Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια, τ. Α΄

τιζε να αναλύω τα σχέδια ταύτα και να προσθέτω και τας ιδικάς μου παρατηρήσεις. Ευχαριστηθείς εκ της εργασίας μου υπεφύλαξε τελικώς εις εμέ μόνον τας τοιούτου είδους ασχολίας, η δε εμπιστοσύνη αυτού κατέστη τοσούτον αποκλειστική, ώστε δεν μοι επέτρεπε πλέον να χρησιμοποιώ ουδένα εκ των υπαλλήλων της πρεσβείας προς αντιγραφήν των υπομνημάτων μου και αποστολήν αυτών εις Πετρούπολιν. Εις έν εκ των σχεδίων τούτων, όπερ ουχί άπαξ υπεβλήθη εις τον Αυτοκράτορα Αλέξανδρον, ανεφέροντο τα καταλληλότερα μέτρα προς παρασκευήν μεγάλων πολεμικών ενεργειών εν Ιταλία, διά της ενθαρρύνσεως των Τυρολών, των Μαυροβουνίων και των κατοίκων της Ιλλυρίας15 προς αποτίναξιν του Γαλλικού ζυγού. Ο στρατός του Δουνάβεως, όστις υπετίθετο ότι θα ετερμάτιζε ταχέως τον κατά των Τούρκων πόλεμον, θα εβοήθει τα επαναστατικά ταύτα κινήματα κατευθυνόμενος διά των ορέων της Σερβίας και της Ερζεγοβίνης προς τας Ιλλυρικάς επαρχίας του βασιλείου της Ιταλίας. Ο κόμις Στάκελβεργ μοι ανέθεσε να αναλύσω το σχέδιον τούτο, να εξακριβώσω τα μέσα της εκτελέσεως αυτού και τας πιθανότητας της επιτυχίας κατά τας ενδείξεις τας οποίας παρείχεν η πείρα. Εκπληρών την εντολήν ταύτην προσεπάθησα ν’ αποδείξω εν τω πρώτω μερει του υπομνήματός μου ότι η πείρα κατεδίκαζεν εντελώς τα ριψοκίνδυνα και πολύπλοκα ταύτα σχέδια. Εν η δε περιπτώσει επέμενέ τις να εφαρμόση αυτά, ανέπτυσσον εν τω δευτέρω μέρει του υπομνήματός μου τας προφυλάξεις, αίτινες έδει να ληφθούν προς πρόληψιν των μεγάλων δεινών, άτινα υφίσταντο οι λαοί, οσάκις ώπλιζον αυτούς προς τοιαύτας επιχειρήσεις. Το υπόμνημα τούτο έτυχε της εγκρίσεως του Αυτοκράτορος, εις τούτο δε οφείλω τον διορισμόν μου εις την θέσιν του διευθυντού του διπλωματικού γραφείου του Αρχηγού του στρατού του Δουνάβεως. Περί τούτου με διεβεβαίωσε ρητώς ο ναύαρχος Τσιτσαγώφ16, ότε, μετά την άφιξίν μου εις Βουκουρέστιον, εγκατεστάθην υπ’ αυτού εις τα νέα μου καθήκοντα.

Η συνθήκη του Βουκουρεστίου είχεν υπογραφή, ο δε Βοναπάρτης μετά στρατού 500.000 ανδρών ητοιμάζετο να διαβή τον Νιέμεν.

Η διπλωματία δεν είχε πλέον να πράξη τι το σοβαρόν εκείθεν του Δουνάβεως. Η συνθήκη του Βουκουρεστίου, καίπερ ανεφάρμοστος, ώφειλε να επικυρωθή, όπερ και εγένετο. Η Δικαιοσύνη, η Θρησκεία και η Φιλανθρωπία απήτουν εν τούτοις παρηγορίαν τινά διά τους λαούς, ους η Ρωσσία διά τετάρτην φοράν ηναγκάζετο να εγκαταλείψη εις την εκδίκησιν των Τούρκων και εις τας ασθενείς εγγυήσεις συμβάσεως ην η μουσουλμανική επιμονή είχεν απο-

15. Δηλαδή των «Ιλλυρικών επαρχιών» της Γαλλικής Αυτοκρατορίας, ήτοι της σημερινής Σλοβενίας, τμήματος της Κροατίας και της Δαλματίας.

16. Παύλος Βασίλειεβιτς Τσιτσαγώφ (1765 - 1849). Υπουργός των Ναυτικών κατά τα ετη 1807 - 1809, διωρίσθη τω 1812 αρχηγός του στρατού του Δουνάβεως εις αντικατάστασιν του Κουτούζωφ, όστις όμως εν τω μεταξύ συνήψε μετά των Τούρκων την ειρήνην του Βουκουρεστίου (Μάιος 1812).

αποσπάσει από την ανυπομονησίαν των Ρώσσων πληρεξουσίων17. Aι παρηγορίαι αύται εδόθησαν. Οι Σέρβοι έλαβον μεγάλας βοηθείας εις χρήματα, εις όπλα και εις πολεμεφόδια. Οι Μολδαβοί και οι Βλάχοι έλαβον την διαβεβαίωσιν, ότι εις ευνοϊκωτέρους καιρούς η τύχη των θα ερρυθμίζετο κατά τας δικαίας αυτών ευχάς, η δε προσωρινή οργάνωσις της Βεσσαραβίας παρείχεν αυτοίς το πρώτον εχέγγυον της ειλικρινείας των προθέσεων τούτων. Τέλος οι ομόδοξοι της Ρωσσίας εν τη Ανατολή εβεβαιώθησαν επίσης περί της και εν τω μέλλοντι αναλλοιώτου Ρωσσικής προστασίας, διά του διορισμού πολλών προξενικών πρακτόρων, οίτινες απεστάλησαν άνευ αναβολής εκ του αρχηγείου του στρατού του Δουνάβεως, ως και διά των οδηγιών αίτινες εδόθησαν εις τους πράκτορας τούτους και εις την εν Κωνσταντινουπόλει Ρωσσικήν Πρεσβείαν.

Πάσας τας ενεργείας ταύτας ο αρχηγός του στρατού ανέφερεν εις τον Αυτοκράτορα, η δε Αυτού Αυτοκρατορική Μεγαλειότης εις ένδειξιν της υψηλής επιδοκιμασίας των ενεργειών του διπλωματικού γραφείου ηυδόκησε να μοι απονείμη18 τον βαθμόν του «εν ενεργεία κρατικού συμβούλου» (conseiller d’état actuel) .

Κατά τας στρατιωτικάς επιχειρήσεις εν Βολυνία, εν Λιθουανία και επί του Βερεζίνα, κατά την καταδίωξιν του Γαλλικού στρατού μέχρι της πολιορκίας του Θορν, αι ενέργειαι του διπλωματικού γραφείου είχον πάντοτε σκοπόν την διαφώτισιν της κοινής γνώμης της Ευρώπης περί της πορείας των συμβάντων του πολέμου. Αι ενέργειαι δε αύται εγένοντο μέσω της εν Κωνσταντινουπόλει Ρωσσικής Πρεσβείας και εμπίστων πρακτόρων οίτινες έδρων εν ταις παραμεθορίοις επαρχίαις της Αυστρίας και εν Βιέννη.

Ο Αυτοκράτωρ επληροφορήθη εν Βίλνα το σύστημα τούτο μεταδόσεως πληροφοριών και τα μέσα άτινα ο ναύαρχος Τσιτσαγώφ εχρησιμοποίει προς τον σκοπόν τούτον. Η Αυτού Αυτοκρατορική Μεγαλειότης τοσούτον ηυχαριστήθη εξ αυτού, ώστε, όταν ο ναύαρχος παρητήθη και αντικατεστάθη υπό του στρατηγού Μπαρκλάυ - δε - Τόλλυ19, ο τελευταίος ούτος διετάχθη να μη επιφέρη ουδεμίαν μεταβολήν εις το διπλωματικόν του γραφείον, να εξακολουθήση δε την επαφήν μετά της Κωνσταντινουπόλεως, ως και πρότερον, και μετά των αυτών εμπίστων πρακτόρων. Μετ’ ου πολύ δε η Αυτού Αυτοκρατορική Μεγαλειότης μοι απένειμε το παράσημον του Αγίου Βλαδιμήρου γ΄ τάξεως.

Δεν είχον τότε την τιμήν να γνωρίζω τον στρατηγόν Μπαρκλάυ - δε - Τόλλυ. Η γνωριμία μας εγένετο υπό τα τείχη του Θορν20. Κατά το βραχύ δε διάστημα εβδομάδων τινών έτυχον της πλήρους αυτού εμπιστοσύνης.

17. Βλ. κατωτέρω.

18. Διά διατάγματος από 8 Νοεμβρίου 1812.

19. Ο Μιχαήλ Μπογδάνοβιτς Barclay de Toly (1761 - 1818) αντικατέστησε την 16 Φεβρουάριου 1813 τον Τσιτσαγώφ, μετ’ ου πολύ δε (την 26 Μαΐου) διωρίσθη αρχιστράτηγος των Ρωσσικών στρατευμάτων.

20. Η πολιορκία του Θορν διήρκεσεν από της 8 μέχρι της 16 Απριλίου 1813.

 Μετά την παράδοσιν του Θορν, το στρατιωτικόν σώμα του στρατηγού Μπαρκλάυ προυχώρει διά συντόνου πορείας, ίνα καταλάβη την ορισθείσαν αυτώ θέσιν εν τω στρατοπέδω του Μπάουτσεν2·. Μετά την μάχην, το σώμα τούτο εκάλυπτε την οπισθοχώρησιν των συμμαχικών στρατευμάτων μέχρις ου η ανακωχή του Ράιχενμπαχ22, χορηγήσασα εις το στράτευμα ανάπαυσίν τινα, ηύξησε τας εργασίας του διπλωματικού γραφείου του στρατηγού Μπαρκλάυ, διορισθέντος τότε αρχιστρατήγου των Ρωσσικών και Πρωσσικών στρατευμάτων.

Η μεγάλη σπουδαιότης ην απέκτησεν έκτοτε η δράσις του γραφείου παρώρμα διπλωμάτας παλαιοτέρους εμού να επιζητούν την θέσιν ην είχον εγώ. Αλλ’ αντ’ αυτών, οίτινες κατείχον και βαθμούς και προσόντα ανώτερα των ιδικών μου, ο στρατηγός Μπαρκλάυ προυτίμησε την προθυμίαν και τον ζήλον μου, ο δε Αυτοκράτωρ ηυδόκησε να συναινέση εις τούτο.

Ότε η Αυστρία προσετέθη εις την συμμαχίαν23, ο δε στρατός αυτής ήρχισε24 να λαμβάνη μέρος εις τον πόλεμον, το γραφείον του στρατηγού Μπαρκλάυ κατέστη έτι δραστηριώτερον. Μετά την ένδοξον μάχην του Κουλμ25 ο στρατός διέτριψεν εφ’ ικανόν χρόνον εν Βοημία. Τότε ο στρατηγός Μπαρκλάυ υπέβαλεν εις τον Αυτοκράτορα λεπτομερή έκθεσιν περί της θέσεως εις ην ευρίσκοντο αι σχέσεις της Ρωσσίας προς τους λαούς της Ανατολής, παρεκίνει δε να γίνουν επίσημα προς την Πύλην διαβήματα προς μετρίασιν των αιματηρών εκτελέσεων, αίτινες επηκολούθουν την εν νέου υπό των Τούρκων κατάληψιν της Σερβίας26. Η Αυτού Αυτοκρατορική Μεγαλειότης υπεδέχθη μετά

21. Ο στρατός του Μπαρκλάυ έφθασεν εις Μπάουτσεν την 16 Μαΐου. Την 20 και 21 Μαΐου διεξήχθη η μάχη του Μπάουτσεν καθ’ ην ο Ναπολέων κατετρόπωσε τους Ρώσσους και Πρώσσους.

22. Ο Καποδίστριας εννοεί προφανώς την ανακωχήν την συναφθείσαν εν Plesswitz την 4 Ιουνίου. Βλ. και επομένην σημείωσιν.

23. Διά της συνθήκης του Ράιχενμπαχ της 27 Ιουνίου 1813.

24. Από της 10 Αυγούστου 1813.

25. Η μάχη του Κουλμ (30 Αυγούστου 1813), εις ην ηττήθη ο Γάλλος στρατηγός Vandamme, έσχε διπλωματικήν κυρίως σπουδαιότητα, ως καταστήσασα στενωτέρους δεσμούς μεταξύ των μελών του αντιγαλλικού συνασπισμού.

26. Οι Σέρβοι υπό την ηγεσίαν του Καραγιώργη είχον λάβει τα όπλα τω 1804, μετά δε την έκρηξιν του Ρωσσοτουρκικού πολέμου (1806 - 1812) επολέμησαν ως σύμμαχοι πλέον των Ρώσσων. Αλλά τω 1812 η επικειμένη εκστρατεία του Ναπολέοντος κατά της Ρωσσίας ηνάγκασε τους Ρώσσους να συνάψουν εσπευσμένην ειρήνην μετά των Τούρκων εν Βουκουρεστίω. Οι Ρώσσοι ηρκέσθησαν εις την προσάρτησιν της Βεσσαραβίας, αφήσαντες εκκρεμή άλλα ζητήματα ων την λύσιν επεφύλαττον δι’ ευθετώτερον χρόνον. Ιδία δε ως προς τους Σέρβους, ούτοι εγκατελείφθησαν εις την τύχην των, μολονότι το άρθρον 8 της συνθήκης του Βουκουρεστίου προέβλεπεν αμνηστίαν και είδος διοικητικής αυτονομίας. Την εκτέλεσιν όμως του άρθρου 8 απέφυγον σκοπίμως οι Τούρκοι, πεπεισμένοι ότι η Ρωσσία, απερροφημένη από τα μεγάλα εν Ευρώπη γεγονότα, δεν ηδύνατο να πράξη τι το σοβαρόν χάριν των Σέρβων. Μετά δε τας νίκας του Ναπολέοντος εν Λύτσεν και Μπάουτσεν, οι Τούρκοι έκριναν την στιγμήν κατάλληλον να λύσουν το σερβικόν ζήτημα διά των

ζωηρού ενδιαφέροντος την έκθεσιν ταύτην, ηυδόκησε να μοι απονείμη το παράσημον της Αγίας Άννης α΄ τάξεως, διέταξε δε το Yπουργείον Αυτού να συνεννοηθή επί του περιεχομένου της εκθέσεως μετά της Αυστριακής Κυβερνήσεως.

Ο στρατός εβάδιζε προς την Λειψίαν. Ημέραν τινά αναπαύσεως ο αρχιστράτηγος, εγκατασταθείς εν καλύβη των περιχώρων της πόλεως ταύτης, ειργάζετο μετ’ εμού. Ο Αυτοκράτωρ έρχεται αίφνης προς ημάς. Εγείρομαι πάραυτα μετά των εγγράφων μου. Ο Αυτοκράτωρ λέγει προς τον στρατηγόν:

«Λυπούμαι διότι σας διακόπτω. Με ποίον εργάζεσθε;»

«Μεγαλειότατε, με τον κόμιτα Καποδίστριαν.»

«Α, χαίρω πολύ να κάμω την γνωριμίαν του.»

Τότε στραφείς προς εμέ, όστις ήμην έτοιμος να εξέλθω, μοι έδωκε την χείρα και μετ’ ευμενείας, η οποία εχώρει κατ’ ευθείαν εις την καρδίαν, μοι εξέφρασε την ευαρέσκειαν ην ησθάνετο του να με γνωρίση πλησιέστερον.

«Δεν φαίνεσθε εις το Στρατηγείον Μου.»

«Μεγαλειότατε, μένω εις την θέσιν την οποίαν η Υμετέρα Αυτοκρατορική Μεγαλειότης ηυδόκησε να μοι εμπιστευθή και εν τη οποία ευρίσκω εμαυτον ευτυχή.»

«Πολύ καλά. Αλλά θα δύνασθε», είπε τότε προς τον στρατηγόν, «να αναθέτετε εις τον κόμιτα να Μοι κάμνη προφορικάς ανακοινώσεις, αντί να αναγκάζεσθε να Μοι αποστέλλετε τόσον συχνά εγγράφους εκθέσεις.»

Ο στρατηγός απήντησεν ότι θα εκτελέση τας διαταγάς Του. Εκφράσας δε πάλιν την εύνοιάν Του ο Αυτοκράτωρ μοι επέτρεψε να αποσυρθώ, μείνας μόνος μετά του αρχιστρατήγου.

Την εσπέραν ο στρατηγός Μπαρκλάυ μοι είπε: «Σας συγχαίρω εξ όλης μου της καρδίας. Ο Αυτοκράτωρ μοι ωμίλησε περί της γνώμης την οποίαν έχει σχηματίσει περί υμών δι’ εκφράσεων αίτινες με ενθαρρύνουν πλήρως ως προς το μέλλον σας. Αι αποστολαί, τας οποίας θα σας αναθέτω του λοιπού, θα χρησιμεύσουν όπως ο Αυτοκράτωρ σας γνωρίση και εκτιμήση καλύτερον· ούτω με πρώτην ευκαιρίαν θα σας χρησιμοποιήση εις υποθέσεις σπουδαιοτέρας των μέχρι τούδε.»

Παρεκάλεσα τον στρατηγόν, όπως μοι αναθέτη όσον το δυνατόν σπανιώτερον την νέαν ταύτην υπηρεσίαν του απεσταλμένου. «Εάν», είπον εις αυτόν, «αι ανακοινώσεις δεν παρουσιάζουν μέγα ενδιαφέρον, δεν πρέπει δι’ αυτών να ενοχλή τις διαρκώς τον Αυτοκράτορα. Εάν δε τουναντίον αι αποστολαί αύται είναι μεγάλης σπουδαιότητος, τότε θα διεξάγω αυτάς εγγράφως, διότι ούτω μόνον θα φέρουν την έγκρισίν σας.»

όπλων. Κατά τον Ιούλιον του 1813 τα τουρκικά στρατεύματα εισέβαλον πανταχόθεν εις την Σερβίαν και κατέπνιξαν την πρώτην ταύτην επανάστασιν. Εχρειάσθη νέα επανάστασις υπό τον Μίλος Οβρένοβιτς (1816), ίνα το Σερβικόν ζήτημα έλθη πάλιν επί τάπητος εις τας μεταξύ Ρωσσίας και Τουρκίας σχέσεις.

 Ήμην τόσον ολίγον διατεθειμένος να θαμβωθώ εκ των πρώτων τούτων ευνοιών της τύχης, ώστε, κατά την εποχήν εκείνην, συναντήσας ημέραν τινά τον κόμιτα Νεσσελρόδε27, παρεκάλεσα αυτόν να με τοποθετήση μετά το πέρας της εκστρατείας υφ’ οιανδήποτε ιδιότητα εις θέσιν τινά παρά τη εν Βιέννη Ρωσσική πρεσβεία, ο δε βαρώνος Άνστεττ28, όστις συνώδευε τότε το Στρατηγείον του Αυτοκράτορος, ενέκρινε το συνετόν της αιτήσεώς μου και μοι υπεσχέθη την μεσολάβησιν και προστασίαν του.

Μετά την μάχην της Λειψίας29 ο στρατηγός Μπαρκλάυ διώκησε την εμπροσθοφυλακήν· διά τούτο δεν μοι εδόθη ευκαιρία εκτάκτων αποστολών προς την Αυτού Μεγαλειότητα.

Αφικόμεθα εις Φραγκφούρτην την επί του Μάιν, τη δε επαύριον ο στρατηγός μοι είπεν, ότι αν και δεν είχε να μοι αναθέση ουδεμίαν ανακοίνωσιν προς τον Αυτοκράτορα ούτε προφορικήν ούτε γραπτήν, εν τούτοις με διατάσσει να παρουσιασθώ την εσπέραν και ώραν 7 ενώπιον της Αυτού Αυτοκρατορικής Μεγαλειότητος.

Παρεκάλεσα αυτόν να μοι είπη αν εγνώριζε την αιτίαν, εις ην ωφείλετο η τιμή αύτη.

«Την αγνοώ», απήντησεν· «υποθέτω όμως ότι θα με εγκαταλείψετε· οσηδήποτε δε και αν είναι η λύπη μου, χαίρω πολύ δι’ υμάς.»

Δεν θα επαναλάβω ενταύθα όσα φιλόφρονα και κολακευτικά μοι είπεν ο σεβαστός στρατηγός Μπαρκλάυ, επιθυμών να μοι εκφράση το μέτρον των αισθημάτων, τα οποία είχον την ευτυχίαν να εμπνεύσω εις αυτόν.

Την ορισθείσαν ώραν μετέβην εις το μέγαρον όπου κατώκει ο Αυτοκράτωρ. Μετά τινας στιγμάς αναμονής εισήχθην εις το γραφείον της Αυτού Μεγαλειότητος.

Ο Αυτοκράτωρ ήτο μόνος και με εδέχθη μετά τόσης ευμενείας, ώστε, αν και ήτο η πρώτη φορά καθ’ ην Τον επλησίαζον ίνα λάβω απ’ ευθείας τας διαταγάς Του, ουδεμίαν ησθάνθην συστολήν.

Η Αυτού Μεγαλειότης μοι είπεν, ότι έστρεψε το βλέμμα προς εμέ όπως μοι εμπιστευθή μεγάλης σπουδαιότητος εντολήν, ην με εθεώρει ικανόν να φέρω εις πέρας. «Διηνύσατε έντιμον στάδιον εν τη υμετέρα πατρίδι. Είμαι δε λίαν ευχαριστημένος εκ της ευθυκρισίας και του ζήλου, μεθ’ ων ειργάσθητε τόσον εν Βιέννη, όσον και παρά τω ναυάρχω Τσιτσαγώφ και τω στρατηγώ

27. Κάρολος κόμις Nesselrode (1780 - 1862), υπουργός των Εξωτερικών της Ρωσσίας από του 1811, αντικαγκελλάριος από του 1826 και καγκελλάριος της Αυτοκρατορίας από του 1844 μέχρι του 1856.

28. Ιωάννης d’Anstett (1760 - 1835). Εγκαταλείψας την πατρίδα του Αλσατίαν κατά την διάρκειαν της Γαλλικής Επαναστάσεως εχρησιμοποιήθη υπό των Ρώσων εις διαφόρους διπλωματικάς αποστολάς, λαβών τον τίτλον του βαρώνου. Μετέσχε του συνεδρίου της Βιέννης, μεθ’ ο διετέλεσε πρεσβευτής της Ρωσσίας παρά τη Γερμανική Διαίτη εν Φραγκφούρτη.

29. 16 - 19 Οκτωβρίου 1813.

Μπαρκλάυ. Αι αρχαί σας και τα αισθήματά σας Μοι είναι γνωστά. Αγαπάτε τας δημοκρατίας και Εγώ επίσης τας αγαπώ. Πρόκειται νυν να σώσωμεν μίαν εξ αυτών ην ο Γαλλικός δεσποτισμός υπεδούλωσε και εις ην επιφυλάττει βραδύτερον την τύχην των ελευθέρων Γερμανικών πόλεων, της Γενούης ή της Βενετίας. Πρόκειται περί της Ελβετίας30. Πριν ή διαβούν τον Ρήνον μετά των στρατευμάτων των, οι σύμμαχοι ηγεμόνες πρέπει να βεβαιωθούν περί των διαθέσεων του χρηστού και πολεμικού τούτου έθνους, να βοηθήσουν αυτό προς ανάκτησιν της αυθυπαρξίας του και να καταστήσουν αυτό ικανόν όπως συνεργασθή μεθ’ ημών, ως έπραξαν ήδη οι ηγεμόνες του Γερμανικού συνδέσμου, εις το μέγα έργον της ανορθώσεως του Ευρωπαϊκού συστήματος. Να αποδοθή εις έκαστον έθνος η πλήρης και απόλυτος χρήσις των δικαίων και θεσμών αυτού, να τεθούν πάντα και ημείς αυτοί υπό την προστασίαν γενικής συμμαχίας, να εξασφαλίσωμεν εαυτούς και να προφυλάξωμεν τα έθνη από της φιλοδοξίας των κατακτητών, — ιδού αι βάσεις εφ’ ων ελπίζομεν με την βοήθειαν του Θεού να στηρίξωμεν το νέον τούτο σύστημα. Η θεία Πρόνοια έθεσεν ημάς εις την οδόν, ήτις άγει κατ’ ευθείαν προς τον σκοπόν. Μέρος της οδού διετρέξαμεν ήδη. Η υπολειπομένη είναι τραχεία και πλήρης σοβαρών προσκομμάτων. Πρέπει να τα εξομαλύνωμεν, εις δε το δυσχερές τούτο έργον πρόκειται να συνεργασθήτε και υμείς.»

Τότε ο Αυτοκράτωρ μοι εξήγησε πώς εσχηματίσθη ο κατά της Γαλλίας συνασπισμός. Παρέβαλεν αυτόν προς σφαίραν χιόνος διαρκώς εξογκουμένην εφ’ όσον προχωρεί προς τα πρόσω. Μοι εξήγησεν εκ τίνος φύσεως στοιχείων απετελείτο ο συνασπισμός, και πόση, κατά τας πρώτας στιγμάς και ίδια εν μέσω των αβεβαίων περιπετειών του πολέμου, εχρειάσθη και εχρειάζετο ακόμη προσοχή, μετριοπάθεια και καρτερία, ίνα συνδεθούν αρρήκτως οι σύμμαχοι εις τρόπον ώστε εν ουδεμιά περιπτώσει να δυνηθή ο κοινός εχθρός να διασπάση αυτούς και να αντιτάξη τους μεν κατά των δε, ως είχε συμβή κατά το παρελθόν.

Προβαίνων δε εκ των γενικών τούτων παρατηρήσεων εις την εντολήν, ην έμελλε να μοι αναθέση, ο Αυτοκράτωρ εχάραξεν εν γενικαίς γραμμαίς την εικόνα της εν Ελβετία καταστάσεως, καταδείξας πώς και διατί εισεχώρησεν εκεί το επαναστατικόν μικρόβιον και ποίαι προήλθον εκ τούτου ολέθριαι συνέπειαι διά το ένδοξον τούτο έθνος και διά την Ευρώπην ολόκληρον.

30. Διά πάσας τας ενταύθα και εφεξής λεπτομερείας περί των πολύπλοκων (ως ορθώς ονομάζει αυτά ο Καποδίστριας) ζητημάτων της Ελβετίας ων ο υπομνηματισμός θα ήγε πολύ μακράν και εκτός του θέματος, δύναται ο αναγνώστης να διαφωτισθή ευκόλως και ακριβώς εκ του έργου του Σ. Θ. Λάσκαρι, Capodistrias avant la revolution grecque Λωζάνη 1918, ή εκ του Η. Μάρτιν, La Suisse et l’Europe 1813-1814, Γενεύη 1931. Ενδιαφέρον όμως είναι να παραβληθούν τα λεγόμενα υπό του Καποδίστρια με τα γραφέντα υπό του ιδίου του Λεπτσέλτερν, άτινα εχρησιμοποίησεν ο E. de Levis Mirepoix (δισέγγονος του Λεπτσέλτερν) εις τα δύο έργα του Une mission diplomatique austro-russe en Suisse (1813-1814) Ανζέ 1931, και Mémoires et papiers de Lebzeltern, Παρίσι 1949.

 «Η αριστοκρατία της Βέρνης», εξηκολούθησεν ο Αυτοκράτωρ, «και υπό την επίδρασίν της οι μεγαλοαστοί των άλλων καντονίων επιμόνως ηρνήθησαν να κάμουν την ελαχίστην εκουσίαν υποχώρησιν εις τας ανάγκας της εποχής και εις τας κοινωνικάς προόδους του Ελβετικού έθνους. Τοιουτοτρόπως το επαναστατικόν κόμμα όπερ η Γαλλία προσεπάθησε να σχηματίση εις τα μέρη τα εξαρτώμενα εκ των μεγάλων καντονίων υπερίσχυσεν, ο δε Γαλλικός στρατός εύκόλως έγινε κύριος της Ελβετίας και, όπερ σπουδαιότερον, των θησαυρών της Βέρνης.

»Μετά τας μακράς συμφοράς ας υπέστη η χώρα, η Συνθήκη διαιτησίας (Acte de médiation), ην επέβαλεν ο Βοναπάρτης, επανέφερε την ειρήνην και υπήρξεν αληθής ευεργεσία. Εάν η συνθήκη αύτη είχε πηγήν αγνοτέραν, εάν η Δύναμις, ήτις την επέβαλεν, ηδύνατο να εμπνεύση εμπιστοσύνην, οι Ελβετοί θα είχον μέγα άδικον να επιθυμούν την επάνοδον εις το παρελθόν ως και τας επικινδύνους περιπετείας νέας πολιτικής οργανώσεως. Αλλ’ οπωσδήποτε και αν έχη το μέγα τούτο ζήτημα, η λύσις του δεν ανήκει εις ημάς και διά τούτο αι σύμμαχοι Δυνάμεις πρέπει να σεβασθούν και να καταστήσουν σεβαστην την νυν εν τω εσωτερικώ της Ελβετίας υφισταμένην κατάστασιν. Ορμώμενοι από της αρχής ταύτης, ήτις επεκράτησεν οριστικώς μεταξύ των συμμάχων Μου και Εμού, επιθυμούμεν να διαφωτίσωμεν τους ιθύνοντας τα της Ελβετίας περί των πραγματικών συμφερόντων της πατρίδος των και να τους πείσωμεν βαθμηδόν να ταχθούν μεθ’ ημών. Αλλά προς επιτυχίαν τούτου, πρέπει κατ’ αρχάς να περιορισθώμεν εις το να ζητήσωμεν πραγματικήν ούδετερότητα κατά τον παρόντα πόλεμον.

»Τοιούτον είναι το αντικείμενον της αποστολής υμών. Αγνοούμεν τι συμβαίνει νυν εν Ελβετία, αποτελούν την Ομοσπονδιακήν Κυβέρνησιν και ποίοι την κατευθύνουν εις τας ενεργείας της. Και αν είχομεν ακόμη θετικωτέρας πληροφορίας περί των δύο τούτων ζητημάτων, πάλιν θα ητο δύσκολον να σας διαπιστεύσωμεν παρά τη Ομοσπονδιακή Κυβερνήσει συμφώνως προς τους καθιερωμένους τύπους. Τίς μας εγγυάται οτι αύτη εχει αρκετήν ανεξαρτησίαν ώστε να δεχθή αντιπρόσωπον κράτους ευρισκομένου εις πόλεμον προς την Γαλλίαν; Θα αναχωρήσετε λοιπόν ως απλούς ταξιδιώτης. Μόλις δε ευρεθήτε επί τόπου θα Μοι αποστείλετε τας εκθέσεις σας, αίτινες θα χρησιμεύσουν όπως καθορίσωμεν τον χαρακτήρα της αποστολής σας. Η Αυστρία αποστέλλει μετά των αυτών προφυλάξεων τον βαρώνον Λεπτσέλτερν31 μεθ’ ου θα ενεργήτε από κοινού. Υπό το πνεύμα τούτο θα συντάξετε άνευ αναβολής τας

31. Λουδοβίκος βαρώνος (είτα κόμις) von Lebzetern (1771 - 1854). Αποσταλείς τω 1810 εις Πετρούπολιν ως σύμβουλος παρά τη Αυστριακή πρεσβεία, κατώρθωσε να προσελκύση την εύνοιαν του Τσάρου Αλεξάνδρου. Μετά το 1815 διωρίσθη πρεσβευτής εις Πετρούπολιν όπου και παρέμεινεν μέχρι του θανάτου του Αλεξάνδρου, οπότε, υποπεσών εις την δυσμένειαν του νέου Τσάρου Νικολάου, εστάλη πρεσβευτής εις Νεάπολιν.

δι’ υμάς οδηγίας και θα υποβάλετε αυτάς προς Εμέ. θα τας ίδωμεν ομού, μεθ’ ο θα αναχωρήσετε εις Ελβετίαν.»

Επειδή ο Αυτοκράτωρ με ηρώτησεν αν είχον να παρατηρήσω τι επί των όσων μοι είπεν η Αυτού Μεγαλειότης, έλαβον το θάρρος να υπογραμμίσω την σπουδαιότητα του έργου όπερ ηυδόκησε να μοι εμπιστευθή και να εκφράσω αμφιβολίας ως προς τας ικανότητάς μου, αίτινες μοι εφαίνοντο ανεπαρκείς προς εκπλήρωσιν των προσδοκιών Του. «Την Ελβετίαν, Μεγαλειότατε, γνωρίζω μόνον εκ των βιβλίων, ταύτα δε πενιχράν βοήθειαν παρέχουν προκειμένου περί διαπραγματεύσεων μετ’ ανθρώπων μεθ’ ων ουδεμίαν έσχον ποτέ σχέσιν. Δεν ομιλώ την γερμανικήν και τούτο είναι δεύτερον εμπόδιον. Τέλος θα έχω και συνάδελφον. Άρα γε θα είμεθα πάντοτε σύμφωνοι αμφότεροι, η δε Αυστριακή Κυβέρνησις έχει κανονίσει μετά της Υμετέρας Μεγαλειότητος τας λεπτομερείας εις τρόπον ώστε οι λόγοι του κ. Λεπτσέλτερν και εμού να μη αφήσουν εις τους Ελβετούς ουδεμίαν αμφιβολίαν περί της πλήρους ταυτότητος των προθέσεων των συμμάχων Δυνάμεων;»

«Θα απαντήσω», υπέλαβεν ο Αυτοκράτωρ, «μόνον ως προς την τελευταίαν ταύτην δυσχέρειαν. Όσον δ’ αφορά εις τας λοιπάς, επαινώ την μετριοφροσύνην και την περίσκεψίν σας. Αλλ’ είμαι βέβαιος εκ των προτέρων ότι, μετά την επιτυχή σας δράσιν εν ταις Ιονίοις Νήσοις, θα επιτύχετε εν Ελβετία καλύτερον παντός άλλου διπλωμάτου. Όσον αφορά εις συνάδελφόν σας θα ενεργήτε πάντοτε μετ’ αυτού επί τη βάσει των οδηγιών σας. Εάν ούτος ενεργήση αντιθέτως προς ταύτας, θα εξακολουθήτε το έργον σας και θα Μοι αποστέλλετε τας εκθέσεις σας. Θα ευρισκώμεθα ουχί μακράν της Ελβετίας. Μετ’ ολίγας ημέρας θα έχετε λάβει τας διαταγάς Μου.» Η Αυτού Μεγαλειότης μοι επέτρεψε τότε να αποσυρθώ.

Την μεθεπομένην υπέβαλον εις τον Αυτοκράτορα το σχέδιον των προς εμέ οδηγιών. Έμεινε τελείως ευχαριστημένος και ενέκρινεν αυτάς, με διέταξε δε να τας ανακοινώσω εις τον κόμιτα Νεσσελρόδε, ίνα το γραφείον αυτού διεκπεραιώση αυτάς κατά τα καθιερωμένα και με εφοδιάση διά παντός αναγκαίου εις το ταξίδιόν μου.

Εγνωρίσθην τότε μετά του βαρώνου Λεπτσέλτερν, μετέβην δε μετά του κόμιτος Νεσσελρόδε παρά τω κ. Μέττερνιχ32. Ο τελευταίος μοι είπεν, ότι είχεν υποβάλει εις την έγκρισιν του Αυτοκράτορος της Αυστρίας τας δοθείσας μοι υπό του Αυτοκράτορος Αλεξάνδρου οδηγίας, αίτινες έμελλον τοιουτοτρόπως να χρησιμεύσουν και διά τον συνάδελφόν μου.

Υπό τοιούτους οιωνούς έφθασα εις Ελβετίαν τον Νοέμβριον του 1813. Εύρομεν εν Ζυρίχη την Δίαιταν συνελθούσαν εκτάκτως εκεί και ασχολουμένην

32. Κλήμης Λοθάριος κόμις (είτα πρίγκιψ) Metternich (1773 - 1859), υπουργός των Εξωτερικών της Αυστρίας από του 1809 και καγκελλάριος από του 1821 μέχρι του 1848.

νην περί τα στρατιωτικά μέτρα, δι’ ων ήλπιζε να περιφρουρήση την ουδετερότητα του εδάφους της Ελβετικής Ομοσπονδίας.

Συνωμιλήσαμεν εμπιστευτικώς μετά του Προέδρου (Landamman) κ. Ράινχαρδ33 και των σπουδαιοτέρων εκ των βουλευτών. Εύρομεν αυτούς λίαν προθύμους να ακούσουν ημάς, μετ’ ολίγας δε ημέρας κατωρθώσαμεν να πείσωμεν αυτούς όπως διαπραγματευθούν μεθ’ ημών σύμβασιν διά της οποίας το υπ’ αυτών υιοθετηθέν σύστημα ουδετερότητος, τροποποιούμενον είς τινα σημεία, ηδύνατο να γίνη δεκτόν υπό των συμμάχων Δυνάμεων και να εξασφαλίση τα ζωτικά της Ελβετίας συμφέροντα. Εζητήσαμεν την διά Βασιλείας διάβασιν των συμμαχικών στρατευμάτων, αλλά της παραχωρήσεως ταύτης αι Δυνάμεις υπισχνούντο ότι δεν θα εποιούντο χρήσιν εάν ο Ναπολέων απέδιδεν εις την Ελβετικήν Ομοσπονδίαν την Βαλεσίαν και άλλα τμήματα της Ελβετίας άτινα είχε προσαρτήσει εις το υπ’ αυτόν «Βασίλειον της Ιταλίας».

Αντιπροσωπεία της Διαίτης μετέβη εις Φραγκφούρτην, ίνα χαιρετίση τους συμμάχους μονάρχας εν ονόματι της Ελβετίας και λάβη την συγκατάθεσιν αυτών ως προς το σύστημα της ουδετερότητος όπερ η Δίαιτα είχεν υιοθετήσει. Επιστρέψαντες εις Ελβετίαν οι αντιπρόσωποι ανήγγειλαν εις την Δίαιταν ότι η υπό των συμμάχων αναγνώρισις του συστήματος τούτου ώφειλε προηγουμένως να συζητηθή μετά του κ. Λεπτσέλτερν και εμού. Ενώ ησχολούμεθα εις τούτο, δύο απρόοπτα συμβάντα παρενέβησαν και παρεκώλυσαν τας προσπαθείας μας. Το καντόνιον της Βέρνης επανήρχετο εις το παλαιόν αριστοκρατικόν σύνταγμα το βασιζόμενον επί του δημοσίου δικαίου των άλλοτε 13 καντονίων και τοιουτοτρόπως διεδήλου συγχρόνως τας παλαιάς του αξιώσεις επί των καντονίων του Vaud και της Αργοβίας. Ο κόμις Ζενφτ34, έχων μυστικήν αποστολήν εν Βέρνη, παρεκίνησε τους άρχοντας της παλαιάς αριστοκρατίας να λάβουν την απερίσκεπτον ταύτην απόφασιν, υποσχόμενος την υποστήριξιν της Αυστρίας. Ταυτοχρόνως δε ο στρατός του πρίγκιπος Σβάρτσενβεργ35 ητοιμάζετο να εισέλθη εις την Ελβετίαν. Διακήρυξις απευθυνθείσα36

33. Ιωάννης von Reinhard (1755 - 1835). Υπήρξεν εκ των υπογραψάντων την «Συνθήκην διαιτησίας» και, λόγω της εμπιστοσύνης ης έχαιρε παρά τοις Γάλλοις, είχεν εκλεγή πρόεδρος (Landamman) της Ελβετικής Ομοσπονδίας τω 1807 και 1813.

34. Λουδοβίκος βαρώνος (είτα κόμις) Senfft von Pilsach, (1774 - 1853). Διετέλεσεν υπουργός των Εξωτερικών της Σαξονίας (1809 - 1813), αλλ’ επαύθη ως φίλος της Αυστρίας. Μετά την μάχην της Λειψίας ο βασιλεύς της Σαξονίας, μολονότι πιεζόμενος υπό της Αυστρίας, ηρνήθη να τον χρησιμοποιήση παρά τοις Συμμάχοις, εστάλη δε τότε ο Ζενφτ υπό του Μέττερνιχ εις την Ελβετίαν. Μετά την αποτυχίαν των εκεί ραδιουργιών του, έζησεν ως ιδιώτης επί τινα χρόνον. Τω 1825 εισήλθεν εις την διπλωματικήν υπηρεσίαν της Αυστρίας, διατελέσας μέχρι του 1847 πρεσβευτής εν Τουρίνω, Φλωρεντία, Χάγη και Μονάχω.

35. Κάρολος πρίγκιψ Schwarzenberg (1771 - 1820), αρχιστράτηγος των αυστριακών στρατευμάτων.

36. Υπό του Schwarzenberg τη 21 Δεκεμβρίου 1813, καθ’ ην στιγμήν παρεβιάζετο η Ελβετική ουδετερότης.

εις την Δίαιταν εκ μέρους των συμμάχων Δυνάμεων εδήλου εις την Ελβετίαν, ότι οι ηνωμένοι στρατοί θα προχωρήσουν πανταχού, όπου αι πολεμικαί επιχειρήσεις ήθελον τούτο απαιτήσει. Το Αυστριακόν Υπουργείον έστειλε την διακήρυξιν ταύτην προς τον κ. Λεπτσέλτερν μετά της διαταγής να υπογράψη ταύτην και να με προτρέψη να πράξω το αυτό, διότι εις τούτο είχε συναινέσει ο Αυτοκράτωρ της Ρωσσίας, ως απεδεικνύετο εξ εγγράφου του οποίου εγένετο μεν μνεία εν τοις υπό του συναδέλφου μου ληφθείσιν εγγράφοις αλλ’ όπερ όμως δεν περιείχετο εν αυτοίς.

Ο κ. Λεπτσέλτερν ησθάνθη στενοχώριαν ανακοινών εις εμέ τας διαταγάς ταύτας. Εδίστασα επί τινας ώρας, αλλ’ υπέγραψα την διακήρυξιν και αμέσως ανεχώρησα εκ Ζυρίχης, ίνα μεταβώ εις το Στρατηγείον του Αυτοκράτορος, ευρισκομένου τότε εν Φρειβούργω της Βάδης.

Ο Αυτοκράτωρ με εδέχθη και αι πρώται του λέξεις ήσαν:

«Ελπίζω ότι δεν υπεγράψατε την Αυστριακήν διακήρυξιν.»

«Όλως τουναντίον, Μεγαλειότατε, την υπέγραψα και έρχομαι να Σας υποβάλω παρατηρήσεις τινάς περί των πλεονεκτημάτων άτινα η Ελβετία και η Ευρωπαϊκή υπόθεσις δύνανται να αποκομίσουν εκ της απροσδοκήτου ταύτης περιπλοκής.»

«Δεν επερίμενα να σας ίδω να αρχίσετε με πλήρη παράβασιν των οδηγιών τας οποίας σας είχον δώσει.»

«Ευδοκήσατε, Μεγαλειότατε, να με ακούσετε και έπειτα κατακρίνατέ με.»

«Καλά, ας ίδωμεν.»

Λέγουσα ταύτα η Αυτού Μεγαλειότης με εισήγαγεν εις το γραφείον Της, με ετοποθέτησε πλησίον Της και με διέταξε να εκθέσω τους λόγους της πράξεώς μου.

«Ηρώτησα εμαυτόν, Μεγαλειότατε, διατί άρα γε η Αυστρία παρεβίαζε το έδαφος της Ελβετίας εν αγνοία της Υμετέρας Μεγαλειότητος καθ’ ον ακριβώς χρόνον τα συμμαχικά στρατεύματα ηδύναντο να διαβούν διά Βασιλείας. Η μυστική αποστολή του κόμιτος Ζενφτ εν Βέρνη εξηγεί εντελώς το ζήτημα τούτο. Εάν δεν υπέγραφον εγώ την διακήρυξιν, οι Ελβετοί θα αντελαμβάνοντο την μεταξύ των συμμάχων Δυνάμεων διαφωνίαν και, φοβούμενοι τας συνεπείας του διαβήματος του καντονιού της Βέρνης, θα ερρίπτοντο εις τας αγκάλας του Βοναπάρτου. Υπογράφων την διακήρυξιν και εγκαταλείπων την θέσιν μου διά να έλθω και να λάβω τας διαταγάς Υμών, αφήνω εν Ελβετία τας φατρίας εν αδυναμία όπως προβούν εις ενέργειάν τινα, λαμβάνω δε το θάρρος να υποβάλω εις Υμάς λύσιν ήτις θα κάμη τους Ελβετούς να συμφωνήσουν εις τα εθνικά των ζητήματα και εις το σύστημα των συμμάχων Δυνάμεων. Η Υμετέρα Μεγαλειότης δύναται να προτείνη εις την Αυστριακήν Κυβέρνησιν έν εκ των δύο: ή να συναινέση εις την αποκήρυξιν του κόμιτος Ζενφτ ή, εάν αρνηθή να πράξη τούτο η Αυστρία, τότε η Υμετέρα Μεγαλειότης να μη επικυρώση την υπ’ εμού υπογραφήν της διακηρύξεως. Η Αυστρία

όμως έφερεν εαυτήν εις τοιαύτην θέσιν, ώστε να μη δύναται εν ουδεμιά περιπτώσει να αναγνώριση ως επίσημον την αποστολήν του μυστικού της πράκτορος. Θα αναγκασθή λοιπόν να συμμορφωθή προς το εν Φραγκφούρτη συμφωνηθέν σχέδιον ενεργείας. Και εν η ακόμη περιπτώσει η Αυστρία θελήση να ενεργήση αντιθέτως προς το σχέδιον τούτο, ουδείς πλέον εν Ελβετία θα ακολουθήση τας υποδείξεις της. Αφ’ ετέρου ο Αυστριακός στρατός εισήλθεν ήδη εις Ελβετίαν, και το μόνον όπερ δυνάμεθα ακόμη να πράξωμεν είναι να προφυλάξωμεν τα 19 καντόνια από του εμφυλίου πολέμου και τα ευρωπαϊκά στρατεύματα από των κινδύνων οίτινες θα ήσαν αναπόφευκτος τούτου συνέπεια.»

«Συμφωνώ εντελώς μεθ’ υμών· τω όντι θα είναι η μάλλον συμφέρουσα διέξοδος εκ τοσούτον δυσαρέστου εμπλοκής. Αλλά πώς να δώσωμεν εις τους αγαθούς Ελβετούς να εννοήσουν όλας αυτάς τας αιτιολογίας, και να τηρήσωμεν τον δοθέντα λόγον;»

«Τούτο θα κατορθωθή, εάν γνωσθούν εις αυτούς αι ευμενείς διαθέσεις της Υμετέρας Μεγαλειότητος δι’ εγγράφου όπερ θα ευδοκήσετε να απευθύνετε προς εμέ και το οποίον θα ανακοινώσω εν Ελβετία εις τους ιθύνοντας ους θα κρίνω αξίους εμπιστοσύνης.»

«Πολύ καλά· αλλά δύνασθε εις διάστημα 48 ωρών να συνεννοηθήτε με το Αυστριακόν Υπουργείον, να συντάξετε τας οδηγίας τας οποίας θα πρέπει τούτο να δώση εις τον κ. Λεπτσέλτερν και εις τον κ. Σράουτ37, να ετοιμάσετε τας ιδίας υμών οδηγίας και το περί ου ο λόγος έγγραφον; Δεν υπάρχει ουδείς ενταύθα πλησίον Μου ο οποίος να δύναται να σας βοηθήση.»

«Οι Αυστριακοί, Μεγαλειότατε, ουδόλως θα δυσκολευθούν να υπογράψουν ό,τι θελήσετε, ο δε χρόνος είναι αρκετός.»

«Πηγαίνετε λοιπόν· καλήν αντάμωσιν αύριον εις τας ενδεκα· εάν δε δεν τελειώσωμεν έως τότε, θα εργασθώμεν και την εσπέραν.»

Ως προέβλεπον, οι Αυστριακοί με ηυχαρίστησαν θερμότατα διά τον επιτυχή τρόπον δι’ ου διέλυσα τα νέφη τα εγερθέντα μεταξύ των δύο Κυβερνήσεων συνεπεία της ακατανοήτου (ως διετείνοντο) διαγωγής του κόμιτος Ζενφτ.

Το σχέδιον των διά τους κ. κ. Λεπτσέλτερν και Σράουτ οδηγιών όπερ ανεκοίνωσα εις τον κόμιτα Μέττερνιχ ενεκρίθη ασυζητητί, την δε 11ην πρωινήν της επαύριον παρουσίασα προς τον Αυτοκράτορα πάντα τα έγγραφα διεκπεραιωμένα. Μας διέκοψεν η άφιξις του στρατού της Βάδης, τον οποίον ο Αυτοκράτωρ έπρεπε να επιθεωρήση. Την εσπέραν της αυτής ημέρας ο Αυτοκράτωρ, εξετάσας πάντα τα έγγραφά μου, ηυδόκησε να μοι είπη: «Την σταδιοδρομίαν σας δεν θα την κάμετε εν Ελβετία και ευχαρίστως σας προειδοποιώ περί τούτου. Εν τούτοις εξακολουθήσατε ό,τι τόσον καλώς έχετε αρχίσει, όταν δε έχετε ανάγκην νέων οδηγών θα απευθύνεσθε προς Εμέ και μόνον προς Εμέ.»

37. Φραγκίσκος von Schraut (1746 - 1825), πρεσβευτής της Αυστρίας εν Ελβετία από του 1807 μέχρι του 1825.

 Επιστρέψας εις Ζυρίχην ειργάσθην μετά του κ. Λεπτσέλτερν προς εκτέλεσιν των διαταγών τας οποίας εκόμιζον.

Μετά μακράς και ακάρπους διαπραγματεύσεις επείσθημεν ότι έπρεπε να γίνη χρήσις ισχυροτέρων μέτρων προς διόρθωσιν του κακού όπερ είχε προξενήσει η αποστολή του κόμιτος Ζενφτ. Μέχρι τότε δεν είχομεν κατορθώσει να συγκαλέσωμεν νέαν Δίαιταν, διότι τα αρχαία καντόνια δεν ήθελον πλέον να αναγνωρίσουν τα νέα, και η Ελβετία ήτο διηρημένη και ετοίμη προς εμφύλιον πόλεμον. Εφ’ όσον τα συμμαχικά στρατεύματα προυχώρουν εν Γαλλία, η θέσις αυτών θα καθίστατο κρισιμωτέρα εν η περιπτώσει αι πολεμικαί ενέργειαι ηνάγκαζον αυτά να ζητήσουν στήριγμα εν Ελβετία. Οι φόβοι ούτοι έπεισαν ημάς να μεταβώμεν εις το Στρατηγείον ίνα εκθέσωμεν την κατάστασιν και ζητήσωμεν νέας οδηγίας. Εύρομεν τους δύο Αυτοκράτορας εν Troyes, εφθάσαμεν δε καθ’ ον χρόνον ο στρατός υπεχώρει προς το Langres και το Chaumont. O Αυτοκράτωρ Αλέξανδρος, όστις έμεινεν επί τινας ημέρας εν τη τελευταία ταύτη πόλει, μοι έδωκε τας οριστικάς διαταγάς διά τας οποίας είχον έλθει και με διώρισεν έκτακτον Αυτού απεσταλμένον και πληρεξούσιον υπουργόν παρά τη Ελβετική Ομοσπονδία.

Κατά τας διαφόρους ακροάσεις, ων έτυχον τότε, έλαβον το θάρρος να υποβάλω εις την Αυτού Μεγαλειότητα σύντομον υπόμνημα περί των Ιονίων Νήσων, δι’ ου παρεκάλουν την Αυτού Μεγαλειότητα όπως μη αποφασίση τι περί της πατρίδος μου πριν ή μοι επιτραπή να εκθέσω εις Αυτήν την γνώμην μου περί του ζητήματος τούτου. Ο Αυτοκράτωρ μοι υπεσχέθη τούτο και με διέταξε να επιστρέψω πάραυτα εις Ελβετίαν, όπως επαναφέρω εκεί την ομόνοιαν.

Πράγματι δε τα μέσα, δι’ ων εφωδιάσθην εγώ τε και ο συνάδελφός μου, με διηυκόλυνον εις την εκπλήρωσιν του έργου τούτου.

Ήμεθα κομισταί δηλώσεως των συμμάχων Δυνάμεων δι’ ης, καθ’ ην περίπτωσιν αι κυβερνήσεις των κατ’ ιδίαν καντονίων ηρνούντο να αποστείλουν εν ωρισμένη προθεσμία αντιπροσώπους των εις την Δίαιταν, ήμεθα εξουσιοδοτημένοι να αναγνωρίσωμεν ως αντιπροσώπους των καντονίων τούτων τους πολίτας ους θα εκρίνομεν ημείς καταλλήλους προς τούτο.

Ήρκεσε να δείξωμεν εμπιστευτικώς το αποφασιστικόν τούτο έγγραφον είς τινας εκ των μάλλον ισχυόντων εν Ελβετία, επιτύχωμεν άνευ ουδεμιάς περαιτέρω αναβολής την κατά τους νομίμους τύπους εκλογήν και αποστολήν των αντιπροσώπων των 19 καντονίων εις την Δίαιταν της Ζυρίχης.

Το πρώτον τούτο αποτέλεσμα ήνοιξε την οδόν εις τας διαπραγματεύσεις εκείνας δι’ ων έσχομεν την ευτυχίαν να επαναφέρωμεν την ομόνοιαν εν Ελβετία και να παρασκευάσωμεν τας βάσεις των διπλωματικών συμβάσεων αίτινες επηκολούθησαν και αίτινες συνέδεσαν την Ελβετικήν Ομοσπονδίαν με την παλινόρθωσιν του Ευρωπαϊκού συστήματος.

Η είδησις της εις Παρισίους εισόδου38 των συμμαχικών στρατευμάτων

38. 31 Μαρτίου 1814.

διηυκόλυνε το έργον ημών. Δεν παρέλειψα να επωφεληθώ το ευτυχές τούτο γεγονός χάριν του ανατεθέντος εις εμέ συμβιβασμού των Ευρωπαϊκών και Ελβετικών συμφερόντων, χωρίς εν τούτοις να λησμονήσω και τα συμφέροντα της πατρίδος μου. Εφ’ ω και απέστειλα προς την Αυτού Μεγαλειότητα έκθεσιν δι’ ης ελάμβανον το θάρρος να υπομνήσω Αυτή την δοθείσαν μοι εν Troyes υπόσχεσιν και να ζητήσω την άδειαν να μεταβώ εις Παρισίους. Η άδεια αύτη μοι εδόθη μεν αμέσως, αλλ’ αι διαταγαί έφθασαν εις Ζυρίχην μετά 15 ημέρας, ότε οι οροι της συνθήκης των Παρισίων είχον ήδη αποκρυσταλλωθή, ώστε το ζήτημα των Ιονίων Νήσων είχεν ήδη ουσιαστικώς αποφασισθή· διότι η προκαταρκτική συνθήκη και τα διαδοχικώς υπογραφέντα υπό των συμμάχων Δυνάμεων πρακτικά παρεχώρουν εις την Αγγλίαν το δικαίωμα της στρατιωτικής κατοχής των Νήσων και την απόλυτον κυριαρχίαν της Μελίτης. Παρετήρησα τούτο προς την Αυτού Αυτοκρατορικήν Μεγαλειότητα, εκφράσας Αυτή την ζωηράν λύπην ην μοι προυξένησε σύμβασις τόσον ολίγον σύμφωνος προς την δικαιοσύνην και τας δικαίας ελπίδας των Επτανησίων. Ο Αυτοκράτωρ μοι απήντησεν ότι τίποτε δεν είχεν εισέτι οριστικώς αποφασισθή, και ότι αι σχετικαί προς την τύχην της πατρίδος μου διαπραγματεύσεις θα διεξήγοντο εν Βιέννη και θα ανετίθεντο εις εμέ.

«Μεγαλειότατε, ουδέν θα επιτύχωμεν. Οι Άγγλοι είναι κύριοι της Μελίτης και διατηρούν φρουράν εν Κερκύρα· Γνωρίζουν ότι ουδείς θα κάμη πόλεμον διά να τους αναγκάση να εγκαταλείψουν την Κέρκυραν.»

«Δεν πρέπει να αποθαρρυνώμεθα. Εξετάσατε εν τούτοις την συνθήκην των Παρισίων και να Μοι υποβάλετε έκθεσιν περί των όρων ους περιέχει.»

Εξετέλεσα την διαταγήν ταύτην, εντύπωσιν δε προυξένησεν εις τον Αυτοκράτορα το συμπέρασμα εις το οποίον ωδήγει αναγκαίως η ανάλυσις της συνθήκης ταύτης. Το συμπέρασμα τούτο απεδείκνυεν ότι η Αυστρία, η Πρωσσία και η Ρωσσία παρουσιάζοντο εις το μέλλον να συνέλθη συνέδριον ως κράτη άτινα έμελλον εισέτι να επιτύχουν το παν, ενώ η Αγγλία και η Γαλλία προσήρχοντο εκεί ως Δυνάμεις, αι οποίαι ουδέν πλέον είχον να ζητήσουν και επομένως ηδύναντο μόνον υποχωρήσεις να κάμουν εις τους αλλους· ότι εις το συνέδριον η θέσις των πέντε Μεγάλων Δυνάμεων δεν θα ήτο πλέον επί ίσοις όροις και μάλιστα δεν υπήρχε καν ισότης ούτε μεταξύ των τριών εκείνων Δυνάμεων αι αξιώσεις των οποίων επρόκειτο να ικανοποιηθούν εν τω συνεδρίω· διότι ήρκει μία εξ αυτών να ταχθή με την Αγγλίαν και την Γαλλίαν, ίνα αι συζητήσεις λάβουν αφεύκτως κατεύθυνσιν επιβλαβή διά τα συμφέροντα των υπολοίπων δύο Δυνάμεων. Ο Αυτοκράτωρ μετά σιωπήν τινα μοι απήντησεν: «Πάντα ταύτα είναι θεωρία· μη ανησυχείτε· εγώ θα διορθώσω την υπόθεσιν. Ας ομιλήσωμεν μάλλον περί των ενεργειών σας εν Ελβετία.»

Ανέγνωσα τότε εις την Αυτού Μεγαλειότητα έκθεσιν, εν η απεδείκνυον την απαραίτητον ανάγκην του να τεθή εις την ειρήνευσιν των Ελβετών βάσις δικαία και στερεά, ικανοποιούμενων τινών εκ των δικαίων αξιώσεων του καντονιού της Βέρνης. «Ιδού λοιπόν ότι εγίνατε Βερναίος εν όλη

τη σημασία της λέξεως.» Μετά βαθείας συγκινήσεως απήντησα τότε εις τον Αυτοκράτορα, ότι εάν τοιαύτη ήτο η γνώμη Του δεν ηδυνάμην πλέον εγώ να έχω την ευτυχίαν να υπηρετώ Αυτόν εν Ελβετία. Η Αυτού Μεγαλειότης ηγέρθη και μοι είπε: «Διά την σημερινήν ημέραν τούτο αρκεί, θα σας καλέσω ακόμη μίαν φοράν προ της αναχωρήσεώς Μου.»

Πράγματι μετά τινας ημέρας έλαβον διαταγήν να μεταβώ παρά τη Αυτού Μεγαλειότητι.

«Προτιμάτε αναμφιβόλως», μοι είπεν ο Αυτοκράτωρ, «να επιστρέψετε εις Ελβετίαν μάλλον ή να Με συνοδεύσετε εις την Αγγλίαν.»

«Μάλιστα, Μεγαλειότατε, αν η Υμετέρα Μεγαλειότης ευδοκήση να μοι παράσχη τα μέσα όπως εξακολουθήσω το έργον μου.»

«Και τα μέσα ταύτα είναι», υπέβαλεν ο Αυτοκράτωρ, «ευρείαι παραχωρήσεις εις την αριστοκρατίαν της Βέρνης. Είδον τους κυρίους τούτους και ωμίλησα άνευ περιστροφών με τον δήμαρχον Μύλινεν39. Δεν συμμερίζομαι την γνώμην σας. Δεν βλέπετε λοιπόν άλλο μέσον όπως εγκαταστήσωμεν τάξιν πραγμάτων μόνιμον και διαρκή ; Είναι εξάπαντος ανάγκη να γίνη η Βέρνη ακρογωνιαίος λίθος της Ελβετικής αποκαταστάσεως ;»

«Μάλιστα, Μεγαλειότατε, διότι μόνον αφού συνέτριψε τον λίθον τούτον η Γαλλία έγινε κυρία της Ελβετίας.»

«Έστω, δεν θέλω να αντιστώ εις τούτο, αλλ’ ας προσέξωμεν. Δεν πρέπει να καταργηθούν τα νέα καντόνια. Ως και πρότερον δυνάμει της Συνθήκης διαιτησίας, ταύτα πρέπει και εις το μέλλον να αποτελούν μέρος του Ομοσπονδιακού συστήματος. Εάν προς ικανοποίησιν της Βέρνης και αποκατάστασιν διαρκούς ειρήνης πρέπει να αυξηθή η εδαφική αυτής έκτασις διά της παραχωρήσεως των συνορευόντων εδαφών άτινα ευρίσκονται εις την διάθεσιν των συμμάχων και διά συμφερούσης εις την Βέρνην λύσεως του ζητήματος της αποδόσεως των εν Αγγλία κατατεθειμένων κεφαλαίων, τότε είμαι σύμφωνος.»

Η Αυτού Μεγαλειότης με απεχαιρέτισε τότε σφίγγουσα την χείρα μου και επαναλαμβάνουσα ότι ευχαρίστως θα με επανέβλεπεν εν Βιέννη. Την επομένην ο κόμις Νεσσελρόδε μοι ανήγγειλεν ότι ο Αυτοκράτωρ ηυδόκησε να μοι απονείμη το παράσημον του Αγίου Βλαδιμήρου, β΄ τάξεως.

Μετ’ ολίγον εγκατέλειπον τους Παρισίους και μετέβην εις Ζυρίχην, ένθα εξηκολούθησα τας διαπραγματεύσεις τας προωρισμένας να προετοιμάσουν την λύσιν των πολυπλόκων της Ελβετίας ζητημάτων εις τρόπον ώστε να συμπεριληφθούν ταύτα εις τας μελλούσας διαπραγματεύσεις του Συνεδρίου της Βιέννης.

Έφθασα εις Βιέννην κατ’ Οκτώβριον του 1814. Ο Αυτοκράτωρ με διέταξε να εκθέσω απ’ ευθείας εις Αυτόν τα Ελβετικά ζητήματα άτινα επρόκειτο

39. Νικόλαος Φρειδερίκος von Mülinen (1760 - 1833), πολιτικός της Βέρνης και ιστορικός.

κειτο να συζητηθούν εν Βιέννη και να ενεργώ μόνον κατά τας ιδίας Αυτού οδηγίας. Προς τούτο μοι επέτρεψε να αναγγέλλωμαι εις Αυτόν απ’ ευθείας διά του θαλαμηπόλου Του. Εις μίαν των ακροάσεων τούτων η Αυτού Μεγαλειότης μοι ανεκοίνωσε σχέδιον περί της ελευθέρας ναυσιπλοΐας εν τω Ευξείνω. Προετείνετο εν αυτώ προς την Αυτού Μεγαλειότητα να αναγράψη το μέγα τούτο και γενικής ωφελείας ζήτημα εις τα θέματα του συνεδρίου.

«Μήπως το σχέδιον τούτο κρύπτει τι επί πλέον;» μοι είπεν ο Αυτοκράτωρ.

«Τίποτε ολιγώτερον, Μεγαλειότατε, από την επέμβασιν της Ευρώπης εις τας προς την Τουρκίαν σχέσεις Υμών.»

Εξετάζων το ζήτημα τούτο μετά της Αυτού Μεγαλειότητος έλαβον το θάρρος να υπομνήσω τας εκθέσεις των στρατηγών παρ’ οις υπηρέτησα περί της οικτράς θέσεως εις ην η συνθήκη του Βουκουρεστίου40 κατέλιπε τα μεγάλα συμφέροντα της Ρωσσίας και των ομοδόξων της εν Ανατολή. Ο Αυτοκράτωρ μοι είπε: «Κάθε πράγμα εις τον καιρόν του. Ας τελειώσωμεν το εν Βιέννη έργον μας. Ας προσπαθήσωμεν να το τελειώσωμεν καλώς και έπειτα θα ασχοληθώμεν και με τα άλλα ζητήματα.» Μετ’ ολίγας ημέρας ανέγνωσα εις τον Αυτοκράτορα υπόμνημα όπερ τη άδεια του απέστειλε προς Αυτόν ο μητροπολίτης Ιγνάτιος41. Εν τω εγγράφω τούτω εξετίθεντο λεπτομέρειαί τινες του τελευταίου πολέμου, εξητάζετο η συνθήκη του Βουκουρεστίου, απεδεικνύετο η μεγάλη σπουδαιότης των φρουρίων της Ασιατικής ακτής του Ευξείνου42, την επιστροφήν των οποίων απήτουν οι Τούρκοι, και ετονίζετο εν γενικαίς γραμμαίς η επείγουσα ανάγκη να μη εγκαταλειφθούν εις την δύσμοιρον αυτών τύχην οι χριστιανοί της Ανατολής καθ’ ον χρόνον πάντες οι λαοί υπό την αιγίδα της Αυτού Αυτοκρατορικής Μεγαλειότητος ετύγχανον των ευεργετημάτων μονίμου ειρήνης και ευνόμου τάξεως. Ο Αυτοκράτωρ επί τη ευκαιρία ταύτη παρέσχεν εις τον μητροπολίτην ένδειξιν της ευνοίας Του αυξήσας την σύνταξίν του, διά της εις το εξής καταβολής αυτής εις υπερτιμημένα ρούβλια. Απονέμων την χάριν ταύτην ο Αυτοκράτωρ προσέθεσε: «Τί δυνάμεθα να πράξωμεν κατά την στιγμήν ταύτην, όπως αποδείξωμεν την εμπάθειαν ημών προς τους Έλληνας; Εν Βιέννη ουδέν εκ των ζητημάτων των

40. Βλ. ανωτέρω, σελ. 10, σημ. 26.

41. Ο πρώην Άρτης, είτα δε Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιος ο Λέσβιος (1765 -1828).

42. Παρά το γράμμα της συνθήκης του Βουκουρεστίου η Ρωσσία, και μετά την ειρήνην, διετήρησεν υπό την κατοχήν της τα φρούρια της ακτής Καυκάσου, άτινα ώφειλε να επιστρέψη εις τους Τούρκους, εζήτει δε όπως η Πύλη παραδεχθή το πράγμα. Το ζήτημα τούτο, εκ παραλλήλου με το Σερβικόν, έμελλε να δεσπόση των ρωσσοτουρκικών σχέσεων από του Βιενναίου Συνεδρίου μέχρι της Ελληνικής Επαναστάσεως, γενόμενον αντικείμενον των μακρών και ακάρπων διαπραγματεύσεων ας διεξήγαγεν εν Κωνσταντινουπόλει ο βαρώνος Στρόγανωφ και περί ων ομιλεί ο Καποδίστριας κατωτέρω, σελ. 32 - 35 και 41.

δύναται να ρυθμισθή και οτιδήποτε αποπειραθώμεν να πράξωμεν, θα επέφερεν ακριβώς τας συνεπείας τας οποίας περισσότερον παντός φοβείσθε, τουτέστι την επέμβασιν των ξένων Δυνάμεων εις τας προς τους Τούρκους σχέσεις ημών.»

«Διά της ευνοϊκής λύσεως του ζητήματος των Ιονίων Νήσων θα ηδύνατο η Ρωσσία να παρασκευάση εις την Ελλάδα καλύτερον μέλλον. Αλλά δυστυχώς αι νήσοι αύται κατέχονται υπό των Άγγλων, ούτοι δε θα συγκατετίθεντο να αφήσουν αυτάς, μόνον προκειμένου να εγκατασταθή εκεί Αυστριακή φρουρά. Αλλά τοιαύτη λύσις θα επεβράδυνεν επί ένα αιώνα την αποκατάστασιν έθνους εις το οποίον, παρ’ όλας τας προσπαθείας των Τούρκων και των φίλων αυτών, ανήκει το μέλλον.»

Ο Αυτοκράτωρ ευηρεστήθη να με ακούση μετά μεγίστης προσοχής αναπτύσσοντα τας ιδέας ταύτας, επιδοκιμάζων δε αυτάς προσέθηκε:

«Δεν δύναμαι, ουδέ πρέπει να αναλάβω εκ νέου την προστασίαν των Ιονίων Νήσων. Τούτο θα εσήμαινε κατά την στιγμήν ταύτην να διεγείρω τας παλαιάς αντιζηλίας και να διακινδυνεύσω να περιπλέξω τα πάντα. Εξ άλλου δεν είναι πλέον δυνατόν να επανέλθωμεν επί των ήδη αποφασισθέντων. Αφού οι Άγγλοι ευρίσκονται εν Κερκύρα και δεν είναι εύκολον να τους εκδιώξωμεν εκείθεν, προσπαθήσατε τουλάχιστον διά της επιμονής σας να επιτύχετε παρά των πληρεξουσίων των όσον το δυνατόν επωφελεστέρους διά την πατρίδα σας όρους, θα σας αφήσω ελευθερίαν ενεργείας και είμαι έτοιμος να σας υποστηρίξω εις τον αγώνα τούτον. Όσον αφορά εις τους λοιπούς εν τη Ανατολή αδελφούς μας, ο θεός δεν θα τους εγκαταλείψη.»

«Δυνάμεθα παρά ταύτα, Μεγαλειότατε, χωρίς να εξέλθωμεν της γραμμής ην εχαράξατε, να πράξωμεν κάτι τι δι’ αυτούς. Οι Άγγλοι ίδρυσαν ήδη εν Αθήναις εταιρείαν43 με σκοπόν την περισυλλογήν και προστασίαν των αρχαιοτήτων. Ας ακολουθήσωμεν το παράδειγμα τούτο, εφαρμόζοντες αυτό ουχί προκειμένου περί του παρελθόντος αλλά περί του παρόντος και του μέλλοντος, και παρέχοντες βοήθειάν τινα εις τους πτωχούς Έλληνας νέους τους διψώντας παιδείας.»

Υπέβαλον τότε προς την Αυτού Μεγαλειότητα την ιδέαν της συλλογής συνδρομών εν Βιέννη προς τον σκοπόν τούτον. Ο Αυτοκράτωρ μοι επέτρεψε να συντάξω το πρόγραμμα44 διά την εγγραφήν των συνδρομητών και να υποβάλω τούτο εις την έγκρισίν Του. Αφού το ενέκρινεν, ο Αυτοκράτωρ ενεγράφη διά το ετήσιον ποσόν των 200 Ολλανδικών δουκάτων. Η Α. Μ. η Αυτοκράτειρα ενεγράφη διά 100 δουκάτα. Οι άλλοι ηγεμόνες, οι υπουργοί αυτών και πάντα τα εξέχοντα πρόσωπα όσα το συνέδριον συνεκέντρωσεν εν

43. Εννοεί την εν Αθήναις ιδρυθείσαν την 1 Σεπτεμβρίου 1813 Εταιρείαν των Φιλομούσων. Βλ. Ε. Πρωτοψάλτη, Ιγνάτιος Ουγγροβλαχίας, τόμ. Α΄ (Μνημεία Ελλ. Ιστορίας, Δ΄, 1959), σελ. 128 - 131.

44. Πρόκειται περί γαλλικού κειμένου του οργανισμού (ή, ως λέγεται εν τη ελληνική μεταφράσει, της «Διαταγής») της εν Βιέννη υπό του Καποδίστρια συσταθείσης Φιλομούσου Εταιρείας.

Βιέννη, έπραξαν το αυτό. Το προκύψαν εκ της πρώτης ταύτης εγγραφής συνδρομητών ποσόν διηρέθη εις δύο και απεστάλη το μεν ήμισυ εις τους εφόρους των σχολών των Αθηνών, το δ’ έτερον εις τους προτιθεμένους να ιδρύσουν σχολήν εις το Πήλιον.

Τοιαύτη είναι η αρχή της Εταιρείας των φίλων των Μουσών, της εν Ελλάδι αποκληθείσης Φιλομούσου Εταιρείας, ης την φύσιν μετέπειτα ανήσυχοι και ταραχοποιοί ανθρωποι απεπειράθησαν να διαστρέψουν συνδυάζοντες αυτήν προς αρχαιοτέρας εταιρείας ιδρυθείσας υπό του Ρήγα, αίτινες πάσαι ήσαν μοιραία και αναπόφευκτος συνέπεια δύο μονίμων αιτίων, ήτοι της φύσεως της Τουρκικής κυβερνήσεως και των εισηγήσεων ξένης πολιτικής εις την δυστυχή ταύτην χώραν. Θα συνεχίσω κατωτέρω την θλιβεράν εξιστόρησιν.

Κατά Δεκέμβριον του 1814 ο Αυτοκράτωρ αδιαθετών με εκάλεσε ημέραν τινά καθ’ ην αι ανατεθείσαι εις εμέ υποθέσεις δεν απήτουν την παρ’ Αυτώ παρουσίαν μου. Ήτο εσπέρα. Εύρον Αυτόν αναπαυόμενον επί της κλίνης και έχοντα πλησίον Του μικράν τράπεζαν πλήρη εγγράφων. «Καθίσατε εδώ, κανείς δεν θα μας διακόψη και ας αναγνώσωμεν ομού τα πολλά ταύτα έγγραφα.» Ήτο η εμπιστευτική αλληλογραφία η διαμειφθείσα μεταξύ της Αυτού Αυτοκρατορικής Μεγαλειότητος, του λόρδου Κάστλερεη45, του πρίγκιπος Μέττερνιχ και του πρίγκιπος Χάρδενβεργ46, περί των ζητημάτων τα οποία έπρεπε να λύση το συνέδριον προκειμένου να επανέλθη η Πρωσσία εις τα σύνορα του 180547, να συμπληρωθούν οι προσαρτήσεις της Αυστρίας και να ικανοποιηθούν αι αξιώσεις της Ρωσσίας. Μετά το τέλος της αναγνώσεως ο Αυτοκράτωρ μοι είπε :

«Βλέπετε ότι η πολυλογία αύτη εις ουδέν άγει αποτέλεσμα. Εν τούτοις είναι ανάγκη να καταλήξωμεν και επείγει να εύρωμεν τον τρόπον.»

«Ο τρόπος, Μεγαλειότατε, θα ευρεθή άμα ως αι διασκέψεις λάβουν χαρακτήρα και τύπους επισήμους. Εν όσω αύται μένουν εμπιστευτικαί, όλη η ζημία ευρίσκεται προς το μέρος της Υμετέρας Μεγαλειότητος. Οιανδήποτε μορφήν και αν δώσετε εις τας διαπραγματεύσεις, Υμείς μεν θα είσθε πάντοτε συνεπής και εις τους λόγους και εις τας πράξεις· δεν συμβαίνει όμως το αυτό με τον λόρδον Κάστλερεη· τα έγγραφα τα χαρακτηριζόμενα ως εμπι-

45. Ροβέρτος Stewart υποκόμις Castereagh (είτα μαρκήσιος Londonderry) (1768 - 1822). Γεννηθείς εν Ιρλανδία ήρχισεν εκεί το στάδιόν του. Διετέλεσε δις υπουργός των Στρατιωτικών κατά τους Ναπολεοντείους πολέμους. Τω 1809 ελθών εις προσωπικήν σύγκρουσιν με τον υπουργόν των Εξωτερικών Κάννιγγ, εμονομάχησε μετ’ αυτού, δι’ ο αμφότεροι ηναγκάσθησαν να αποχωρήσουν της Κυβερνήσεως. Τω 1812 ανέλαβε το υπουργείον των Εξωτερικών, όπερ διετήρησε μέχρι της αυτοκτονίας του.

46. Κάρολος Αύγουστος πρίγκιψ Hardenberg (1750 - 1820), από του 1807 υπουργός των Εξωτερικών και από του 1810 καγκελλάριος της Πρωσσίας.

47. Συμπεριλαμβάνουσα τας πολωνικάς επαρχίας τας οποίας ο Ναπολέων είχεν αφαιρέσει από την Πρωσσίαν διά να ίδρυση το «Μέγα Δουκάτον της Βαρσοβίας», αλλά τας οποίας τώρα (1814) διεξεδίκει η Ρωσσία.

εμπιστευτικά δεν είναι προωρισμένα να ίδουν το φως της δημοσιότητος από του βήματος του Αγγλικού Κοινοβουλίου. Μόνον δε ο φόβος τον οποίον εμπνέει η δημοσιότης και η αντιπολίτευσις δύναται να αναγκάση τον λόρδον Κάστλερεη να τηρήση στάσιν τοιαύτην, ώστε να συμφωνήση ευκόλως με την Υμετέραν Μεγαλειότητα. Η ψήφος της Αγγλίας είναι η μόνη αποφασιστική. Άμα ως αύτη αναγκασθή να μη αρνηθή την ψήφον της εις τας επισήμους προτάσεις της Υμετέρας Κυβερνήσεως, και τα λοιπά κράτη θα αποδεχθούν αυτάς.»

«Έχετε δίκαιον, συμμερίζομαι την γνώμην σας. Πρέπει να μεταβάλωμεν πορείαν και να δώσωμεν εις τας διαπραγματεύσεις μορφήν δημοσίαν και επίσημον. Πρέπει λοιπόν να κάμωμεν πρότασιν περί τούτου εις τας άλλας Κυβερνήσεις;»

«Αναμφιβόλως, και ιδού πώς: Η Υμετέρα Μεγαλειότης οφείλει μίαν έτι απάντησιν εις τον λόρδον Κάστλερεη. Η απάντησις αύτη δύναται να συνοδευθή δι’ υπομνήματος, όπερ θα αναιρή επιτυχώς πάντα τα επιχειρήματα δι’ ων ο Βρεττανός πληρεξούσιος αμφισβητεί εις την Ρωσσίαν το δικαίωμα της προσαρτήσεως του Μεγάλου δουκάτου της Βαρσοβίας. Η δε πρότασίς του περί ιδρύσεως Βασιλείου της Πολωνίας, ελευθέρου και ανεξαρτήτου, είναι αληθής πρόκλησις δι’ ημάς. Ημείς όμως δυνάμεθα, απαντώντες εις την πρόκλησιν, να συναινέσωμεν εις την ανασύστασιν του τοιούτου Πολωνικού βασιλείου επί τω όρω, όπως αι ευρωπαϊκαί Δυνάμεις και αυτή η Αγγλία θεωρηθούν ως επανερχόμεναι κατ’ αρχήν εις την θέσιν και τα σύνορα τα οποία κατείχον προ της πτώσεως της Πολωνίας46. Και εάν μεν τούτο γίνη δεκτόν κατ’ αρχήν, τότε πάντα τα υφιστάμενα ζητήματα θα ελύοντο ανεξαρτήτως των συμβάσεων δι’ ων συνέστη ο συνασπισμός ο διαμορφωθείς κατά την διάρκειαν του πολέμου, και με σκοπόν τον κατά του Βοναπάρτου αγώνα49. Εν εναντία όμως περιπτώσει τα υπό συζήτησιν συμφέροντα θα ηδύναντο να λυθούν μόνον επί τη βάσει των συμβάσεων τούτων. Αλλ’ εις αμφοτέρας τας περιπτώσεις η Υμετέρα Μεγαλειότης θα προσεκάλει τον πληρεξούσιον της Αγγλίας, ως και τους πληρεξουσίους της Αυστρίας, της Πρωσσίας και της Γαλλίας, όπως συνερχόμενοι εν διασκέψει διατυπώσουν την γνώμην των Κυβερνήσεών των εν πρωτοκόλλω όπερ θα επέτρεπε εν βραχεί χρόνω να εκτιμηθή η δυνατότης κοινού συμβιβασμού. Η πρότασις δε αύτη της Υμετέρας Μεγαλειότητος δύναται να αποσταλή εις τον κόμιτα Λίβεν50 με την διαταγήν να ανακοινώση αυτήν εις τα σπουδαιότερα μέλη της Βρεττανικής Κυβερνήσεως ως και εις

48. Οπότε αι εις το μεσολαβήσαν διάστημα γενόμεναι προσαρτήσεις θα ετίθεντο επί τάπητος.

49. Ενταύθα ο Καποδίστριας υπαινίττεται προφανώς την συνθήκην του Chaumont της 1 Μαρτίου 1814, δι’ ης ανεγνωρίζετο εις την Αγγλίαν υπό των Συμμάχων η κατοχή της Μελίτης και των άλλοτε Γαλλικών αποικιών.

50. Χριστόφορος κόμις (είτα πρίγκιψ) Lieven (1777 - 1838), πρεσβευτής της Ρωσσίας εν Λονδίνω από του 1812.

τα μέλη της αντιπολιτεύσεως άτινα δικαιούνται της εκτιμήσεως της Υμετέρας Μεγαλειότητος.»

Ο Αυτοκράτωρ ενέκρινε την Ιδέαν μου, μοι ανέθηκε το έργον τούτο και επεκύρωσε κατόπιν πάντα τα σχετικά έγγραφα, άτινα και διεξεπεραιώθησαν. Ο κόμις Ραζουμόβσκη51, ως πρώτος πληρεξούσιος της Ρωσσίας, ανήγγειλε τότε εγγράφως εις τους πληρεξουσίους των συμμάχων Κυβερνήσεων, ότι ο Αυτοκράτωρ ανέθηκεν εις αυτόν να λαμβάνη τον λόγον εις τας διασκέψεις και ότι εγώ θα τον συνώδευον ίνα τηρώ το πρωτόκολλον.

Αι διασκέψεις ήρχισαν, κατά δε τους μήνας Ιανουάριον και Φεβρουάριον οι σπουδαιότεροι των όρων οίτινες αποτελούν την συνθήκην της Βιέννης διετυπώθησαν και εμονογραφήθησαν.

Αι καθημεριναί μου σχέσεις με τον βαρώνον Βέσσενβεργ52, όστις ήτο μέλος της επί των Ελβετικών υποθέσεων επιτροπής και δεύτερος πληρεξούσιος της Αυστρίας εις τας συνεδρίας των πέντε Μεγάλων Δυνάμεων, μοι παρέσχον την ευκαιρίαν να αντιληφθώ μεταβολήν τινα, εξ ης υπώπτευσα την ύπαρξιν μυστικών διαπραγματεύσεων στρεφομένων εναντίον της Ρωσσίας53. Ανέφερα τούτο εις τον Αυτοκράτορα, αλλ’ η Αυτού Μεγαλειότης ηστειεύθη διά τας υποψίας μου. Ήλθεν ο Μάρτιος· ο Βοναπάρτης μόλις επανελθών εις τα ανάκτορα του Κεραμεικού (Tuileries) έσπευσε να αποστείλη προς τον Αυτοκράτορα διά του κ. Μπουτιάγκιν, του τότε επιτετραμμένου της Ρωσσίας εν Παρισίοις, την συνθήκην της 3) 15 Ιανουαρίου 1815, δι’ ης η Αυστρία, η Αγγλία και η Γαλλία συνεμάχουν κατά της Ρωσσίας, συμπεριλαμβάνουσαι εις τον μυστηριώδη τούτον συνασπισμόν τας Κάτω Χώρας και την Βαυαρίαν. Ήμην

51. Ανδρέας Κυρίλλοβιτς κόμις (είτα πρίγκιψ) Ραζουμόβσκη (1752 - 1836). Διορισθείς πρεσβευτής εν Βιέννη επί Αικατερίνης Β΄, επαύθη υπό του Τσάρου Παύλου (1799). Επαναδιορισθείς υπό του Τσάρου Αλεξάνδρου (1801), παρητήθη τω 1816 και έζη έκτοτε ιδιωτεύων εν Βιέννη.

52. Ιωάννης βαρώνος von Wessenberg (1773 - 1858). Διετέλεσε μέχρι του 1814 πρεσβευτής της Αυστρίας εν Φρανκφούρτη, Κάσσελ, Βερολίνω και Μονάχω. Κατά το εν Βιέννη Συνέδριον ανέπτυξε μεγάλην δράσιν, αλλά δεν κατώρθωσε να κερδίση την εύνοιαν του Μέττερνιχ, δι’ ο και επαύθη τω 1819, επανελθών δε εις την υπηρεσίαν τω 1830, επαύθη και πάλιν τω 1835. Μετά την πτωσιν του Μέττερνιχ (1848) διετέλεσεν επί τινας μήνας υπουργός των Εξωτερικών και πρωθυπουργός.

53. Ως γνωστόν, ο Tailleyrand, αντιπροσωπεύων εν Βιέννη τον βασιλέα Λουδοβίκον ΙΗ΄, κατώρθωσε να διασπάση τον κατά της Γαλλίας συνασπισμόν και να συνάψη συνθήκην συμμαχίας μετά της Αγγλίας και Αυστρίας στρεφομένην εναντίον της τε Ρωσσίας, ήτις εζήτει ολόκληρον την Πολωνίαν, και της Πρωσσίας, ήτις εζήτει ολόκληρον την Σαξονίαν. Μολονότι δε η συνθήκη αύτη παρέμεινε μυστική, ανακοινωθείσα εις τον Τσάρον μόνον μετά την εξ Έλβας επάνοδον υπό του Ναπολέοντος (ελπίζοντος ούτω να ματαιώση τον νέον συνασπισμόν εναντίον του), ούχ ήττον όμως η απροσδόκητος αύτη προσέγγισις της Αγγλίας, Αυστρίας και Γαλλίας ηνάγκασεν εν Βιέννη τους Ρώσσους και Πρώσσους να περιορίσουν σημαντικώς τας αξιώσεις των.

ο πρώτος εις ον η Αυτού Μεγαλειότης ηυδόκησε να ανακοινώση το έγγραφον τούτο.

«Λοιπόν, τι φρονείτε περί τούτου;»

«Το επερίμενα, Μεγαλειότατε.»

«Αναμφιβόλως», υπέλαβεν ο Αυτοκράτωρ, «οι άνδρες οι οποίοι διεπραγματεύθησαν την συνθήκην ταύτην δεν ελπίζουν ότι θα την θεωρήσω κατ’ αυτήν την στιγμήν ως μη γενομένην. Εν τούτοις δεν θα τους είπω ουδέ λέξιν και σας διατάσσω να πράξετε το αυτό. Θα αρκεσθώ εις το να φανώ προσεκτικώτερος κατά την συνθήκην ήτις θα συνομολογηθή προς επανάληψιν του πολέμου και έναρξιν της εκστρατείας. Σας αναθέτω να μετάσχετε του έργου τούτου και να Μοι υποβάλετε τας εκθέσεις σας.»

Τοιουτοτρόπως υπεγράφη η συνθήκη της 25 Μαρτίου 1815. Το προοίμιον του εγγράφου τούτου, συνταχθέν παρουσία του Αυτοκράτορος, απεφάσιζεν ανεκκλήτως την ταχείαν λύσιν πάντων των εν γένει εκκρεμών ζητημάτων και καθώριζε ρητώς τας αρχάς και τους σκοπούς των διαπραγματεύσεων αίτινες θα επηκολούθουν την ευτυχή έκβασιν της δευτέρας ταύτης εκστρατείας. Το προοίμιον τούτο, αιτιολογούν τον νέον συνασπισμόν, έθετεν ως αρχήν ότι αι Δυνάμεις ελάμβανον τα οπλα ίνα διατηρήσουν εν ισχύι τα θεσπισθέντα εν Βιέννη και την γενικήν ειρήνην ήτις ήτο ο καρπός του εν Βιέννη έργου. Η έναρξις των πολεμικών επιχειρήσεων επεσπεύδετο, τούτο δε επετάχυνε την υπογραφήν πάντων των πρακτικών του συνεδρίου. Βραδύτερον, εν Παρισίοις, είχομεν λόγον να χαίρωμεν ότι διά του κειμένου της συμβάσεως ταύτης απεμακρύναμεν εγκαίρως τας αξιώσεις, ας αι Δυνάμεις θα ηδύναντο να διατυπώσουν κατόπιν54, οικειοποιούμεναι το δικαίωμα της κατακτήσεως Γαλλικών επαρχιών.

Πράγματι αι συνθήκαι του Νοεμβρίου του 1815 απετέλεσαν μόνον συμπλήρωσιν των ορισθέντων εν Βιέννη. Αι δε παραχωρήσεις ας ηναγκάσθη να κάμη τότε η Γαλλία είχον ως μόνην αιτίαν και σκοπόν το να αποζημιώσουν τας συμμάχους Δυνάμεις διά τας δαπάνας του πολέμου και να παράσχουν εγγύησιν διά την μη επανάληψιν ανατροπών εν τω μέλλοντι. Προς τούτο, ανεξαρτήτως της οργανώσεως συμμαχικού στρατού κατοχής, όστις έμελλε να παραμείνη προσωρινώς εν Γαλλία υπό την αρχηγίαν του δουκός Ουέλλιγκτων55, αι σύμμαχοι Δυνάμεις από κοινού απηύθυναν επίσης διακοίνωσιν προς την Γαλλικήν Κυβέρνησιν δι’ ης επέμενον ρητώς επί της επιτακτικής ανάγκης όπως η Α. Μ. ο βασιλεύς της Γαλλίας μηδέποτε απομακρυνθή των κανόνων νομοθεσίας και διοικήσεως τους οποίους ο Συνταγματικός Χάρτης (La Charte) είχεν εξασφαλίσει εις τον Γαλλικόν λαόν.

Συνώδευσα την Αυτού Αυτοκρατορικήν Μεγαλειότητα κατά την δευτέραν

54. Μετά τα Βατερλώ.

55. Αρθούρος Wellesley, δουξ του Wellington (1769 - 1852), ο νικητής του Βατερλώ.