Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια, τ. Η΄

χαρακτηρίσει ορισμένα κείμενα ότι εντάσσονται στη γεωργική πολιτική του Κυβερνήτη, τη στιγμή που τα ίδια κείμενα θα μπορούσαν, κάλλιστα, να συμπεριληφθούν σε έναν τόμο αφιερωμένο, στη στρατιωτική πολιτική, στην εξωτερική πολιτική και πιο συχνά στη δημοσιονομική πολιτική του. Για παράδειγμα, η διανομή γαιών στους Ρουμελιώτες στρατιωτικούς, θα πρέπει να χαρακτηριστεί σαν μέτρο γεωργικής ή στρατιωτικής πολιτικής; Επίσης, οι προσπάθειες για τη σύναψη διαφόρων δανείων, και πολύ περισσότερο του δανείου των 60.000.000 φράγκων, που αναμφίβολα εντάσσονται στο χώρο της δημοσιονομικής και εξωτερικής του πολιτικής, δεν μπορούν να αποκλειστούν, με ελαφριά καρδιά από τον χώρο που αφορά τη γεωργία, καθώς συχνές είναι οι αναφορές που κάνει ο Καποδίστριας στα γεωργικά προβλήματα που συνδέονται με την έκδοσή τους. Πολύ πιο πολύπλοκο, αλλά στην ίδια προβληματική, πάντα, παραμένει και το ζήτημα των εθνικών γαιών. Η στάση που κράτησε ο Καποδίστριας στο θέμα αυτό, θα πρέπει άραγε να συμπεριληφθεί, αποκλειστικά, στο χώρο της γεωργικής του πολιτικής; Μια τέτοια επιλογή, θα καθιστούσε εξαιρετικά δύσκολη και μονομερή κάθε προσπάθεια ερμηνείας των προσπαθειών του Καποδίστρια για τη συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, οι προσεγγίσεις και οι ερμηνευτικές προσπάθειες, οφείλουν να διατηρούν μια πολύ πλατύτερη οπτική από εκείνην στην οποία έχουμε μέχρι σήμερα συνηθίσει, και που συνήθως αξιολογεί τη γεωργική πολιτική του Καποδίστρια στη βάση της μη διανομής των εθνικών γαιών4.

Τα παραδείγματα που, τελείως ενδεικτικά, ανέφερα προηγουμένως επιδιώκουν να θέσουν το πρόβλημα σε όλες του τις διαστάσεις. Όπως, όμως, είναι δύσκολο να μιλήσουμε για μιαν, ενιαία, γεωργική πολιτική του Καποδίστρια, άλλο τόσο δύσκολο είναι να προσδιορίσουμε και να απομονώσουμε την πολιτική αυτή από τις υπόλοιπες συντεταγμένες των προσπαθειών, που κατέβαλαν οι Καποδιστριακές κυβερνήσεις για τη συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους. Το πρόβλημα αυτό, θα έπρεπε, φυσικά, να το περιμένει κανείς, εφόσον, και στο σημείο αυτό υπολανθάνει το πρόβλημα της έννοιας του όρου γεωργική πολιτική στα χρόνια 1828 - 1832, η γεωργική πολιτική δεν αποκτά την αυτονομία της, παρά από τη στιγμή που η γεωργία μετατρέπεται σε έναν, ανάμεσα σε άλλους, κλάδο της εθνικής οικονομίας. Αντίθετα στο Ελληνικό κράτος, ή πιο σωστά στο χώρο που έμελλε να αποτελέσει το Ελληνικό κράτος, η συντριπτική υπεροχή του γεωργικού πληθυσμού στο σύνολο του πληθυσμού της χώρας, δεν άφηνε περιθώρια για μιαν αυτονομία στη λήψη πολιτικών μέτρων, τέτοια που θα επέτρεπε τα μέτρα εσωτερικής ή εξωτερικής πολιτικής να μην επιδρούν, στις

4. Γύρω από το θέμα των Εθνικών Γαιών, μπορεί κανείς να συμβουλευτεί τον W. W. Mc Grew, Land and Revolution in Modern Greece, 1821 -1871, διδακτορική διατριβή, University of Cincinati, 1980.

περισσότερες περιπτώσεις, στη γεωργική πραγματικότητα της χώρας.

Σύμφωνα λοιπόν με τη λογική αυτή, παρατηρούμε το φαινόμενο, που υποδείχθηκε και προηγουμένως, η γεωργική πολιτική να ταυτίζεται, πάρα πολύ συχνά, με την εσωτερική, την εξωτερική και δημοσιονομική πολιτική και σε τελική ανάλυση, η ίδια η συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους να επηρεάζεται από την προσαρμογή και τις αντιδράσεις των γεωργικών πληθυσμών στις πολιτικές επιλογές της κυβέρνησης και των Μ. Δυνάμεων. Το πιο χτυπητό παράδειγμα που θα μπορούσε να παραθέσει κανείς στο σημείο αυτό δεν είναι άλλο, από τη διαμόρφωση της μικρής ιδιοκτησίας στις απελευθερωμένες περιοχές της χώρας και τη διατήρηση της μεγάλης εγγείου ιδιοκτησίας στις περιοχές εκείνες που παρέμειναν κάτω από την Οθωμανική κυριαρχία κατά την εποχή της άφιξης του Καποδίστρια στην Ελλάδα, αποτέλεσμα, ανάμεσα σε άλλους λόγους που δεν θα πρέπει απαραίτητα να θεωρηθούν και περισσότερο σημαντικοί, της διπλωματίας των Μεγάλων Δυνάμεων.

Το δεύτερο πρόβλημα που οφείλει να λύσει ο επιμελητής του τόμου για τη γεωργική πολιτική του Καποδίστρια είναι καθαρά πρακτικού χαρακτήρα. Πρόκειται για το πρόβλημα της φύσης των πηγών που θα συμπεριληφθούν στην έκδοση.

Οι εργασίες που έχουν αφιερωθεί μέχρι σήμερα στη γεωργική πολιτική του Καποδίστρια, αλλά και γενικότερα στην οικονομία της Ελλάδας στα χρόνια 1828 - 1832, στηρίχθηκαν, κατ’ ανάγκη ίσως, στις εκδομένες επιστολές του Κυβερνήτη5. Στο σημείο αυτό όμως τίθεται το ερώτημα κατά πόσο η επιστολογραφία, μπορεί να αποτελέσει όχι μόνο αμερόληπτο αλλά και κατάλληλο υλικό για ένα θέμα όπως η πολιτική πρακτική σε συγκεκριμένους τομείς.

Δύο είναι οι λόγοι για τους οποίους θα πρέπει να δυσπιστεί κανείς: α. η επιστολογραφία μας επιτρέπει να σχηματίσουμε μιαν εικόνα κυρίως, γύρω από τις προθέσεις, του Καποδίστρια, η οποιουδήποτε άλλου επιστολογράφου, παρά για την ίδια την πολιτική του. Το υλικό που καθορίζει και επιτρέπει την κατανόηση της γεωργικής πολιτικής, και φυσικά κάθε άλλης πολιτικής, θα πρέπει να αναζητηθεί αλλού, στα κείμενα των νόμων, των διαταγμάτων κλπ. Οι επιστολές δεν θα μπορούσαν να αποτελέσουν παρά ένα συμπληρωματικό υλικό, τουλάχιστον για το είδος των προβλημάτων που μας απασχολούν εδώ6, β. Το γεγονός ότι η

5. Αναφέρω ενδεικτικά τον Δ.Λ. Ζωγράφο, Ιστορία της Ελληνικής Γεωργίας, 2η έκδοση, Αθήνα 1976, τόμος A - Β, σ. 239 κε ή ακόμη τον Α. Ανδρεάδη, «L’ administration financière de Jean Capodistrias, gouverneur de la Grèce, 1828 - 1831», Εργα, τόμος I, Αθήνα 1938, σ. 747 - 765.

6. Έτσι η D. Picramenou - Varfi, "Jean Capodistrias et ses conceptions sur la propriété privée”, Actes du IIe Colloque International d’Histoire, "Economies Mediterranéennes

επιλογή και η έκδοση των επιστολών έγινε από πρόσωπα του στενού περιβάλλοντος του Καποδίστρια, όπως ειπώθηκε και προηγουμένως, αποτελεί έναν ακόμη λόγο για την υποβάθμιση, σχετική πάντα, της αξίας του υλικού αυτού. Η συνολική εικόνα, λοιπόν, δεν μπορεί να είναι παρά μεροληπτική και στις περισσότερες περιπτώσεις εξωραϊσμένη από τη φύση της. Παράλληλα, η απόφαση του εκδότη να περιλαμβάνει στην έκδοση του Αρχείου I.A. Καποδίστρια, ιδιόγραφες επιστολές του Κυβερνήτη, θέτει ένα σημαντικό περιορισμό στο υλικό, που κάτω από μιαν άλλη οπτική, θα μπορούσε να συμπεριληφθεί σε μια τέτοια έκδοση, χωρίς να κακοποιεί το πνεύμα της. Στο σημείο αυτό, υπαινίσσομαι υλικό που δίνει πληροφορίες για την κατάσταση της Ελλάδας στο σύνολό της ή κατά περιοχές, στα χρόνια του Καποδίστρια, όπως για παράδειγμα αναφορές και εκθέσεις προς την Κυβέρνηση των Εκτάκτων Διοικητών και Κυβερνητικών Επιτρόπων7. Το υλικό αυτό δεν θα μπορούσε παρά να θεωρηθεί ως αναπόσπαστο κομμάτι του έργου του Καποδίστρια και εξακολουθεί να περιμένει ακόμη, στο μεγαλύτερο μέρος του, τον εκδότη του. Μέχρι τότε, θα είμαστε ακόμα υποχρεωμένοι να προσφεύγουμε, για δημογραφικά και οικονομικά στοιχεία των χρόνων του Καποδίστρια, στις πολυχρησιμοποιημένες πληροφορίες του Τιρς και της απόκρισης του Καποδίστρια στο ερωτηματολόγιο των αντιπρέσβεων.

Με βάση λοιπόν τις προδιαγραφές αυτές, αποκλείονται από την παρούσα έκδοση στοιχεία και πληροφορίες που βρίσκονται διάσπαρτα στα Γενικά Αρχεία του Κράτους8, σε ειδικότερες αρχειακές συλλογές του, όπως το Αρχείο Ρήγα Παλαμήδη9, στο Καποδιστριακό Αρχείο στην Κέρκυρα10 ή τέλος στα Archives de l' Expédition Scientifique de la Morée του Παρισιού.

Αποτελεί λοιπόν εξαίρεση στις προδιαγραφές της έκδοσης του Αρχείου

I.A. Καποδίστρια, το γεγονός ότι στον τόμο αυτό συμπεριλαμβάνεται και η πρώτη προσπάθεια συγκέντρωση στατιστικών στοιχείων γύρω από τον ελληνικό

néennes. Equilibres et Intercommunications, XΙIIe - XIXe siècles”, tome II, Athènes 1986,π. 531 - 536, διατυπώνει τις απόψεις της για την γεωργική πολιτική του Καποδίστρια, στηριγμένη σχεδόν αποκλειστικά στην επιστολογραφία του και ειδικότερα σε γράμμα του, όπου ο Καποδίστριας εκφράζει την πρόθεσή του να σχηματίσει ένα στρώμα ιδιοκτητών καλλιεργητών.

7. Χαρακτηριστικά παραδείγματα υλικού αυτής της φύσης βλ. στην Ελ. Δ. Μπελιά, «Στατιστικά Στοιχεία της Επαρχίας Επιδαύρου Λιμηράς κατά το 1828», Λακωνικαί Σπονδαί, 5(1980), σ. 60 - 117 και στον Τ. Γριτσόπουλο, «Στατιστικαί ειδήσεις περί Πελοποννήσου», Πελοποννησιακά, τόμος Η(1971), σ. 411 - 459.

8. Ελ. Δ. Μπελιά, οπ.π.

9. Τ. Γριτσόπουλος, οπ.π.

10. Σε μια, όχι εξαντλητική, ανάγνωση του καταλόγου του Αρχείου Καποδίστρια, της Κέρκυρας, επεσήμανα τρεις τέτοιες εκθέσεις, σχετικά βλ. Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια, τόμος Ζ, Κέρκυρα 1986, σ. 89 και 157.

πληθυσμό και τη γεωργία. Το υλικό της απογραφής αυτής, μάλιστα, καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος του παρόντος τόμου. Ιδιαίτερος λόγος για τα ντοκουμέντα αυτά, που παρουσιάζονται με τον τίτλο «Στατιστικαί πληροφορίαι», θα γίνει στη συνέχεια. Αρκεί, προς το παρόν, να αναφερθεί πως, ανεξάρτητα από τις επιφυλάξεις που μπορεί να εκφραστούν για την αξιοπιστία των στοιχείων που μας προσφέρουν, οι στατιστικές πληροφορίες δίνουν στοιχεία για τη γεωγραφία, τη δημογραφία και την οικονομία των περιοχών, που αποτέλεσαν τον πυρήνα του νεοελληνικού κράτους, τα οποία με την ομοιογένεια και εγχειρηματικότητά τους, επιτρέπουν την κατανόηση και ερμηνεία σημαντικών τομέων της ελληνικής κοινωνικής και οικονομικής ζωής, στις αρχές του αιώνα μας". Η ευθύνη της δημοσίευσης των Στατιστικών πληροφοριών, αντί για υλικό που συνηθίζεται να συγκαταλέγεται στους διαφόρους τόμους του Αρχείου Καποδίστρια, βαραίνει αποκλειστικά τον επιμελητή της έκδοσης και έγινε, μετά από τη σύμφωνη γνώμη του εκδότη, με τη λογική ότι, όχι μόνο αντιπροσωπεύει, το υλικό αυτό, το έργο του Καποδίστρια, αλλά και ότι, επί πλέον, δίνει τη δυνατότητα για μία, σαφώς, πληρέστερη μελέτη της Καποδιστριακής εποχής αλλά και γενικότερα της Ελλάδας του πρώτου τέταρτου του 19ου αιώνα. Παράλληλα στον τόμο αυτό παρατίθενται και όσες από τις εκδομένες επιστολές του Καποδίστρια αφορούν, άμεσα ή έμμεσα, τη γεωργία. Έτσι δεν διασπάται απόλυτα η συνέχεια της φύσης των ντοκουμέντων που παρουσιάζονται εδώ σε σχέση με εκείνα που δημοσιεύονται στους προηγούμενους τόμους του Αρχείου I. Α. Καποδίστρια.

Αν θεωρήσουμε την συχνότητα με την οποία θίγονται, στην επιστολογραφία του Καποδίστρια, τα διάφορα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο Κυβερνήτης, ως κριτήριο για την σημασία και τη βαρύτητα των προβλημάτων αυτών, θα διαπιστώσουμε πως ευθύς μετά την άφιξή του στην Ελλάδα, δύο είναι τα άμεσα και επείγοντα προβλήματα που οφείλει να λύσει, και τα οποία εντάσσονται φυσικά σε ότι, με επιφυλάξεις, δεχθήκαμε να ονομάζουμε γεωργική πολιτική του Κυβερνήτη: το ζήτημα των προσφύγων και το ζήτημα του επισιτισμού των πληθυσμών, που αντιμετώπιζαν, μετά από επτά χρόνια ένοπλης εξέγερσης, το φάσμα της πείνας12.

Και τα δύο αυτά προβλήματα, ζωτικά όσο και επείγοντα στην αναζήτηση λύσης τους, θα αντιμετωπιστούν από τον Καποδίστρια μέσα στα πλαίσια των δυνατοτήτων που του πρόσφερε η οικονομική πραγματικότητα της χώρας. Πιο

11. Για ένα δείγμα του τρόπου με τον οποίο μπορούν να αξιοποιηθούν τα στοιχεία αυτά βλ. Σπ. Ασδραχάς, «Αρδεύσεις και καλλιέργειες», Τα Ιστορικά, τεύχος 2 (Δεκέμβριος 1984), σ. 235 - 252.

12. Σχετικές είναι οι επιστολές με τους αριθμούς 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, που παρατίθενται στο πρώτο μέρος.

πρωτότυπο στην αντιμετώπισή του το πρόβλημα του επισιτισμού, θα συνδυαστεί με μία καινοτομία, την εισαγωγή και διάδοση της πατατοκαλλιέργειας στην Ελλάδα13. Δύο είναι τα σημαντικά οφέλη στα οποία απόβλεπε η εισαγωγή μιας τέτοιας καινοτομίας: η δυνατότητα απασχόλησης πολλών εργατικών χεριών, προϋπόθεση απαραίτητη για την καλλιέργεια του προϊόντος αυτού και οι υψηλές στρεμματικές αποδόσεις, που μπορούσε κανείς να περιμένει και που θα επέτρεπαν την αντιμετώπιση του επισιτιστικού προβλήματος των προσφυγικών πληθυσμών14.

Παράλληλα ο Καποδίστριας θέτει και το πρόβλημα του εποικισμού της ελληνικής υπαίθρου. Η αραίωση του πληθυσμού εξαιτίας των πολέμων αλλά και η διάθεση του Καποδίστρια να εισάγει νέες τεχνικές καλλιέργειες της γης, έδειχναν ότι θα μπορούσαν να αντιμετωπιστούν με την εγκατάσταση εποίκων από την Ιταλία, τη Γαλλία ή, τέλος, την Ελβετία, που θα προσέφεραν την εμπειρία τους και τις ικανότητές τους, όχι μόνο στην καλλιέργεια της γης, αλλά και στην κατεστραμμένη βιοτεχνία της χώρας15. Σύντομα, ο Καποδίστριας θα αναγκαστεί να εγκαταλείψει τις προθέσεις του αυτές, διαπιστώνοντας την εχθρότητα των γηγενών πληθυσμών απέναντι σε κάθε εποικισμό, ακόμα και προσφύγων, σε εδάφη που θεωρούσαν δικά τους. Η περίπτωση του εποικισμού προσφύγων κάτω από την καθοδήγηση του Αμερικανού φιλέλληνα γιατρού Howes είναι ενδεικτική ως προς το σημείο αυτό16. Σε ανάλογες προτάσεις εξάλλου, που θα του κάνει ο Schneider, θα ανταποκριθεί με επιφύλαξη, διαπιστώνοντας πως δεν είναι δυνατόν να παραχωρηθούν Εθνικές γαίες σε ξένους εποίκους, τη στιγμή που παρέμενε άλυτο το πρόβλημα της διανομής των γαιών για τους γηγενείς πληθυσμούς17.

Οι προσπάθειες για την καλλιέργεια της πατάτας, από τον Ιρλανδό Stevenson πρώτα, από τους Έλληνες διαδόχους του στην συνέχεια18, οι απόπειρες για τον εποικισμό της χώρας, για τη δενδροφύτευση των διαφόρων περιοχών που είχαν

13. Σχετικά με την καλλιέργεια της πατάτας βλ. ακόμη Σπ. Μ. Θεοτόκη, Αλληλογραφία. I. Α. Καποδίστρια - I. Γ. Εϋνάρδου, 1828 - 1831, Αθήνα 1929, σ. 58-60, 63, 64-65, 69-70, 73-78.

14. Για το ζήτημα των προσφύγων στα χρόνια του Καποδίστρια βλ. Απ. Βακαλόπουλος, Πρόσφυγες και Προσφυγικόν ζήτημα κατά την Επανάστασιν του 1821, Θεσσαλονίκη 1939, σ. 105 κε.

15. Σχετικά βλ. την επιστολή αρ. 2 και 13, όπως επίσης και Σπ. Μ. Θεοτόκη, οπ. π., σ. 131 -132, όπου παρουσιάζεται επιστολή του Εϋνάρδου με προτάσεις για τον εποικισμό Ελβετών στην Ελλάδα. Για το θέμα του εποικισμού βλ. στο ίδιο σ. 185 - 188.

16. βλ. επιστολές 11 και 12, στην συνέχεια.

17. βλ. επιστολή αρ. 38

18. Δ. Λ. Ζωγράφος, οπ.π., σ. 285 - 305.

καταστραφεί μετά την εισβολή των Αιγυπτιακών στρατευμάτων19, η κατασκευή δρόμου στην Αίγινα, που επέτρεπε έτσι την απασχόληση των προσφύγων, επωφελή τόσο για τους ίδιους όσο και για την Κυβέρνηση20, αποτελούν τα πρώτα μέτρα που παίρνει ο Καποδίστριας και που, σε γενικές γραμμές, συνδέονται με τη γεωργία. Την άνοιξη όμως του 1829, ο Καποδίστριας, κατά τη διάρκεια περιοδείας του διαπιστώνει πως παρά την αποκατάσταση της ασφάλειας, η γη εξακολουθεί να μένει χέρσα και τα προβλήματα των πληθυσμών οξύτατα21. Τα μέτρα που μέχρι τότε πήρε ο Καποδίστριας για τη γεωργία, με την αποσπασματικότητά τους, δείχνουν να μην έχουν να αποδώσουν περισσότερο" τα προβλήματα της χρηματοδότησης της γεωργίας, με διαφορετικά λόγια της έλλειψης κεφαλαίων, φαίνεται να μπαίνουν με μεγαλύτερη, πλέον, οξύτητα.

Αν τα διάφορα μέτρα που πήρε αμέσως μετά την άφιξή του ο Καποδίστριας για τη γεωργία, είχαν ως πρόθεσή τους να λύσουν επείγοντα προβλήματα και να αποκαταστήσουν την ασφάλεια και την τάξη σε μια χώρα κατεστραμμένη από πολυετή πόλεμο, με την ίδρυση της Εθνικής Χρηματιστικής Τράπεζας, η πολιτική πρακτική του επιδιώκει να αποκτήσει ένα φορέα και τις προϋποθέσεις για μιαν συνέχεια και συνέπεια, που στα μάτια του ήταν ουσιώδους σημασίας και προτεραιότητας. Πρόκειται για μια σύλληψη, που σύμφωνα με τα σύγχρονα θεωρητικά τραπεζικά δεδομένα ήταν καταδικασμένη από τη γένεσή της. Αποτελούσε όμως μια μοναδική και ιδιαίτερα τολμηρή για την εποχή της προσπάθεια να κινητοποιηθεί και ανασυγκροτηθεί η οικονομία μιας χώρας μέσω ενός τραπεζικού ιδρύματος. Η Τράπεζα όμως δεν θα ανταποκριθεί στις προσδοκίες του ιδρυτή της, οι ξένοι κεφαλαιούχοι, παρά τις μεσολαβήσεις του Εϋνάρδου θα φανούν αδιάφοροι, οι δε Έλληνες δύσπιστοι και συχνά, εχθρικοί22. Οι εκκλήσεις του Καποδίστρια για ενίσχυση της τράπεζας, θα μείνουν αναπάντητες και οι προσπάθειές τους άκαρπες. Η Τράπεζα σύντομα θα μεταβληθεί σε ένα χρηματοδότη των ελλειμμάτων του δημοσίου και οι προοπτικές για τη χρηματοδότηση της γεωργίας, όπως εξάλλου και της ναυτιλίας ή του εμπορίου, θα παραμείνουν μόνο στις προθέσεις του Καποδίστρια23.

19. Στο ίδιο, σ. 291 - 298.

20. βλ. επιστολή αρ. 5

21. βλ. επιστολή αρ. 13, προς τον Εϋνάρδο, με ημερομηνία 30 Μαρτίου/11 Απριλίου 1829.

22. D. Louies, "Politique bancaire et monétaire dans la Grèce d’après - guerre (1828 -1832)”, Actes du IIe Colloque, οπ.π., σ. 409 - 420.

23. Θα πρέπει να σημειωθεί εδώ, ότι η Εθνική Χρηματιστική Τράπεζα αντιμετωπίζεται από τον Καποδίστρια ως πανάκεια για την επίλυση όλων των προβλημάτων που συναντά. Έτσι, η Τράπεζα προβάλλεται στους νησιώτες ως μέσο για τη μελλοντική αποζημίωσή τους, η τράπεζα επίσης προβάλλεται σαν η μοναδική διέξοδος για την

� ��������, ����, ��� ������������ ��� �������� ��� ������ ������ ��� ��� �������� ��� ������� ���� ������� ���������� �������, ���, ��� ��� �����������, �� ���� � ���� ���� ���� ���������� ������� ��� ����� ��� ��� ������������� �������� ��� �������24. � �������� ��� ����������, ��� �� �������� ����������� �� ������� ��������, ��� ���������� ������ ����������� ��� ��� ���������� ��� �� ��������� ��� ������ ��� �������������� ����������. ���� ����������� ����� �������������� ���� ������������� ��� � �������� ��� �����������. �� ����������� ��� ���� ��� ����������� �� ������� ������� ����������� ���������� ���� �������� ��� ����� ������ ��� ��� ������� ��� ���������25 � ��������� ����� ��� ������ ���������� ������ �� ��������� ����������.

����������� �� ��������� ��� ���������� ������ ��� �� ������������� �� ���������������� ����� �� ����������, �� ��������� ��� 1829, � ������������ �� ����� �� ������ ��� ����������� ������� ����� �� �������� ��� ��� ������ ��� ��������� ��� ��������26. ��� ���� � ����� ���� ��� ������� �� ������ ��� ���������, ��� �� �������, ����������� ��� ������� �����, ��� �� ����� ������ ��� � ���������, ���� ����������� ����� �� ������� ����� ����������� �� ���� �������� �����������, ��� ���� ��� ������� ��� �� �������� ������ ��� ��� �� ����� ����������� ��������� �����, ���� ������� ������������� ��� ��� ���������� ����������.

� ���������� ���� ��� ������� �����, ���������� ��� ��� ����� �� ��� ����� �� ������ ������ �� �����, ������ �� ��������� ������� ���� ��� ������ ��� ��� ���� ������ ��� ����������� ��� ��� ����������� ���. ���, � ������������, ����������� �� �������� ��� ���������� ��� ������� Howes, ���� ������� ��� �� ����������, �� ������� 5000 ���������� ������� ��� ��� ��� ��������� ��� ��������� �� �� ������� ��� ���������� ����������. �� ��� ������ � �� ���� �� �����, � ��������� ��� ��������� � ������������ ��� �� ���������� ��� �� ������� ��� ���� ��������� ��� �������� ����

������� ��� ����������� ��� ��������, ��� ������������ ��� ������� ���. ��������� ��� ��� � ���������� ����������, ��� ��� �����������, ��� ��������� ����� ����������� ��������� ���� ��� ���� ��������� ���������. ��� �� ���� ��� �������� ��. ����� D. Louies, The financial and economic policies of President Ioannis Capodistrias, 1828 - 1831, Ioannina 1985, �. 93 ��.

24. ��� �� ������ ��� ������� ���������� ������� ��. D. Louies, ��.�., �. 31 - 56. ������ ��. �. ������, ������������� ��� ���������� ��� ����������� ��������� ��� I. �����������, 1828 -1831�, � ������� ������������ ��� � ���������� ��� ��������� �������, ����������� 1983, �. 130 - 131.

25. �������� ����� �� ��������� ��. 14, 15, 16, 19.

26. ��. ��� �������� ��. 20.

τέτοια που τελικά η προσπάθεια θα εκφυλλιστεί27.

Λίγο αργότερα, οι προσπάθειες του Καποδίστρια να αξιοποιήσει εθνικές γαίες, χρησιμοποιώντας τις ως εγγυήσεις για την Τράπεζα θα συναντήσει την αντίδραση του Άγγλου αντιπρέσβυ28. Οι αντιστάσεις εξάλλου, που ξεκινούσαν από εκείνους που διεκδικούσαν την οθωμανική πολιτική και οικονομική κληρονομιά δεν ήταν λιγότερο σκληρή και έντονη29.

Τα προβλήματα όμως δεν περιορίζονταν σε κάποιες αντιστάσεις, που θα έπρεπε να καμφθούν. Το ίδιο το περιεχόμενο των Εθνικών γαιών, στα χρόνια του Καποδίστρια, παρέμενε αβέβαιο και θα μπορούσε να θεωρηθεί τελεσίδικα λυμένο, μόνο από την στιγμή, που θα προσδιοριζόταν επακριβώς το πολιτικό καθεστώς της χώρας30. Τα προβλήματα αποζημίωσης των Οθωμανών ιδιοκτητών ή και του ίδιου του Οθωμανικού κράτους, ακόμη, εκκρεμούσαν και οι λύσεις, που κατά καιρούς επινοήθηκαν για να ξεπεραστούν οι δυσκολίες αυτές, δεν αποδείχθηκαν ιδιαίτερα αποτελεσματικές. Χαρακτηριστικό εδώ είναι το παράδειγμα των προσπαθειών του Καποδίστρια να συνάψει δάνειο, με σκοπό την εξαγορά των οθωμανικών ιδιοκτησιών της Εύβοιας και της Αττικής, έτσι ώστε οι περιοχές αυτές να εκκενωθούν από τα Οθωμανικά στρατεύματα31.

Τέλος, απέμενε να διαπιστωθεί το τι αντιπροσώπευαν οι Εθνικές γαίες, δηλαδή ποιές εκτάσεις ήταν Εθνικές και ποιες όχι, ποια ήταν η έκταση των Εθνικών γαιών, προβλήματα δυσεπίλυτα από την στιγμή που απούσιαζαν οι σχετικές κτηματολογικές πληροφορίες και οι τίτλοι ιδιοκτησίας σπάνιζαν. Της ίδιας πρακτικής φύσης είναι και το πρόβλημα της ερμηνείας του οθωμανικού γαιοκτητικού δικαίου, εξαιτίας της αναντιστοιχίας του με το βυζαντινορωμαϊκό.

Το πρόβλημα λοιπόν, ήταν αρκετό σύνθετο και κάθε πλευρά του, διπλωματική, πολιτική, νομική, οικονομική και δημοσιονομική δεν προσαρμοζόταν απαραίτητα και με τις υπόλοιπες32.

Το πρόβλημα της διανομής των Εθνικών γαιών, θα τεθεί σε όλη του την

27. βλ. D. Louies, οπ.π., σ. 124 - 125.

28. βλ. W. W. McGrew, οπ.π., σ. 144.

29. Fια μια συγκεκριμένη περίπτωση των προβλημάτων που γεννήθηκαν από την διεκδίκηση της Οθωμανική κληρονομιάς βλ. Στ. Τσοτσορός, Οικονομικοί και Κοινωνικοί μηχανισμοί στον Ορεινό χώρο. Γορτυνία (1715 - 1828), Αθήνα 1986, σ. 267 - 272.

30. Γ. Π. Νάκου, "Αι «Μεγάλαι Δυνάμεις» και τα «εθνικά κτήματα» της Ελλάδος (1821 -1832)”, Επιστημονική Επετηρίς της Σχολής Νομικών και Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, τόμος Θ(1970), σ. 467 - 546.

31. βλ. επιστολές με αριθμό 28, 29, 30, 32, 33. Για το ίδιο θέμα βλ. επίσης D. Louies, οπ.π., σ. 180 - 188.

32. Για μια συνολική προσέγγιση του ζητήματος των εθνικών γαιών βλ. W.W. McGrew, οπ.π. Για τα νομικά προβλήματα βλ. Γ. Π. Νάκου, Εξελικτικές διακυμάνσεις του Οθωμανικού γαιοκτητικού συστήματος, Θεσσαλονίκη 1986, σ. 41 κε.

έκταση, μόνο μέσα στα 1830, και με αφορμή το ζήτημα του εκλογικού δικαιώματος. Η χρονική στιγμή δεν είναι συμπτωματική, όπως συμπτωματικός δεν είναι και ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζεται. Το ζήτημα της διανομής των εθνικών γαιών είναι αναμφίβολα ζήτημα πολιτικό και η επιλογή που προκρίνει τελικά ο Καποδίστριας είναι εκείνη που θα του επέτρεπε να εδραιώσει το πολιτικό καθεστώς του. Μέχρι τη στιγμή αυτή, ο Καποδίστριας έχει μιλήσει για διανομή της Εθνικής γης, είτε σε σχέση με την ενδεχόμενη διάλυση των ρουμελιώτικων άτακτων στρατιωτικών σωμάτων, είτε για να μπορέσει να ενισχύσει το εποικιστικό έργο, δεν έχει όμως, σε καμιά περίπτωση, κάνει λόγο για διανομή γης στο σύνολο των ακτημόνων. Το 1830 όμως, η αντιπολίτευση εναντίον του έχει διαμορφωθεί33 και με την σειρά του, ο Καποδίστριας, αναζητά ουσιαστικά ερείσματα στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας. Το ζήτημα του δικαιώματος ψήφου αλλά και το γεγονός ότι αντλεί, ή πιστεύει ότι αντλεί, την πολιτική ισχύ του από τους αγροτικούς πληθυσμούς, αποτελεί το κίνητρο για την σχετική αναφορά που απευθύνεται στην Γερουσία. Τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου εξάλλου, ο Καποδίστριας προχωρεί στην σύσταση Στατιστικής Επιτροπής που θα συγκέντρωνε πληροφορίες, αναγκαίες για να τεθεί σε εφαρμογή η παράγραφος 2 του Δ ' Ψηφίσματος της Εθνοσυνέλευσης του Άργους34.

Το σχέδιο διανομής των Εθνικών γαιών ήδη βρίσκεται διαμορφωμένο στο μυαλό του Καποδίστρια, αλλά οι δυνατότητες πραγματοποίησής του είναι περιορισμένες. Αυτό θα φανεί ιδιαίτερα στα προβλήματα αγοραπωλησιών των οθωμανικών ιδιοκτησιών της Αττικής και Εύβοιας36.

Στην τελευταία αυτή περίπτωση, τα προβλήματα που προκλήθηκαν κατά τη προσπάθεια εξαγοράς των γαιοκτησιών είτε από ιδιώτες είτε από το Ελληνικό κράτος, απόδειξαν ότι το ζήτημα των Εθνικών γαιών, ανήκει στα προβλήματα εκείνα που δεν λύνονται μόνο με καλές προθέσεις. Τα διάφορα σχήματα που θα προτείνει, διαδοχικά, ο Καποδίστριας, για την σύναψη δανείου με εγγύηση την οθωμανική ιδιοκτησία στις περιοχές αυτές, έτσι ώστε να καταστεί δυνατή η εκκένωση τους δεν θα τελεσφορήσουν. Η αβεβαιότητα για τη πολιτική κατάσταση του ελληνικού κράτους, αλλά και για τις δυνατότητες αξιοποίησης της εθνικής γης αποτέλεσαν ένα σημαντικό εμπόδιο στην κατεύθυνση αυτή.

Στα πλαίσια αυτά εντάσσονται και οι προσπάθειες του Καποδίστρια δια

33. βλ. επιστολή αρ. 25. Για το ζήτημα της αντιπολίτευσης εναντίον του καποδιστριακού καθεστώτος βλ. Χρ. Λούκος, Η αντιπολίτευση κατά του Κυβερνήτη I. Καποδίστρια, διδακτορική διατριβή, Αθήνα 1985.

34. βλ. επιστολή αρ. 31, ακόμη βλ. D. Louies, οπ.π., σ. 73 - 74. Για το ιστορικό των προσπαθειών συλλογής στατιστικών στοιχείων βλ. Ελ. Μπελιά, «Στατιστικά του Ελληνικού κράτους κατά το 1830», Μνημοσύνη, 7(1978 - 1979), σ. 291 - 295.

35. D. Louies, οπ.π., σ. 180 - 188.

για την συλλογή στατιστικών πληροφοριών γύρω από το πληθυσμό και τη γεωργία της χώρας. Οι πρώτες προσπάθειες ξεκινούν με την υποχρέωση του Καποδίστρια να απαντήσει στο ερωτηματολόγιο των αντιπρέσβεων36, θα επαναληφθούν με την προοπτική αναμόρφωσης του φορολογικού συστήματος37 και θα ολοκληρωθούν με την επιδίωξη να συγκεντρωθούν στατιστικά στοιχεία με προοπτική τη διανομή της Εθνικής Γης38. Οι «Στατιστικές Πληροφορίες», που δημοσιεύονται στον τόμο αυτό, αποτελούν συμπίλημα των προσπαθειών αυτών, συμπέρασμα στο οποίο μπορεί να καταλήξει κανείς και μόνο από τις χρονολογικές αναφορές της συλλογής των στοιχείων. Η προσπάθεια των Καποδιστριακών Κυβερνήσεων να συγκεντρώσουν στατιστικά στοιχεία, αποτελεί απόδειξη της πρόθεσης για μιαν ορθολογική αξιοποίηση των οικονομικών πόρων της χώρας, μα αποδεικνύουν ταυτόχρονα και την αδυναμία του κρατικού μηχανισμού να διεκπεραιώσει το έργο αυτό. Οι πληροφορίες που δίνονται, εν είδει υποσημειώσεων στο τέλος κάθε πίνακα, είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικές για τα προβλήματα συλλογής των στοιχείων και επί πλέον για τις αμφισβητήσεις στο προσδιορισμό ως εθνικών ή όχι ποικίλων εκτάσεων γης, τέλος, για τον αγώνα που διεξάγεται γύρω από την ιδιοποίηση της οθωμανικής γαιοκτησίας. Το ελληνικό κράτος στην γέννησή του επιδιώκει, να καταγράψει τον σημαντικότερο, έστω και δυνητικά, οικονομικό του πόρο, προσπαθώντας να τον προφυλάξει από σφετερισμούς και καταχρήσεις. Τα αποτελέσματα υπήρξαν πενιχρά, όχι όμως σε τέτοιο βαθμό που να μην επιβάλλουν τη χρησιμοποίηση και αξιοποίησή τους από τον ερευνητή. Ο συντάκτης των πινάκων εξάλλου, με αρκετή συνείδηση, υπογραμμίζει τις αδυναμίες, τα χάσματα και τις ελλείψεις των στατιστικών πληροφοριών, προσφέροντας έτσι πολύτιμη βοήθεια στο χρήστη τους. Αναμφίβολα τα στοιχεία αυτά θα έπρεπε να συμπληρωθούν και από τις επί μέρους, κατά επαρχία, εκθέσεις και αναφορές, με βάση τις οποίες έγινε και η σύνταξη των πινάκων.

Στην διάρκεια του 1829, εξάλλου, ο Καποδίστριας θα προχωρήσει και την προσπάθειά του για την αναμόρφωση του φορολογικού συστήματος. Αν οι προθέσεις του ήταν αγαθές39, τα αποτελέσματα του νέου φορολογικού συστήματος, που άρχισε να εφαρμόζεται ήδη στις αρχές του 1830, ήταν τουλάχιστον οικτρά, προκαλώντας, μάλιστα, τις έντονες αντιδράσεις των θιγομένων40. Η εισαγωγή της φορολογίας σε χρήμα, σε μια εποχή που αυτό τό τελευταίο σπάνιζε, δεν

36. Τ. Γριτσόπουλος, οπ. π., σ. 411 - 412.

37. βλ. επιστολή αρ. 22.

38. βλ. Ελ. Μπελιά, οπ.π.

39. Για το ζήτημα της φορολογίας βλ. D. Louies, οπ.π., σ. 113 κε., Φ. Τιρς, οπ.π., τόμος 2, σ. 216.

40. S. Papadopoulos, Capitaine Peytier: «Mémoire sur la Grèce», «Ο Ερανιστής», 9 (1971), σ. 133.

είχε άλλο αποτέλεσμα, από την υποχρεωτική προσφυγή των γεωργικών πληθυσμών στην τοκογλυφία41. Παράλληλα, σε μια προσπάθεια να αυξηθούν οι φορολογικοί πρόσοδοι του δημοσίου θα προχωρήσει στην επιβολή φόρων της βοσκής και στην αύξηση της φορολογίας των ζώων42, μέτρα που σύντομα θα βρεθεί στην ανάγκη να ανακαλέσει43, μπροστά στο οικονομικό αδιέξοδο, που προκάλεσε η φορολογική πολιτική του. Ο Καποδίστριας βρίσκεται λοιπόν, υποχρεωμένος να επιστρέψει στο παλιό φορολογικό σύστημα για το οποίο και ο ίδιος είχε εκφράσει τόσες επικρίσεις. Θα πρέπει, χωρίς αμφιβολία, να θεωρήσουμε την απόπειρα μεταρρύθμισης του φορολογικού συστήματος, ως την ατυχέστερη έμπνευση του Κυβερνήτη.

Αν ο Καποδίστριας απότυχε στην προσπάθεια για βελτίωση του φορολογικού συστήματος, στον τομέα της ασφάλειας και της καταπολέμησης της ληστείας, το έργο του στέφθηκε με επιτυχία. Αντίθετα από τους Βαυαρούς διαδόχους του, ο Καποδίστριας συνέλαβε με επιτυχία τη σχέση που διατηρούσε η στρατιωτική οργάνωση με τη ληστεία και διατηρώντας τα άτακτα ρουμελιώτικα στρατεύματα πέτυχε, έστω και προσωρινά, να εξαλείψει ένα από τα σημαντικότερα αίτια της έλλειψης ασφαλείας στην ύπαιθρο.

Έχοντας κατανοήσει το πρόβλημα, πίστευε πως η διάλυση των σωμάτων αυτών, μπορούσε να πραγματοποιηθεί μόνο με την παράλληλη διανομή γης και κάποια χρηματική ενίσχυση, που θα επέτρεπε τη γεωργική αποκατάσταση των ρουμελιωτών σε στέρεα βάση. Το μόνο σχετικό μέτρο, που λήφθηκε κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησής του, και το οποίο, όμως, παρέμεινε ανεκτέλεστο ήταν η πρόβλεψη για τη διανομή γαιών στα σώματα του Καραϊσκάκη και στους Μεσολογγίτες με την αίρεση φυσικά: «Αυταί δε αι γαίαι δεν θέλουν δίδεσθαι ως

ιδιοκτησία εις τους έχοντας λαμβάνειν, πριν ή αποφασισθή η τύχη της Ελλάδος και πριν ή ελευθερωθώσι τα εθνικά κτήματα από τας υποθήκας, εις τας οποίας επί του παρόντος υπόκεινται»44. Για μια φορά ακόμη, οι δεσμεύσεις στις οποίες προσέκρουαν οι προσπάθειες για διανομή εθνικών γαιών, θα κάνουν εμφανή την παρουσία τους, έστω και σε μια περίπτωση ελάσσονος σημασίας.

41. Α.Δ. Σίδερις, Η γεωργική πολιτικής της Ελλάδος κατά την λήξασαν εκατονταετίαν (1833 - 1933), Αθήνα 1934, σσ. 30 - 34 και του ίδιου, «Ιστορική εξέλιξις της γεωργικής μας φορολογίας», Αρχείον Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών, τόμος 11(1931), σ. 362.

42. βλ. Α.Δ. Σίδερις, οπ.π. και Γκ. Λ. Μάουερ, Ο Ελληνικός Λαός, Αθήνα 1976 (1η έκδοση Χαϊδελβέργη 1835), σ. 351.

43. Α.Δ. Σίδερις, Η γεωργική πολιτική, οπ.π., σ. 38 - 39.

44. Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας 1821 - 1832, Αι Εθνικαί Συνελεύσεις, τόμος δεύτερος, Δ΄ εν Άργει Εθνική Συνέλευσις, Αθήνα 1973, σ. 172.

Η Καποδιστριακή περίοδος είναι τόσο βραχεία ώστε να μην επιτρέπει κάποιες, έστω και στοιχειώδεις, γενικεύσεις και τόσο αποσπασματική ώστε να μην αφήνει περιθώρια για συμπεράσματα. Εκείνο όμως στο οποίο θα μπορούσε να σταθεί κανείς, δεν είναι άλλο από την αδυναμία να ξεπεραστούν οι δεσμοί της πολιτικής και οικονομικής εξάρτησης και η αποτυχία της προσπάθειας για συγκρότηση της νεοελληνικής κοινωνίας σε βάσεις διάφορες από εκείνες που είχαν παραδοθεί από το Οθωμανικό παρελθόν. Η πολιτική του Κυβερνήτη στη γεωργία πιστοποιεί τις απόψεις αυτές, καθώς οι ενέργειές του για την ανασυγκρότηση και ενίσχυση της γεωργίας θα προκύπτουν είτε στην δημοσιονομική καχεξία, προϊόν, λίγο ή πολύ, της άρνησης των προστατιδών Δυνάμεων να αποδεχθούν το καθεστώς του, είτε στις παραδοσιακές δομές της ελληνικής κοινωνίας που αποδείχθηκαν ισχυρότερες από την πολιτική βούλησή του.

Η ελληνική γεωργία της εποχής, δεν βρισκόταν στο σημείο μηδέν όπως συχνά έχει υποστηριχθεί. Αντίθετα είχε ένα σημαντικό παρελθόν πάνω στο οποίο αναβιώνει μετά την Επανάσταση. Η Καποδιστριακή περίοδος, αφήνει κάποια χνάρια ειλικρινών προσπαθειών στην Ελληνική ιστορία, το πιο πιθανό όμως είναι ότι δεν αφήνει τίποτε περισσότερο. Η γεωργική πολιτική του Κυβερνήτη ήταν μια πολιτική αντιμετώπισης επειγόντων προβλημάτων, και δεν ξεπέρασε ποτέ το πλαίσιο αυτό. Οι προσπάθειες του Καποδίστρια, να συγκροτήσει ένα πολιτειακό καθεστώς, προσαρμόστηκαν στο σχήμα αυτό και ακολούθησαν την ίδια μοίρα.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ I.A. ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ

Correspondance

Αλληλογραφία

Επιστολαί

Συντομογραφίες

Correspondance du Comte J. Capodistrias, Président de la Grèce. 4 tomes, Paris-Genève 1839.

Σπ. Μ. Θεοτόκη, Αλληλογραφία Ι. Α. Καποδίστρια - I. Γ. Εϋνάρδου, 1828-1831, Αθήνα 1929.

Επιστολαί Ι. Α. Καποδίστρια, Κυβερνήτου της Ελλάδος. 4 τόμοι, Αθήνα 1841-1843.

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΕΠΙΣΤΟΛΩΝ I.A. ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ

1. Προς τον κ. Pictet - Gazenove, στη Γενεύη, 11/23 Νοεμβρίου 1827.

2. Προς τον κ. Crud, στη Massa - Lombarda, 1/13 Δεκεμβρίου 1827.

3. Προς τον αδελφό του Βιάρο, στην Κέρκυρα, 24 Ιανουαρίου/5 Φεβρουάριου 1828.

4. Προς τον Ιππότη κ. Εϋνάρδο, στη Γενεύη, 28 Ιανουαρίου/9 Φεβρουάριου 1828.

5. Προς τον κ. Θ. Βαλιάνο, στην Αίγινα, 13/25 Φεβρουάριου 1828.

6. Προς τον Ιππότη κ. Εϋνάρδο, στη Γενεύη, 4/6 Μαρτίου 1828.

7. Προς τον κ. Γιαννίτζη, Έκτακτο Διοικητή της Αίγινας, 5/17 Μαρτίου 1828.

8. Προς τον Ιππότη κ. Εϋνάρδο, στη Γενεύη, 14/26 Απριλίου 1828.

9. Προς τον κ. Α. Κονοφάο, 25 Ιουλίου/6 Αυγούστου 1828.

10. Προς τον Γραμματέα της Επικρατείας, 27 Φεβρουαρίου/11 Μαρτίου 1829.

11. Προς το Υπουργικό Συμβούλιο, 12/24 Μαρτίου 1829.

12. Προς τον Δρ. Howes, πληρεξούσιο της Φιλανθρωπικής Εταιρείας των Η.Π.Α., 12/24 Μαρτίου 1829.

13. Προς τον Ιππότη κ. Εϋνάρδο, στο Παρίσι, 30 Μαρτίου/11 Απριλίου 1829.

14. Προς το Υπουργικό Συμβούλιο, 1/13 Απριλίου 1829.

15. Εγκύκλιος προς τους κατά την Πελοπόννησον Εκτάκτους Επιτρόπους και προσωρινούς Διοικητάς, και προς τον κατά την Στερεάν Ελλάδα πληρεξούσιον τοποτηρητήν, 1/13 Απριλίου 1829.

16. Προς τον κ. Διοικητή των Μεσσηνιακών Φρουρίων, 3/15 Απριλίου 1829.

17. Προς τον κ. Lutteroth, 1/13 Μαΐου 1829.

18. Προς τον κ. Lutteroth, 26 Μαΐου/7 Ιουνίου 1829.

19. Προς τον κ. Μεταξά, Εκτακτο Επίτροπο Ανατολικής Ελλάδας, 23 Σεπτεμβρίου/5 Οκτωβρίου 1829.

20. Προς την επί της Οικονομίας Επιτροπήν, 24 Σεπτεμβρίου/6 Οκτωβρίου

1829.

21. Προς το Βαρώνο κ. De Rouen, Πρόεδρο της Γαλλίας, 12/24 Οκτωβρίου

1829.

22. Προς τους κ.κ. Εκτάκτους Επιτρόπους και Προσωρινούς Διοικητές, 18 / 30 Νοεμβρίου 1829

23. Προς τον κ. Ράμφο, Διοικητή των Μεσσηνιακών Φρουρίων, 1/13 Φεβρουάριου

1830.

24. Προς τον Ιππότη κ. Εϋνάρδο, στο Παρίσι, 3/15 Φεβρουάριου 1830.

25. Προς τη Γερουσία, 14/26 Φεβρουάριου 1830.

26. Προς τον Ιππότη κ. Εϋνάρδο, στο Παρίσι, 20 Φεβρουαρίου/4 Μαρτίου 1830.

27. Προς τη Γερουσία, 3/15 Ιουλίου 1830.

28. Προς τον κ. Κοντόσταυλο, Μέλος της επί των Οικονομικών Επιτροπής, 15/27 Αυγούστου 1830.

29. Προς τους κ.κ. Καλογερόπουλο, Μάνο και Μίσσογλου, 19/31 Αυγούστου

1830.

30. Προς τη Γερουσία, 22 Αυγούστου/3 Σεπτεμβρίου 1830.

31. Προς τη Γερουσία, 24 Αυγούστου/5 Σεπτεμβρίου 1830.

32. Προς τον Ιππότη κ. Εϋνάρδο, στα Λουτρά των Πυρηναίων, 8/20 Σεπτεμβρίου

1830.

33. Προς τον Πρίγκιπα κ. Σούτσο, στο Παρίσι, 8/20 Σεπτεμβρίου 1830.

34. Προς τον κ. CRUD, στη Γενεύη, 6/18 Οκτωβρίου 1830.

35. Προς τον κ. Στούρτζα, στην Οδησσό, 10/22 Νοεμβρίου 1830.

36. Προς το Στρατηγό κ. Adam, στην Κέρκυρα, 15/27 Νοεμβρίου 1830.

37. Προς το Στρατηγό κ. Maison, Υπουργό των Εξωτερικών της Αυτού Μεγαλειότητας του Βασιλέα της Γαλλίας, 20 Νοεμβρίου/2 Δεκεμβρίου 1830.

38. Προς το Στρατηγό κ. Schneider, 8/20 Ιουνίου 1831.

1 ΠΡΟΣ PICTET CAZENOVE

Correspondance, τόμος I, σσ. 307 - 309

Ο Καποδίστριας αναρωτιέται για τη δυνατότητα εισαγωγής της καλλιέργειας της πατάτας στην Ελλάδα, προκειμένου, ανάμεσα σε άλλα, να λυθεί και το ζήτημα του επισιτισμού των προσφύγων. Ζητά επίσης από τον Pictet να του πει την γνώμη του και στην περίπτωση κατά την οποία συμφωνεί να του στείλει το κατάλληλο βιβλίο για την ενημέρωσή του και τον κατάλληλο άνθρωπο για την εποπτεία του εγχειρήματος.

Α Μ. Pictet - Cazenove, à Genève

Ancóne, 11/23 novembre 1827

Le bâtiment anglais qui doit venir me chercher tardera encore une bonne semaine, et je profite de cet intervalle pour mettre un peu d’ordre à mes affaires. La plus grande et la plus pressante est de procurer quelques subsistances à cette partie de la population grecque qui n’a plus ni feu ni lieu, et qui doit être très-empressée de me demander l’un et l’autre. On me dit que c’est á Égine, dans d’autres îles, et aux environs de Nauplie, que tout ce monde est entassé, et qu’il ne se nourrit de pain que lorsque la charité chrétienne lui en envoie du dehors.

Ne serait-il pas humain et sage de profiter de cette circonstance pour porter cette population à adopter enfin la nourriture de la pomme de terre? En Grèce on n’y pense pas, et l’on n’y a jamais pensé. A peine dans les îles Ioniennes commence-t-on à entrevoir l’utilité de cette précieuse production.

Au lieu de vous faire, mon cher Pictet, cette question, je l’aurais résolue moi-même si j’avais eu le temps d’y songer, et si je n’étais aussi complétement ignorant que je le suis dans tout ce qui concerne l’agronomie en général, et conséquemment en particulier la culture des pommes de terre.

Vous avez eu la bonté de m’offrir vos services, et je vous mets à l’épreuve. Veuillez prendre en considération mon idée, et si vous l’approuvez, commencez par m’envoyer un livre qui traite de la culture des pommes de terre, ou une bonne instruction qui puisse me mettre en état de veiller ou de faire veiller à la nouvelle institution de haute politique par laquelle je débuterai.

Mais dans ce cas, pour faire vite, il faut que vous me procuriez encore un double secours: celui d’un homme qui puisse se charger pratiquement de la direction des travaux agricoles nécessaires pour cette branche de culture, et celui d’une quantité considérable de pommes de terre pour les ensemencer.

Les frais de cette expédition pourraient être pris sur la caisse de votre comité, si vos collégues se plaissaient à accueillir les voeux que vous leur témoignerez de ma part. Il ne sera pas difficile alors de faire partir une heure plus tôt par Marseille ce grand bienfait, et ce sera encore à Genève que la Grèce la devra.

2

ΠΡΟΣ CRUD

Correspondance, τόμος I, σσ. 350 - 352

Ο Καποδίστριας εκμυστηρεύεται το όνειρό του για την στήριξη της γεωργίας στην Ελλάδα και θέτει το πρόβλημα του εποικισμού της ελληνικής υπαίθρου.

Α Μ. Crud, à Massa - Lombarda

Ancône, 1/13 décembre 1827

Je partage bien sincèrement, mon cher Crud, vos regrets. Il m’eût été doux de vous revoir, de vous serrer la main, et de vous demander votre bénédiction. Il en est autrement, mais ce n’est pas ma faute. Préoccupé, comme je dois l’être et comme je le suis, des intérêts auxquels je me dévoue, je ne pouvais pas, en me rendant à Bologne et en y restant deux jours, me rappeler que j’allais être si près de votre domaine de Massa-Lombarda; et il ne se trouva autour de moi personne qui m’y rendit attentif. Je recois donc votre lettre du 11 et les sentiments qu’elle m’exprime, comme une véritable compensation que je dois à votre bonne amitié, et dont je vous remercie de tout mon coeur.

Je suis ici depuis quatre lorgues semaines, dans l’attente d’un bâtiment anglais qui doit venir me chercher. On me le fait espérer de jour en jour et d’heure en heure. Il me tarde de le voir, de m’embarquer, et d’être enfin sur les lieux.

Je ne me fais aucune illusion sur les désagréments qui me sont réservés, et sur le plus grand de tous, sur celui de ne pas répondre comme je le désire à la confiance des braves et admirables Grecs, et à celle dont m’honorent les personnes que ma longue carrière a mises en relation avec moi. Cependant, fort du sentiment de mes devoirs, de la droiture de mes intentions et de mon espoir dans l’assistance de Dieu, je n’ai pas hésité à quitter ma paisible retraite et à faire un long voyage, comme je n’hésite pas non plus à être impatient de me placer au milieu des privations de tout genre, de la confusion, du désordre, des intrigues de toute espèce, qui constituent l’état actuel de la Grèce. Une fois sous l’empire de toutes ces nécessités, Dieu m’aidera, et les voeux des hommes de bien qui vous ressemblent me procureront sa toute-puissante protection.

Vous ne doutez pas de la satisfaction que j’éprouverai à vous donner de mes nouvelles et à recevoir des vôtres. Un jour peut-être je vous demanderai vos conseils, vos directions, et quelques hommes entendus dans la première et la plus essentielle des affaires, dans celle d’introduire en Grèce une bonne et utile agriculture. Nous sommes encore bien loin de là; mais pour y arriver il faudra vous procurer une heure plus tôt des renseignements, et je ne manquerai pas de vous en donner. En attendant, tâchez de jeter les yeux sur une ou deux bonnes familles italiennes qui veuillent et puissent aller rendre à la fertilité de belles terres, des marais, peut-être même quelques steppes. Nous leur ferons de bonnes conditions; et lorsque je leur dirai venez, elles pourront en toute sûreté compter qu’en y arrivant elles seront bien reçues, et trouveront de quoi vivre honnêtement et utilement. Si aux connaissances pratiques dans la culture des blés, des prairies et dans l’éducation des vers à soie, les hommes réunissaient aussi de l’habilete dans quelque métier, mes voeux seraient à leur comble.

Je quitte ce sujet. C’est la partie couleur de rose de mes rêves; les autres ne lui ressemblent point, mais je ne m’en inquiète pas.

La main qui copie mon griffonnage vous prouve que le jeune Bignami est en pleine activité de service, et que jusqu’ici je suis bien aise de le voir auprès de moi. S’il en est de même par la suite, et que Dieu bénisse notre travail, il fera son chemin, et donnera, j’espère, des consolations à ses parents et à notre respectable ami Feilenberg, auquel je vous prie de dire mille et mille chose de ma part.

3

ΠΡΟΣ BIAPO ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ

Correspondance, τόμος I, σσ. 392 - 396 Ο Καποδίστριας παρουσιάζει τα πρώτα προβλήματα και δυσκολίες που συναντάει

στην Ελλάδα. Στο υστερόγραφο ζητάει από τον αδελφό του να του στείλει μιάν ικανή ποσότητα πατάτας, που θα μπορούσε να σπαρεί στην Ελλάδα.

A mon Frère Viaro, à Corfou

Égine, 24 janvier/5 février 1828

Je suis arrivé à Égine le II (23), après avoir abordé à Nauplie à cause des vents contraires. Les gazettes nos 4 et 5 ci-jointes, dont je vous envoie trois exemplaires, vous donnent en grand détail les renseignements qui peuvent vous intéresser. Envoyez-les par la première occasion à notre ami le métropolitain, et par lui à M. Eynard et à M. Hentsch.

Je m’occupe dans ce moment-ci de la réorganisation du gouvernement. Jeudi aura lieu son installation solennelle, et j’espère deux ou trois jours après cette cérémonie, d’expédier le brick du capitaine Giannitzis à Malte, et de là à Corfou et à Ancône. Il vous portera alors une copie française de tous les actes de mon administration, et vous en serez content.

Je ne vous parle ni du travail, ni des grandes difficultés que j’ai à vaincre pour faire sortir cette malheureuse nation de la misère et du désordre où l’ont plongée sept années de querre, d’anarchie et de folies. Je ne suis pas cependant découragé. Le peuple me témoigne une confiance et une affection qui ne me laissent pas douter du résultat, si toutefois les secours que j’ai sollicités des Puissances alliées depuis le mois de septembre nous sont accordés. On me les a promis d’une manière formalle. Il s’agit d’accélérer l’accomplissement de ces promesses, et tel est le motif principal de l’expédition que je fais à Malte.

J’ai écrit au général Church en répondant à ses rapports et à ses lettres confidentielles. J’ai fait et je ferai tout ce qui peut dépendre de moi pour le mettre en état d’achever le plus tôt possible ce qui a été bien commencé par la prise de Vasiladi, et de concentrer d’abord tous ses efforts pour obtenir ce premier résultat. Je lui ai fait observer, ainsi que vous, que désormais vous ne pouvez plus contribuer, comme par le passé, au succés de ses opérations, et qu’il doit conséquemment s’entendre en toutes choses avec le gouvernement de la Grèce.

Nous avons ici une détresse épouvantable de jurisconsultes; et cependant nous allons être tous les jours aux prises avec les amiraux pour des questions de droit public et commercial. Ori ne pourra les discuter et les juger avec utilité et honneur pour le pays, que lorsque des tribunaux constitués dans des formes non-musulmanes seront garants de la légalité de leurs actes. C’est vous dire que vous serez invité à vous rendre en Grèce, et à amener avec vous des hommes capables d’être chargé des fonctions judiciaires, et de les gérer sans trop compter pour quelque temps sur aucun traitement qui vaille la peine. Je vous écrirai en