Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια, τ. Ζ΄

ιδού τις δοκιμή και εν τούτο το γράμμα... ευδοκιμήτω διά της αυτής καλοκαγαθείας, ποιούσα τα αδύνατα κατά ειμαρμένην, δυνατά κατά βουλήν και εύνοιαν.

Τα της αυτής υγίειας και του ευ ζειν και καλώς διάγειν αυτόθεν, συνεχώς ηδοποιούμαι και χαίρομαι. Τα δε εμά όλως και πάντοτε αντιστρόφως οδηγούμενα τί νυν Αυτής ειδοποιήσω;... Άνεργος και ακίνητος πνεύματι και σώματι μελαγχολώ και κεφαλαλγίζω. Άνευ επιχειρημάτων τί η ενέργεια· άνευ αυτής τί ο βίος;... το της μελέτης ίαμα και αυτό ενταύθα νόσος. Του γαρ οφελείν και οφελείσθαι ο σκοπός αυτού αφανής πλείστον μοι γίγνεται καθεκάστην, δι’ ο και τα αρχαία της νεαράς παιδείας πονήματα νυν προς εμήν βοήθειαν εισέρχονται και της πατρώας διαλέκτου η ανανεωμένη ανάγνωσις και χρήσις, εν ω αφαιρεί την νοσούσαν ψυχήν από τας των παρόντων αηδείας υποστηρίζει και εκτείνει αγαθών απομνημονευμάτων νοεράν συλλογήν και εν μέσω αυτής ο λόγος, και αι της καρδίας αισθήσεις μορφόνουσι χρηστήν ευδαιμονείαν.

τα παρελθόντα γαρ και τα εσσόμενα ευκόλως υποτάσσονται εις την απέραντον του νοός επιδρομήν, και αι ιδέαι εκλύονται από τας των περιεστότων αλύσεις και ορθώς οδιγούμεναι τυγχάνουσι ευχαριστήσεως και χαράς επιτηδεύματα, τα μεν της πατρίδος στεναζούσης την ούχι αδύνατον ελευθερείαν αποδικνείωντα, τα δε της αυτής βασιλευούσης λαμπράς σκηνάς θεατρίζωντα. Και ούτως εις της φαντασίας κόσμος. Αλλ’ εξόχως εις αυτόν ίστανται δι’ εμέ και επιθυμίαι και ηδοναί. έξω αυτού ου δύναμαι τα της οικιακής ευτυχίας στοιχεία συνδιάσαι. ούτω πλανόμενος τον χρόνον διασκεδάζω.

Τα της εις Βουκουρέστιον Ακαδημίας και Λυκείου νομίζω αυτής γνωστά. Του Πανιερωτάτου Ιγνατίου δι’ αυτά αθάνατος στέφανος. Εγχείρησα του φιλτάτου και αγαπιτού Αλέκου, προ πολλού τους κανονισμούς της Ακαδιμίας και Λυκείου και άλλα του Πανιερωτάτου συγγράμματα ίνα αυτής διασταλθώσι. νυν δε μέρος ουσιώδες αυτών εις την του Άρκτου εφημερήδα γαλλιστή τυποθέν προσφέρω Αυτής.

Πατριωτισμώ κινούμενος, αυτών των νεοσυστάτων οικοδομών ακριβώς εθεόρησα την βάσιν, τα δεσμά, και το αποτέλεσμα εφ’ ω εσυστήθησαν, της θεωρίας αυτής και άλλων άλλοτε ποιουμένων σημιόσεων η σκέψις προβιβάζει ύλην πονηματίου τινός περί δημοσίου παιδείας. - Αυτό νυν επιχειρίζομαι, αλλά αγνοώ εάν λάβη τέλος, μ’ όλον ότι η αρχή ήμισυ παντός έργου, τα εμά μεσηγώς τεθνίσκωσι αδυναμίας ένεκεν.

Ο δεώμενος πάντοτε αυτής συμπάθειαν και φιλίαν.

ΕΠΙΣΤΟΛΗ 3η

Ο Καποδίστριας προς τον Πρόεδρον της Γραικοδακικής Εταιρίας

Εκ Πετρουπόλεως τη 15 Μαΐου 1811

Ελλογιμώτατε Κύριε.

Το ιερόν της Πατρίδας όνομα διά της Γραικοδακικής φήμης κηρυττόμενον, αντηχεί έως τα ενδόμυχα των καρδιών όλων των Γραικών, και εις μεν τας των απαίδευτων διεγείρει ανδρώα αισθήματα, αναζωπυρεί δε χρηστάς τας των πεπαιδευμένων ελπίδας, εμπνέον αυτοίς εννοίας τε λαμπράς και υψηλά φρονήματα προς την του γένους βελτίωσιν. - Γραικός γεμήν καγώ ων και ταύτα συναισθανόμενος εμακάριζον τους μετέχοντας των πόνων της νεοσυστάτου Γραικοδακικής εταιρείας. Δοξάν δ’ αυτή συγχαταλέξαιμε τοις αντεπιστέλλουσι των μελών, ηξίωσέ με μακαρίζειν εμαυτόν. Μεγίστας ουν χάριτας ομολογώ αυτή: αλλ’ ενταύτω άρρητον και το της εμής ψυχής άλγημα: διατριβών γαρ εν άλλοις και υπ’ ανάγκης ενασχολούμενος εν αλλοδαποίς πλέον δε στερούμενος της πατρώας γης, και της των εκεί φιλομούσων ανδρών συνεργείας, τί προς την του γένους αγαθήν τύχην εμοί δυνατόν εί μη άρα ζήλος, προθυμία και ευχαί; ων έμπλεως πνεύματι και συνειδήσει, ει ποτέ λόγω και πόνω εκπληρώσαι το οφειλούμενον τη Πατρίδι αξιωσίμιν, άπειρος η εμή ευδαιμονία και ίσως ου χαλεπόν τότε δείξαι και έργω την εμήν ευγνωμοσύνην τη κλεινή εταιρεία. - Δώη Κύριος!

Τα νυν δε δεχθήτω την καλήν ταύτην προαίρεσιν, ήν τινα Αυτή εμφανίσαι δέομαι του Γραμματέως Αυτής.

ΕΠΙΣΤΟΛΗ 4η

Ο Καποδίστριας προς τον Δημήτριον Μόστραν

Εκ Πετρουπόλεως 15 Μαΐου 1811

Τω αγαπητώ μοι φίλω Μόστρα.

Έλαβον αγαπητέ μοι φίλε, την γραφήν σας, ην υπό των 3 του παρελθόντος μοι εγράψατε, καθώς και τα όσα μοι επέμψατε διά μέσου ενός Οφφικιάλου, το όνομα του οποίου δεν ενθυμούμαι, και σας ευχαριστώ εξ όλης μου της καρδίας. Η Γραικική εφημερής, οι λόγοι του Πανιερωτάτου, ιδού ικανή ύλη ευχαριστήσεως δι’ εμέ.

Έσωθεν ευρίσκεται την απόκρισίν μου προς την Εταιρείαν, αναγνώσατε αυτήν και αν την εύρητε συντείνουσαν εγχειρήσατέ την, ειδ’ ουν μη κάμετε καμμίαν χρήσιν εξ αυτής, αλλά γράψατέ μοι και θέλω κάμει άλλην και έπειτα πάλιν άλλην, έως ότου επιτύχη την δοκιμασίαν σας. δυσκολεύομαι εις όλα τα εμά και διά τούτο δεν ευχαριστούμαι εις ουδέν απ’ όσα κάμω, το περιπλέον δε

γράφων εις την γλώσσαν μας, επειδή εις αυτό το μέρος νηπιάζω περισσότερον παρά εις κανέν άλλο.

Με μεγάλην προσοχήν αναγινώσκω τας εφημερίδας σας. Όλα εις αυτάς είναι εξαίρετα, πολλά εξαίρετα. Δεν εμπορώ όμως να δοκιμάσω εκείνην την περίοδον, ήτις τόσον εγγίζη την φιλαυτίαν του Κου Κρομμύδη από Νίζναν. Η Κριτική των εφημερίδων δεν πρέπει ποτέ να θεωρή τα υποκείμενα, αλλά να ασχολήται με τα πράγματα, τα οποία κρίνει. Αυτή δεν πρέπει να ομιλή περί των συγγραφέων, παρά όταν θέλη να τους προτρέψη, ποτέ όμως διά να τους απομαυρώση. Παρατηρήσατε αυτήν την αρχήν τω εκδοτή των. Χωρίς αυτήν αφανίζεται το έργον σας με τας ιδίας χείρας σας.

Διατί θέλετε να ασπάζητε ο Κρομμύδης την χείρα ήτις τον ραπίζει; και αυτή τον ραπίζει αδίκως. - Ο άνθρωπος αυτός είναι ζηλοτής, δεν κάμνει ζητήσεις δι’ ουδέν, και το σύγγραμμά του κατά πολλούς λόγους είναι οφέλειμον, τουλάχιστον εις αυτόν βλέπει τις την καλήν προαίρεσιν και τον ζήλον του συγγραφέως. αυτός δεν εφανέρωσε το όνομά του, διατί λοιπόν να το εκσκαλίζη τις; η προσοποληφία αυτή δεν κάμνει μεγάλην τιμήν εις τον εκδοτήν, και επιστηρίζει τους αλλογενείς εις την σφαλεράν γνώμην την οποίαν έχουν δι’ ημάς· ήγουν ότι ο φθόνος και η ζηλοτυπία συνιστωσι την βάσιν του χαρακτήρος μας.

Συγχωρήσατέ μοι μίαν άλλην παρατήρησιν, ην έκαμον κατά περίστασιν της προβαλλομένης μεταφράσεως του συγγράμματος διά το κοινόν όφελος εις την καθ’ ημάς ομιλομένην γλώσσαν και εις εκείνην των Βλάχων. - Ο Αιμύλιος του Ρουσσώ είναι αληθώς η κλεις των συγγραμμάτων της αγωγής των παίδων, αλλά διατί να τον κολοβώση τις; αν εις το κείμενον του ευρίσκονται επικίνδυναι ιδέαι διά μίαν διοίκησιν στερεωμένην εις την βάσην της συστάσεώς τις, ο μεταφραστής έχει το δικαίωμα να κάμη τας παρατηρήσεις του διά τον αναγιγνώσκοντα, εννοώ διά των σημειώσεων, και ουχί να κολοβώση το πρωτότυπον. Αν στοχάζεται τις δι’ αυτής της κολοβώσεως να κόψη το κακόν εις την ρίζαν του λανθάνει, η δεν καταλαμβάνει θεμελιωδώς (αν είναι συγχωριμένον να διασαφισθη ούτως) τον συγγραφέα, τον οποίον μεταφράζει το σύγγραμμά του έχει την άλυσον, ως και εκείνα του Ευκλείδου, η μία ιδέα κρατεί την άλλην η μία φράσις την άλλην καθώς τα προβλήματα της γεωμετρίας. Δεν συγχωρήτε εις τινα άλλον να επιδιορθώση τον Ρουσσώ παρά εις αυτόν τον ίδιον αγκαλά αμφιβάλλω αν και αυτός εδύνατο τούτο χωρίς να κάμη εξ αυτόν άλλον ένα σύγγραμμα, τον οποίον ήδη δεν ήθελε ήτον ο ιδικός του Αιμύλιος.

Δεχθήτε ευμενώς, και κάμετε να δεχθούν αυτήν την παρατήρησιν, ή τις εξέρχεται από μίαν ψυχήν, η οποία επιθυμεί το κοινόν καλόν και μίαν αληθινήν δόξαν εις εκείνους, οίτινες είναι εις περίστασιν να το εκτελέσωσι.

Μετ’ ολίγον έχω σκοπόν να σας εξαποστείλλω το μικρόν μου δοκίμιον περί της δημοσίου παιδείας. Εις αυτόν κατά το παρόν ασχολούμαι, αλλά με μίαν αδύνατον υγιείαν εις τούτο το κλίμα, δεν εμπορεί τις να τελείωση τόσον

ογλήγωρα, ως το επιθυμεί.

Εις την γραφήν μου προς τον Πανιερώτατον θέλετε εύρει μίαν διεξοδικωτέραν απόκρισην δι’ όλα, όσα μοι αναφέρετε εις την ιδικήν σας. Σας επεύχομαι όλα τα αγαθά, ακριβέ μου φίλε, φυλάξατε την υγιείαν σας, και την του καλού μας φίλου του Πανιερωτάτου. Γράφετε μου όσον το δυνατόν συνεχέστερον και αγαπάτε με πάντοτε, τον Κύριον Χριστόφορον ακριβώς χαιρετώ... Όλοι οι εδώ ομογενείς μας συναμιλλώνται εις την ανάγνωσην των εφημερίδων και των λόγων. Εγώ προσπαθώ να αποκαταστήσω ένα θαύμα· θέλω να καταπείσω ένα πολλά πλούσιον ομογενή να συνεισφέρω εις μεγάλας εκβάσεις της ακαδημίας, ο ίδιος έχει μεν την καλήν προαίρεσιν, έως τούδε όμως δεν έλαβεν κλίσιν να αισθανθή βαθέως τον έρωτα της δόξης, και εκείνην την δόξαν ή τις αποκτάται διά της υπερασπίσεως των λόγων και των επιστημών.

Αυτή μένει δι’ υμάς.

ΕΠΙΣΤΟΛΗ 5η

Ο Καποδίστριας προς την Καν Δομνήκαν Στούρδζα

Εκ Πετρουπόλεως 20 Ιουλίου 1811

Τη εκλαμπροτάτη Δομνήκαν Στρούτζα.

Ο απράγμων και σχολάζων πάντοτε, κατά ατυχίαν τα νυν πραγματεύεται μετά του Μεγίστου Αρχιγού του, αναμένωντας καθ’ εκάστην ημέραν και ώραν τας προσταγάς του, πλήχθεται ενταύθα και αναπνέει διακεκαυμένον και δύσσοδον αέρα, και καταπίνει σφαίρια πικρότατα κατά την ουσίαν και λαμπρότατα κατά την επιφάνειαν. Ιδού Κυρία μου, τα της μοίρας. Μ’ όλον τούτο αυτώ το σάββατον δεν θέλει με κρατήσωσι αλυσίδετον.

Ταύτα ειδοποιών δέομαι την συγγνώμην Αυτής, το περιπλέον δε όταν ταύτης της εμής ιλιάδος η καταστροφή μοι δώσι την ελευθερίαν να επωφεληθώ διά καιρού της συνοικήσεως και συναναστροφής Αυτής.

ΕΠΙΣΤΟΛΗ 6η

Ο Καποδίστριας προς τον Δημήτριον Μόστραν

Εκ Πετρουπόλεως 12/24 Αυγούστου 1811

Αγαπητέ μου Μόστρα.

Το φίλτατόν σου γράμμα από 7 Ιουνίου και αι εν αυτώ ανανεωμέναι αποδείξεις της ευνοίας και της φιλοδώρου αγάπης, του ημετέρου Πανιερωτάτου πατρώς και Δεσπότου, ήλθον προς εμήν θεραπείαν, και εν ταυτώ τα αισθήματα της νυν καταστάσεώς μου και της ευγνωμοσύνης μου ενήγειραν εις την καρδίαν

μου πληγάς και αλγίματα, ευφροσύνην και παρηγορίαν. - Στερούμενος προ πολλού ειδοποιήσεων και γραμμάτων της πατρίδος, των γονέων και των φίλων των εις την Ιταλίαν, αυτής της παρηγορίας μάλλον εδεόμην. ήλθεν ουν εκ θεού και ες ώρας ανάγκης: διό μεγίστας τας χάριτας έχω τω Πανιερωτάτω και τη ση φιλία. - Εάν δε ο καιρός, και αι περιστάσεις μεταβάλωσι τα της εμής τύχης, αυτάς τας χάριτας ου μόνον διά φωνής και γραμμάτων αλλά πραγματικώς μαρτυρήσαι εμοί εστί ελπίς. - το νυν δε δέξασθαι μόνον την καλήν ταύτην προαίρεσιν.

Έλαβον και το από 20 Ιουλίου γράμμα σας, και τας δύω εφημερίδας, και τους λόγους του Πανιερωτάτου. Ευχαριστώ διά τα πάντα και συν εμοί όλοι οι ενταύθα διατρίβοντες Γραικοί ανέγνων αυτά και εφράνθησαν.

Μοι εδόθη επάγγελμα υπεξούσιον εις την πρεσβείαν της Βιέννης· το εδέχθην και ετοιμάζω τα της οδοιπορίας μου μετά χαράς και αγαλλιάσεως, μ’ όλον ότι διά αυτού του επαγγέλματος ούτε ηθικώς, ούτε οικονομικώς δεν ευρίσκω ούτε ελπίζω μεγάλην βελτίωσιν τον περί εμέ. - αλλά επειδή λέγουσι, ότι το μεσόριον εστίν η οδός των φρονίμων, και ότι οι πορευόμενοι εν αυτή ασφαλώς και αθορύβως άγουσι τον βίον, και προς αυτών παιδείαν δοκιμάζουσι τα των βιοτευόντων εις τα πέρατα της δόξης, ούτω αυτής της παιδείας και δοκιμασίας μάλλον δεώμενος (ίνα εν καιρώ και περιστάσεσι ελευθέρων τα εμά κατορθώσω) νυν δέχομαι καθάπερ δώρον της θείας Πρόνοιας αυτήν την υπεξούσιον υπουργίαν, ή τις μοι δίδει ρούμπλια 1250 προς 50 στίβερα τον χρόνον, διλαδή 1250 τάλλαρα, και ουδέν ωρισμένον χρέος... νομίζω λοιπόν ότι και εις την Βιέννην θέλω είμαι απράγμων και σχολάζων, διά τούτο προστρέχω εις την υμετέραν φιλίαν, και εις την καλοκαγαθίαν του Πανιερωτάτου ίνα διά γραμμάτων σας συστηθώ εις όλους τους εκεί Γραικούς και μάλιστα εις τον Κον Γαζήν. ων η συναναστροφή μόνον δύναται βαστάξει το φάντασμα εκείνο, το οποίον οι φιλοπάτριδες σχεδιάζουσι, όταν στερούμενοι της πατρίδος παντού θέλουσι ευρίσκειν αυτήν και τας αυτής χάριτας ως φιλόπατρις και φίλος ζητώ γουν αυτάς τας συστατικάς επιστολάς, και μοι τας στέλλετε εις την Βιέννην κατ’ ευθείαν και διά μεγαλιτέραν ασφάλειαν τας οδηγείτε προς τον Κον Σταύρον Ιωάννου με παραγγελίαν ίνα τας φιλλάτη εώς ου έλθω.

Δεν γράφω τω Πανιερωτάτω, αλλ’ από μερός μου τον ειδοποιείτε τα εν τη παρούση σημειωμένα, και περιπλέον, ότι τον συγχαίρομαι διά την ώραν ης τινός ηξιώθη.

Αυτή σημειώνει τον καιρόν, και η υπομονή είναι του καιρού σύζυγος, ταύτα μοι είπον ο Εκλ. Πρψ. - Εδέχθη με ευχαρίστησιν μεγάλην το αίτιον εκείνον δι’ ο έγινεν η περίστασις του σταλμού αυτής της ώρας. Και ως φίλος και προστάτης με εβεβαίωσε ότι τα του Πανιερωτάτου ευδοκιμούσι και εις το εξής ευδοκιμήσουσι περισσότερον. Ας προφυλάττη την υγείαν του, και ας μην ακούη φαύλους και φλίαρους.

Πρην αναχωρήσω από την Πετρούπολην σας γράφω, και θέλει γράφω του Πανιερωτάτου εις πλάτος.

Των οφειλομένων χρημάτων τω κυρ. Δομπόλλη είπον τω κυρ. Διαμάντη ος τις μοι υπεσχέθη να μοι τα δώση. Λαμβάνωντάς τα θέλω τα εγχειρήσει. Από την σειράν των φιλολογικών αγγελιών λείπουσι δύω...

Τον φίλον...

ΕΠΙΣΤΟΛΗ 7η

Ο Καποδίστριας προς τον Δημήτριον Μόστραν

Εκ Πετρουπόλεως Σεπτεμβρίου 1811

ιδού φίλε Μόστρα το τελευταίον γράμμα μου εκ Πετρουπόλεως... Ταμπάκον αργυροκαστρίτικον δεν έχω πλέον, και με πρώτον κουριέρην ελπίζω ότι θέλει με εσπλαχνισθήτε. Λέγω με κουριέριν, επειδή εξεύρετε ότι είναι εμποδισμένον το φέρσιμον αυτού.

Ο καιρός δεν με συνχωρεί να σοι γράφω περισσότερα. Αγάπα πάντα τον φίλον και αδελφόν σου.

ΣΗΜΕΙΩΣΙΣ. - Κατά την αντιγραφήν των επιστολών διετηρήθη η ορθογραφία αυτών, η σύνταξις και η στίξις, δεν ελήφθησαν δε υπό όψει αι επί του αυτογράφου διορθώσεις δι’ άλλης χειρός.

[Υπάρχει ακόμη μία επιστολή, γραμμένη εξ ολοκλήρου ελληνικά. Είναι η επιστολή που έστειλε ο Καποδίστριας από την Κέρκυρα προς τον πρόξενο της Ρωσσίας στην Πάτρα Ιωάννη Βλασόπουλο. Δεν έχει ημερομηνία, αλλά πιθανότατα θα εστάλη τις 6/18 Απριλίου 1819, την ίδια ημέρα που εστάλη και η «εγκύκλιος επιστολή» του Καποδίστρια προς τους υπόδουλους Έλληνες «με παρατηρήσεις πάνω στα «μέσα» βελτίωσης της μοίρας των Ελλήνων». Το τελευταίο αυτό κείμενο είναι γραμμένο γαλλικά και ελληνικά. Η επιστολή προς το Βλασόπουλο, που συνόδευε την εγκύκλιο επιστολή, εστάλη μόνον στην ελληνική γραφή της. Δεν είναι αυτόγραφη, αλλά όπως προκύπτει από το περιεχόμενό της γράφηκε καθ’ υπαγόρευση του Καποδίστρια, γιατί στο Καποδιστριακό Αρχείο και στο σχετικό φάκελλο δεν υπάρχει σχέδιο στα γαλλικά.1

1. Βλ. και τα δύο κείμενα ΑΡΧΕΙΟ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ, τόμ. ΣΤ', σ.σ. 12-22. Κέρκυρα 1985).

Τη Ευγενεστάτη Κυρία Βαρβάρα Βασιλείου

εις Τεργέστην

Ευγενεστάτη Κυρία!

Με δυσαρέσκειαν, ου την τυχούσαν, έμαθα από την επιστολήν ην μοι εκάμετε την τιμήν να μοι γράψητε εις τας 18 του παρελθόντος τας χρείας και ταλαιπωρίας εκ των οποίων κατατρύχεται η έντιμος φαμελία σας, καθώς και τον δίκαιον πόνον ον υποφέρη η ψυχή σας, βλέπουσα διακεκομένην απροσδοκήτως την αγωγήν του υιού σας. Εάν αι κοιναί και μεγάλαι του Γένους συμφοραί δεν ήθελε πολλαπλασιάσουν τον αριθμόν των δυστυχούντων και δεομένων, εάν εκ της αιτίας ταυτής μάλιστα δεν ήθελε ξηρανθή σχεδόν άπασα η πηγή βοηθείας διορισμένης πρώτερον εις εκείνο το καλόν έργον, βεβαιότατα ο υιός σας ήθελε λαμβάνει ακόμη το διατεταγμένον μέχρι τέλους της αγωγής του: Πλην επειδή αι δειναί περιστάσεις ούτως έφερον τα πράγματα χρειάζεται υπομονή... Εγώ όμως προθυμούμενος να προσφέρω παραμυθίαν τινα εις την κατεπείγουσαν αμηχανίαν και να σας αποδείξω, ότι τα αυτά φιλικά αισθήματα άτινα είχον προς τον μακαρίτην Κύριον άνδρα σας, διατελώ πάντοτε έχων και προς την φαμελίαν του, θέλει φροντίσω όπως διά τον ερχόμενον χρόνον 1823 λάβητε τα αναγκαία χρήματα διά να δυνηθή ο υιός σας να εκτελέση την σπουδήν του ή εκεί πλησίον σας, ή εις το Πατάυϊον όπως κρίνητε συμφερότερον.

Μην αδημονήτε Κυρία... Θαρσήτε και ελπίσετε εις το έλεος και την φιλανθρωπίαν του Παντοδυνάμου, εξακολουθούσα γενναίως να περιθάλπητε και να παιδαγωγήτε προς αρετήν και φόβον Θεού τα αδύνατα μέλη της φαμελίας σας.

Δεχθήτε εν τοσούτω την επιβεβαίωσιν της υπολήψεώς μου.1

Φραγκούρτιον 25 Οκτωβρίου / 6 Νοεμβρίου 1822

1. Η ιδιόγραφη αυτή επιστολή του Καποδίστρια στα ελληνικά βρίσκεται στο Καποδιστριακό Αρχείο, φάκελλος 375 .

1.

MÉMOIRE SUR L’ÉTAT ACTUEL DES GRECS1

Ce que les Grecs doivent à la Russie

Le peuple grec doit son nom, son existence actuelle et ses espérances aux bienfaits magnanimes et à la protection auguste de la cour de Russie.

Avant la guerre de l’année 1769, ce peuple était assoupi de misère et d’ignorance, sa terre natale, le beau climat qui la féconde, les monuments qu’elle renferme, tout était mort autour de loi. La voix puissante de l’impératrice Catherine II anima d’une vie nouvelle les belles contrées de la Grèce et inspira aux Grecs le noble sentiment de s’estimer de leurs ancêtres.

Dès lors commença la régénération morale de ce peuple; elle fit des progrès rapides, elle fait tous les jours.

Les Grecs se sentent dignes d’un meilleur sort politique

La révolution française et les événements extraordinaires, qui changèrent la face et les rapports des Etats européens, la décrépitude de L’Empire Turc, la prépondérance que plusieures puissances se disputent sur les restes de cet empire, - toutes ces causes et une foule d’autres qui en dérivent font sentir aux Grecs que tôt ou tard leur sort doit changer et qu’ils pourront un jour, sans rougir et sans trembler, avoir une patrie et y vivre avec honneur et sécurité.

1. ARS, G., L., "Zapiska o nynesnem sostojanii grekov” - 1811 g. - I. Kapodistrii” (= To «Υπόμνημα περί της σημερινής καταστάσεως των Ελλήνων» - 1811 του Ι. Καποδίστρια), Slavjano - balkanskie issledovanija. Istoriografija i istocnikovedenie. Sbornik Statej i materialov, Μόσχα, 1972. σ. 359 -386 (AN SSSR, Institut Slavjanovedenija i Balkanistiki) (ρωσσ.).

Για το υπόμνημα αυτό, που ήταν το πρώτο της διπλωματικής σταδιοδρομίας του Καποδίστρια, γράφει ο ίδιος στην «Επισκόπηση της πολιτικής μου σταδιοδρομίας 1798 - 1822»: «Έζησα εν Βιέννη (Σ.Σ. όπου είχε τοποθετηθεί ως υπεράριθμος υπάλληλος της εκεί ρωσικής πρεσβείας), όπως και εν Πετρουπόλει, ασχολούμενος αποκλειστικώς περί την μελέτην δεν επεζήτησα δε γνωριμίας και σχέσεις πλην των Ρώσσων οίτινες διέμενον εκεί ως ταξιδιώται και των Ελλήνων, οίτινες ήσαν εγκατεστημένοι εν τη πρωτευούση ταύτη.

»Ο τρόπος του βίου μου και η διαγωγή μου παρώρμησαν τον κ. κόμητα Στάκελβεργ να με τιμήση διά της εμπιστοσύνης του και να μου αναθέση ποικίλας εργασίας. Εκ τούτων πρώτη υπήρξε υπόμνημα περί της τότε καταστάσεως της Ελλάδος και των Ιλλυρικών επαρχιών, όπερ προφανώς έσχε της πλήρους εγκρίσεως του κ. πρεσβευτή δι’ ο και διεβιβάσθη προς την Αυτού Αυτοκρατορικήν Μεγαλειότητα».

Το χειρόγραφο του υπομνήματος δεν έχει ημερομηνία. Το ρωσικό αντίγραφο έχει ημερομηνία 25/11 - 7/12/1811.

Από το Καποδιστριακό αυτό κείμενο προκύπτει πόσο ο μετέπειτα Κυβερνήτης της Ελλάδος κατείχε σε βάθος τα ελληνικά πράγματα και τη διεθνή πολιτική της εποχής του.

Ce qu’ils font pour le mériter

Cette idée est désormais la seule qui domine l’esprit et le coeur des Grecs instruits. Et c’est d’après cette idée, qu’ils emploient tous leurs moyens pour instruire leurs compatriotes et pour les former à l’école du monde et de l’expérience des choses humaines.

Point de vue de ce mémoire

C’est sous ce point de vue, que je me propose de présenter à votre excellence l’état actuel du peuple grec. Ce peuple paraît digne de l’attention du ministère de S.M. Impériale. La France et l’Angleterre s’en occupent. Elles font des sacrifices pour s’en emparer. La Russie n’a qu’à vouloir pour conserver sur lui toute son influence bienfaisante.

Des faits recueillis avec précaution font la base de ce mémoire. J’ose le soumettre aux lumières supérieures de votre excellence dans l’intention de remplir à la fois les devoirs sacrés de fidèle serviteur de la Russie et de citoyen attaché constamment au sort honorable de ma patrie.

1

ETAT ACTUEL DES GRECS EN TURQUIE ET DANS LES PAYS ÉTRANGERS

Ce que cet état présente

Cet état présente, pour la partie statistique, le démombrement de cette population, l’état de sa fortune, de son industrie, de son instruction et de ses forces, et, pour la partie morale, le caractère général de ce peuple et le caractère particulier de ceux qui ont influence sur lui.

Source des renseignements

Pour tracer ce tableau, il y a longtemps que je consulte les faits et l’expérience et les plus instruits parmi mes compatriotes. Cependant, sa partie statistique peut être exagérée, car en Grèce ce n’est ni sur les lieux ni d’après le système de l’administration qu’on peut se procurer ces renseignements. C’est toujours au témoignage et à l’opinion d’autrui, qu’il faut se réferer.

2

DES GRECS EN TURQUIE

Dénombrement de la population

Ils composent une population de neuf millions, dont la plus grande partie est domiciliée dans l’ancienne Grèce, et le reste est répandu sur presque toutes les provinces commerçantes de l’Empire Ottoman.

Son caractère général

Le peuple conserve partout son caractère originaire, sa religion, sa langue, ses moeurs et cette supériorité morale que son génie lui accorde sur les Turcs.

Sa division en classes

Il est un peu difficile de bien classer cette population dans ses divers ordres. Les sujets turcs n’ont point d’état civil. Cet état qui dérive de la fortune, de la naissance et de l’éducation, c’est un secret pour les Grecs qu’ils doivent garder très soigneusement entre leurs parois domestiques.

Cependant, on peut les distinguer en quatre classes. La première embrasse les propriétaires et la noblesse, la seconde - le clergé et les savants, la troisième - les négociants et les marins, la quatrième - les laboureurs et les hommes qui ne connaissent que le métier des armes.

3

PROPRIÉTAIRES

Il n'y a que de petites propriétaires et pourquoi?

Presque tous les Grecs en Turquie ont des petites propriétés en terre. Presqu’aucun n’en a de grandes. Avant la première guerre russe, il y avait en Morée et dans les provinces ottomanes de la mer Noire des seigneurs dont la fortune était très considérable. Ils ont montré trop de dévouement aux intérêts de la Russie, et la persécution turque réduisit quelques uns de ces seigneurs à la misère et d’autres à la nécessité de s’expatrier.

Principe des maisons de commerce

Dès lors les Grecs furent obligés à renoncer aux grandes propriétés foncières.

De là le principe des maisons de commerce grecques en Turquie et dans les pays étrangers et les premiers pas de ce peuple vers sa régénération.

4

NOBLESSE

La noblesse est nulle; celle de Fanari se soutient encore

Là, où il n’y a pas de grandes propriétés foncières, la noblesse n’est qu’un nom vain, stérile et quelquefois dangereux. La plus grande partie des Grecs a renoncé à ce nom. Ceux de Fanari y attachent encore un prix réel, parce que c’est à ce titre, qu’ils doivent la place importante de grand Dragoman qu’ils occupent, et les principautés de la Moldavie et de la Valachie, qu’ils espèrent de conserver.

Caractère des propriétaires

Ainsi les Grecs, en général, ne tiennent à leur terre natale que dans l’espoir de la conquérir un jour et de la posséder sous les auspices d’une législation. Ils haissent les Turcs qui la leur refusent, et n’ayant pas une partie satisfaisante à l’administration de leur pays, ils méprisent les titres et les privilèges de la noblesse, et ils ne rêvent qu’à l’êpoque heureuse, à laquelle ils pourraient s’en revêtir avec dignité.

Caractère des nobles

Les nobles sont instruits, actifs, fins, pleins d’amour-propre; intrigants entre eux, quelquefois bas, souvent fiers.

5

CLERGÉ

Le clergé grec sort de son ingnorance et de sa superstition grâce à la Russie

Le clergé a été très ignorant et très superstitieux. Il ne l’est plus. Eugène Bulgaris et Nicephore Theotokis, ces deux prêtres corcyréens, élevés à la dignité de métropolitains par l’impératrice Catherine II firent sentir, par leur exemple et par leurs ouvrages, au clergé grec la honte de son ignorance et de ses superstitions. Le premier, avant de venir et Russie, fonda une école de philosophie dans les couvents du Mont Athos, et le second en institua une autre en Moldavie. Et l’un et l’autre, retirés en Russie, comblés des bienfaits de S. M. l’impératrice, consacrèrent le reste de leurs jours à composer et à publier des oeuvres immortelles de littérature, de morale, de philosophie et de théologie.

Comment cela s’est fait

Le S.-te Synode1 et le patriarcat de Constantinople se formèrent à l’ecole de ces deux grands maîtres et le clergé eût une nouvelle et plus noble existance.

Progrès

Désormais, c’est une loi sacrée pour le S.-te Synode que d’engager les jeunes gens qui entrent dans les ordres de l’Eglise, à déposer leur costume et la barbe et à voyager en Italie, en Allemagne et en France, pour apprendre les langues modernes et pour se perfectionner dans les sciences et dans les lettres.

Métropolitains actuels qui étudièrent dans les pays étrangers.

Trois des plus connus parmi les métropolitains actuels de l’église grecque: Proojos de Philadélphie, qui a l’inspection de l’école publique de Constantinople, Denis de Serrés en Macédoine et Théoclitus, métropolitain de Sophia près de Nissa, voyagèrent longtemps et sous l’habit séculier, furent inscrits au nombre des élèves des universités d’Italie, de France et de l’Allemagne. Après avoir achevé leur carrière littéraire, ils rentrèrent dans le sein de l’Eglise. Peu de temps après, ils ont obtenu des métropoles.

Prêtres qui imitent leur exemple

Théophilus, déjà prêtre à l’âge de 40 ans, dépose aussi aux pieds de l’autel ses habits sacerdotaux, voyage, va en Italie et en France, étudie avec grand succès les sciences, fait une ample provision de livres et d’instruments scientifiques, revient à l’Eglise, reprend son costume et fonde une école de philosophie à Smirne.

Benjamin, professeur de sciences à Kidonies, imite cet exemple. Il a voyagé lorsqu’il était diacre. A present, il est le chef et le promoteur de bonnes études dans cette nouvelle école.

Deux vieux prêtres, déjà professeurs, voyagent pour apprendre l’art d’enseigner.

Daniel Philipidés et Néophitos Bambas, prêtres déjà âgés de 50 ans, et l’un et l’autre jadis professeurs des lettres et des sciences dans leur pays et a Yassi, sentent avec peine qu’ils ignorent la véritable méthode d’enseigner. Ils se décident

1. Dans le mémoire que j’ai eu l’honneur de présenter a S.E. Monseigneur le Chancelier de l’Empire au sujet de la guerre actuelle contre la Turquie il y a de plus grands détails sur la noblesse de Fanari. J’estime inutile de les répéter ici.

â devenir écoliers. Ils déposent leurs habits. Ils se trouvent actuellement en France.

Ces faits et nombre d’autres, prouvent assez que le clergé grec, en peu d’années, sera aussi instruit que le clergé des nations européenes les plus éclairées. C’est alors qu’on pourra peindre son caractère.

6

SAVANTS

Importance de cette classe

Cette classe n’existait pas avant la première guerre russe. Aujourd’hui, elle est très nombreuse et peut-être elle mérite une considération particulière.

Ecoles publiques

Dix-huit écoles publiques sont déjà instituées en Grèce à l’imitation des petites universités ou des lycées de l’Italie et de la France.

Ces écoles sont les suivantes:

En Epire............. 1 de Gianina 2 d’Ambelakia

En Thessalie.......... 3 de Zarizani 4 de Sagora

Dans l’Attique ........ 5 d’Athènes

Dans l’Acarnanie...... 6 de Neopactos

et dans la Morée ...... 7 d’Argos 8 de Dimizana

Dans les îles de l’Archipel 9 d’Ydre 10 de Thinos 11 de Paros 12 de Patmos 13 de Kios

Asie Mineure ......... 14 de Smirne 15 de Kidonies 16 de Constantinopli 17 du Mont Athos 18 de Cypre

Ce qu’on y enseigne

Dans ces écoles on enseigne la langue grecque ancienne et moderne et les éléments de la langue française ou italienne; la littérature grecque, la géographie, l’histoire, les mathématiques, la logique, et dans quelques-unes la métaphysique et la physique.

Les professeurs sont Grecs

Les professeurs de toutes ces écoles sont des Grecs, presque tous formés dans les universités et dans les académies européennes. L’école d’Ydre a deux professeurs italiens qu’on a fait venir exprès pour instituer la jeunesse de ce pays dans la science de la navigation.

Revenus destinés à l’entretien des écoles

Chaque école a un fond en argent, dont les revenus servant aux appointements des professeurs et à toute autre dépense nécessaire. Ces fonds résultent des contributions spontanées et sont administrés par les anciens de chaque ville.

Bibliothèques et livres

Les livres, dont ces écoles ont besoin, sont fournis par les imprimeries grecques de Paris, de Livourne, de Venise, de Vienne et de Constantinople. Chaque école a une bibliothèque.

Dons gratuits au bénéfice des écoles

Tous les Grecs à grande fortune viennent au secours des écoles et des élèves. Les Zosima établis en Russie font réimprimer à leurs frais tous les classiques et les distribuent gratuitement dans ces établissements. Cet exemple de patriotisme et de libéralité excita l’émulation. A cette heure, toutes les imprimeries grecques travaillent sans cesse et ne peuvent néanmoins suffire à l’ouvrage que leur donnent des traducteurs et les compilateurs.

Nombre des écoliers

D’après les registres que j’ai eu lieu de voir, on peut calculer que chacune de ces écoles a 200 élèves. Ils seraient donc en tous 3600 par an. Mais supposons les 3000.

Unité et rapports de ces établissements

Ce qui donne à ces établissements de l’unité et ce qui prouve que leur succès

ne peut pas être indifférent au sort de la nation grecque, c’est que les professeurs jouissent de la considération de leurs compatriotes, ce qu’ils conservent des liaisons avec les savants qu’ils ont connus dans leurs voyages et avec ceux sous les auspices desquels ils ont fait leurs études. C’est que ces professeurs ayant eu tous à peu près la même éducation, ils sont très liés entre eux. C’est qu’ils entretiennent une correspondance très suivie avec ceux de leurs compatriotes qui se trouvent dans les pays étrangers. C’est enfin qu’au moyen des journaux littéraires (dont il y en a deux qui s’impriment à Vienne) l’émulation devient générale, l’instruction se répand et la jeunesse particulièrement est pénétrée du plus vif amour des sciences.

Progrès

Avec le temps, dès que le nombre des hommes instruits deviendra plus grand, il y aura immanquablement dans chaque pays de la Grèce des cabinets de lecture, des sociétés littéraires et enfin des académies. Ces institutions forment peu à peu l’esprit public et deviennent autant de foyers desquels part cette influence morale sur le peuple, qu’on appelle l’empire des opinions.

Effets politiques

Jusqu’à présent, pour diriger les mouvements du peuple grec, les puissances ennemies des Turcs cherchaient au hasard quelques individus parmi les Grecs, qu’elles supposaient influents. Désormais ce n’est plus le hasard qui doit présenter ces hommes influents et prépondérants. Ils existent, ils sont en présence, on n’a qu’à les employer. Ce sont les prêtres et les savants. Jadis, il y en avait fort peu, et chacun n’avait de valeur tout au plus que dans son pays natal ou dans celui, où il avait fait quelque séjour. Aujourd’hui, c’est une société très nombreuse, bien organisée, laquelle a des chefs, qui exercent un pouvoir étendu sur toute la classe des hommes instruits et bien pensants, et sur le peuple. Ces chefs sont le patriarche, les métropolitains, les professeurs et, en général,tous les Grecs qui savent tenir la plume á la main et qui n’ignorent pas l’art de bien parler.

Caractère des savants.

Les savants Grecs étant nouvellement formés à l’immitation parfaite des savants européens, leur caractère général est facile à deviner. Un peu égoistes, avides de gloire, souvent pauvres et quelquefois passionnés pour l’argent. Mais les Grecs sont plus, tous sont de bons patriotes, parce qu’ils n’ont pas de patrie.

7

NÉGOCIANTS

Filiation des maisons de commerce dans les pays étrangers

Toutes les maisons de commerce grecques en Turquie ont des filiations établies dans les pays les plus commerçants de l’Europe; la Russie, l’Autriche, l’Italie, la France, la Hollande en ont accueillies et en possèdent encore.

En Russie il y a peut-être 800 maisons grecques, ce qui peut donner environ 4 à 5 mille âmes.

En Autriche, du temps de l’empereur Joseph il y avait 85.000 Grecs, et à présent, il y en a presque 90.000.

A Venise, à Ancone et à Trieste, on peut les calculer tout au plus à 3000. Gènes, Livourne et Naples peuvent en avoir 4000.

La Hollande une centaine. La France beaucoup de voyageurs, une cinquantaine, qui y sont établis, et deux maisons de commerce qui se soutiennent à Marseille.

Tous les Grecs qui sont dans l’étranger, conservent l’idée de rentrer dans leur pays.

Quoique une partie de ces gens aient des propriétés considérables dans les pays, où ils sont établis, on ne doit néanmoins les considérer comme expatriés tout à fait. Ils ont des parents dans leur pays, qui font aussi le commerce, et les relations d’intérêt fortifient celles de la parenté.

Les maisons Nacos, Gazimicali et Darvari en Hongrie, possèdent chacune en revenus annuels plus de 150.000 florins d’Hollande.

Celle de Zosimas à Moscou, de Maruzzi, de Carajanni, de Papodopoli à Venise et nombre d’autres sont tout aussi riches. Néanmoins toutes continuent à faire le commerce et à se considérer comme étrangères dans les pays, où elles ont leurs propriétés.

Pépinière des négociants grecs

Toutes ces maisons de commerce dans l’étranger ont des commis grecs. Ce sont des jeunes gens, qu’on leur envoie de la mère patrie. Ils arrivent ordinairement ne sachant que leur langue et à peine tenir un livre. Ils apprennent les langues étrangères et ils se forment dans la science et dans la pratique du commerce. Dès qu’ils donnent des preuves d’une capicité satisfaisante, ils retournent dans leur patrie et ils sont remplacés par d’autres.

Comment ils s’établissent chez eux

Rentrés chez eux, ce sont des négociants; s’ils n’ont pas des capitaux, ce sont des commissionnaires, qui en peu de temps ouvrent eux-mêmes des maisons de comerce. Les bénéfices du comerce du Levant sont très considérables. Mais ce qui les rend encore plus importants entre les mains des Grecs, c’est qu’ils en tiennent compte. Dans leur pays il n’ya pas d’occasion pour dépenser ce qu’ils gagnent. Et s’il y avait cette occasion, ils n’oseraient pas en profiter, pour ne pas éveiller l’avidité des Turcs.

Caractère général des négociants

La passion des richesses et celle particulièrement de l’or étouffe dans l’âme toute autre passion. C’est à ce principe, qu’il faut attribuer le peu de patriotisme de quelques-uns parmi les négociants grecs.

Leur fortune est presque toute en numéraire. Elle est mobile. Ils peuvent la transporter partout et partout elle peut leur ouvrir une bèlle carrière. Avec les Turcs et dans l’état actuel ils sont autorisés à se permettre toute espèce d’industrie pour accumuler de l’or: dans un Etat bien administré, cette industrie a des bornes. Ce sont les lois qui les imposent. Cependant, il faut rendre justice à cette classe. Elle s’est distinguée dans ces derniers temps. Une partie des fonds destinés à l’entretien des écoles publiques ressort de comptoirs des négociants.

8

MARINS

Quantité des vaisseaux grecs

Les Grecs ont 5000 vaisseaux marchands, construits dans les îles de l’Archipel, et presque dans toutes les parties de la Grèce. Leur construction se perfectionne toutes les années. C’est dans l’arsenal de Constantinople, que les Grecs ont appris cet art sous la savante direction de monsieur Le Brun.

Nombre des matetots

Tous ces 5000 vaisseaux sont en activité. On peut donc calculer qu’il y a tous les ans en exercice actif 50000 matelots grecs. Ce calcul a été fait par les agents anglais l’année 1803. Il parait très juste parce que les îles Ioniennes qui ne contiennent que 280.000 habitants, avaient du temps de la République 500 vaisseaux marchands, c’est-à-dire 5000 matelots, non compris ceux qui faisaient la petite navigation entre les îles et les ports limitrophes de l’Epire et de la Morée.

Fortune des marins

Les marins grecs gagnent beaucoup d’argent et en dissipent dans les pays où ils abordent. Cependant, il a y en a plusieurs qui ont fait des grandes fortunes. Ce sont particulièrement les Speziotes et les Ydriotes.

Leur mérite

Au jugement des Anglais, les Grecs sont les meilleurs marins de l’Europe, mais les plus difficiles à discipliner. La nature les a fait pour cet état; et l’indépendance dans laquelle ils vivent, leur donne des mauvaises dispositions à la discipline militaire.

Leur sort

Le Capitaine Pacha et le service de la marine turque les vexent. Les vexations continuelles leur font regletter le sort et la considération, que quelque-uns parmi eux trouvèrent au service de la Russie.

Leur caractère

En général, ils sont braves et courageux. La flotille de Lambro Gagzioni l’a prouvé. A présent, il y en a au service des Anglais et les Anglais en sont fort contents. On leur reproche l’immoralité. Pour toute réponse, ils n’ont qu’a dire: "Si les marins des autres nations jouissent d’une grande réputation, des lois très sévères auxquelles ils sont soumis ne déposent pas à leur avantage; nous n’avons pas de lois, ni de gouvernement, et cependant notre marine est florissante”.

9

LABOUREURS ET SOLDATS

Différence entre le laboureur et le soldat

Tous les laboureurs en Grèce portent les armes et sont en état de s’en servir avec bravoure. Mais ceux, qui particulièrement se destinent dès leur enfance au métier des armes, ne travaillent d’aucune autre manière et tirent leur subsistance des seigneurs qui les emploient à leur service.

Nombre des soldats

Ces gens connus sous le nom d’armatolos, composent une masse qu’on peut évaluer à 100.000 hommes. Ce sont pour la plus grande partie des montagnards. Ils sont au service des pachas turcs et des capitaines feudataires Grecs de l’Epire, de l’Acarnanie, de la Morée. La garde d’honneur et les troupes des princes de la Moldavie et de la Valachie étaient jadis composée des ces gens.

Leur caractère

Dans plusieurs circonstances ces hommes ont fait des preuves étonnantes de valeur, de constance et de fidélité. On peut les conduire à la mort, ils l’affrontent avec intrépidité. Mais pour cela il faut gagner d’abord toute leur confiance. Il faut les connaître profondément, leur parler leur langage, les bien payer, leur tenir parole et mettre en action continuelle leur amour-propre.

Cas, que les Anglais en font

Les Anglais en ont à présent à leur service quelques régiments. C’est à Zante et à Céphalonie, qu’ils les ont organisés. Les capitaines et les majors sont Grecs, les officiers de grades supérieurs sont des Anglais qui ont pris le costume et qui parlent parfaitement le grec.

Ceux qui sont au service des Français dans l’île de Corfou se bornent à quatre cents. Ce sont les restes de ceux, qui étaient jadis au service de la Russie.

10

MANIÈRE DONT LE GOUVERNEMENT TURC TRAITE LES GRECS

Les Turcs traitent mieux les Grecs. Et pourquoi?

Elle était despotique et barbare jusqu’au commencement du règne de Selim II. Un turc d’origine grecque, connu sous le nom de Validé Késkaya (c’est à dire intendant des biens de la sultane-mère) fit connaître au sultan, qu’il était de son plus grand intérêt de priver L’Empire de Russie du dévouement des Grecs; qu’à cet effet, il fallait leur accorder en Turquie tout ce que la Russie leur accorde dans ses Etats. Le sultan eut assez de bon sens pour se laisser pénétrer de cette observation. L’on connaît le fameux hat-sérif, par lequel le sultan engagea les Grecs à établir des écoles publiques en Turquie et même à Constantinople. Contemporainement en Russie on a supprimé le corps des cadets grecs.

Effets a l'avantage des Grecs

Le Patriarcat et le Ste Synode reçurent avec l’intervention de la Porte une meilleure organisation et la nation grecque commença à jouir d’une espèse d’existence civile1. On a établi à Constantinople une imprimerie grecque, et plusieurs jeunes seigneurs de Fanari voyagèrent en Europe aux frais du gouvernement turc.

1. Des notions plus détaillées à ce sujet se trouvent dans le précis historique sur l’état actuel de l’église ortodoxe d’Orient, que j’ai rédigé d’après les renseignements que le métropolitain Ignace m’a fourni et que j’ai eu l’honneur de présenter à Monseigneur le Chancelier de l’Empire le mois d’août 1809.

Le sultan actuel suit le même système

La mort du sultan Selim ne changea en rien ce système. Le sultan actuel parait gouverner dans les mêmes principes, et la circulaire donnée dernièrement par le partiarche grec sert à le prouver. Cette circulaire encourage les établissements littéraires fondés par le Grecs et ordonne que dans les écoles publiques on n’enseigne que dans la langue grecque.

Les Grecs ne sont pas moins malheureux

Cependant tous les pachas turcs ne partagent pas les intentions philanthropiques du sultan. De là il résulte que malgré tous ces avantages le sort des Grecs n’est pas moins malheureux.

Trait digne d’attention

Une tête très hardie proposa au gouvernement turc d’admettre les Grecs dans les places éminentes de l’administration et des armées. Sans cela point d’ordre dans l’intérieur, point de vigueur dans la politique, point de barrière à l’influence étrangère.

Ce projet fut reçu; la personne qui l’a donné eut une récompense en argent et fut engagée à n’en point parler. Dans d’autres temps, on aurait pendu à l’instant celui qui aurait osé concevoir une pareille idée.

11

CE QUE FAIT LA FRANCE POUR GAGNER LES GRECS

De tous temps la France a voulu les détacher de la Russie

Les voyages faits en Grèce par Guys, par Choiseul-Gouffier, par Sonini, par Olivier, et par nombre d’autres savants français n’ont jamais eu un but purement littéraire. Il s’agissait aussi de connaître personnellement les Grecs, de lier des relations avec eux et de les persuader que la Russie ne pourrait à jamais les délivrer des Turcs.

Ce que fit la révolution

La révolution fit plus: elle amena l’armée française dans les îles Ioniennes et dans cette partie du continent turc que les Vénitiens conservaient encore sous leur domination. L’occupation de Malte et l’expédition d’Egypte exalta tous les esprits et beaucoup de Grecs se dévouèrent à la France. Quelques-uns ont suivi