναφέρθηκαν, ο Καποδίστριας έχει, κατά καιρούς, τη συμπαράσταση διαφόρων ατόμων, τα οποία τον βοηθούν στις παρασκηνιακές διαπραγματεύσεις που διενεργούνται στα πλαίσια της διάσκεψης του Λονδίνου. Τα άτομα αυτά ωθούνται είτε από τα φιλέλληνικά τους αισθήματα, είτε από το προσωπικό τους συμφέρον, είτε, ακόμη, από το συνδυασμό και των δύο αυτών παραγόντων. Έτσι, εκτός από την αλληλογραφία του με τον Λεοπόλδο, μέσω του οποίου ο Καποδίστριας αποπειράθηκε να επιλύσει τα ελληνικά προβλήματα, στον τόμο αυτόν

μάτα, 11 Σεπτεμβρίου 1828 και από Πόρο, 15 Δεκεμβρίου 1828 στο D. C. Fleming, John Capodistrias and the Conference of London, ό.π., σ. 204 και 214.

18. Βλ. την επιστολή του Καποδίστρια προς Σούτσο, από 8 Φεβρουαρίου 1831, αρ. 39, σ. 133-134.

εντάσσονται και οι επιστολές που άπηύθυνε προς τον προσωπικό φίλο του Ιωάννη-Γαβριήλ Εϋνάρδο19, και οι οποίες στρέφονται στο μεγαλύτερο μέρος τους γύρω από το πρόβλημα της εξεύρεσης οικονομικών πόρων για την Ελλάδα. Ο Καποδίστριας έχει απόλυτη ανάγκη ενίσχυσης για να ανταπεξέλθει στις τρέχουσες υποχρεώσεις της δημόσιας διοίκησης, πληρώνοντας τους μισθούς των δημοσίων υπαλλήλων και των στρατιωτικών σε τακτά χρονικά διαστήματα. Μόνιμος φόβος του είναι, όταν πλησιάζει η λήξη κάθε τριμηνίας, ημερομηνίας που έχει καθοριστεί για την πληρωμή των αποδοχών, ότι δε θα έχει τα χρήματα για να ανταποκριθεί στις ανάγκες της μισθοδοσίας και ότι, σε μια τέτοια περίπτωση, η αντίδραση εναντίον του θα γενικευθεί. Οι δημόσιοι υπάλληλοι και οι στρατιωτικοί θα συνταχθούν με την αντιπολίτευση και το γεγονός αυτό θα έχει σαν συνέπεια να καταρρεύσει ο στοιχειώδης κρατικός μηχανισμός που υφίσταται και να διασαλευθεί η έννομη τάξη. Χρήματα χρειάζεται ο Καποδίστριας και για να ικανοποιήσει τις απαιτήσεις για πολεμικές αποζημιώσεις, τις οποίες προβάλλουν έντονα οι δυσαρεστημένοι και ιδιαίτερα οι κάτοικοι των τριών ναυτικών νησιών (Υδρας, Σπετσών και Ψαρών), αλλά και για να προχωρήσει στην εφαρμογή των διαφόρων μέτρων τα οποία θεωρεί απαραίτητα για τη θεμελίωση ευνομούμενου κράτους. Ήδη, όπως είναι γνωστό, έχει θέσει τις βάσεις για την οργάνωση ορισμένων τομέων του δημόσιου βίου. Με τον ενθουσιασμό που τον διακρίνει, όταν φθάνει στην Ελλάδα, δεν περιορίζει το ενδιαφέρον του σε συγκεκριμένες προτεραιότητες, αλλά επεκτείνεται σε όλους τους κλάδους για να πετύχει την ουσιαστική και ισομερή ανάπτυξη του κράτους, σύμφωνα με τα πρότυπα οργάνωσης των προηγμένων χωρών της εποχής. Θεωρεί ότι ανάμεσα στις προτεραιότητες, τις οποίες οφείλει να προωθήσει, περιλαμβάνονται τόσο τα θέματα της άμυνας και της εσωτερικής και εξωτερικής ασφάλειας, όσο και η οργάνωση του κρατικού μηχανισμού, με τα προβλήματα δικαίου και δικαιοσύνης, δημόσιας διοίκησης και επικοινωνιών. Παράλληλα, αντιμετωπίζει θέματα συγκρότησης της οικονομικής υποδομής και της κοινωνικής ζωής και τον απασχολούν προβλήματα γεωργίας, βιοτεχνίας, εμπορίου και φορολογίας, αλλά και όσα αφορούν την εκπαίδευση, τη θρησκεία, την παιδεία γενικότερα, τις παροχές κοινωνικού περιεχομένου και την υγεία. Συχνά περιγράφει στις επιστολές του αναλυτικά τις προόδους που έχουν συντελεστεί σε κάθε τομέα και αναλύει τα σχέδιά του για την ανάπτυξη συγκεκριμένων κλάδων. Με τον τρόπο αυτόν επιδιώκει από τη μια να ενθαρρύνει και να ευχαριστήσει τον Εϋνάρδο, ο οποίος καταβάλλει συνεχείς προσπάθειες για να εξασφαλίσει τα χρήματα που χρειάζεται η Ελλάδα για να επιβιώσει και να αναπτυχθεί· από την άλλη θέλει να προμηθεύσει στον Ελβετό φιλέλληνα επαρκείς αποδείξεις για το ότι τα ποσά τα οποία παρέχονται στο νέο κράτος

19. Η βιβλιογραφία για τον Ελβετό φιλέλληνα Ιωάννη-Γαβριήλ Εϋνάρδο είναι πλούσια- ας αναφερθεί εδώ ενδεικτικά, ο τόμος Μνήμη Ιωάννη-Γαβριήλ Εϋνάρδου (1775-1863). Αθήνα, Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, 1977.