Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια, τ. Α΄

εις ην ευρίσκετο η Ιβηρική Χερσόνησος, ανεγνώρισεν ότι το ηθικόν και υλικόν αίτιον των συμφορών τούτων δεν ηδύνατο να τύχη θεραπείας εφ’ όσον η τύχη των αποικιών τούτων εξηρτάτο αφ’ ενός μεν εκ των προκαταλήψεων και των κακών συνηθειών του Κάδιθ και της Μαδρίτης, αφ’ ετέρου δε εκ των κερδοσκοπικών επιχειρήσεων των εμπόρων του Λονδίνου71. Τοιαύτης πεποιθήσεως εμφορούμενος ο Αυτοκράτωρ κατενόει ποίαν ευρύτητα και ποίας σπουδαίας συνεπείας θα είχεν η επέμβασις της Ευρώπης εις το μέγα τούτο ζήτημα και ήλπιζεν ότι θα επετύγχανε τούτο επιλαμβανόμενος κατά πρώτον της μεταξύ Βραζιλίας και Ισπανίας διαφοράς. Με τοιαύτας γενναιόφρονας σκέψεις, ο Αυτοκράτωρ με διέταξε να συντάξω υπόμνημα όπερ θα έφερεν εις γνώσιν των συμμάχων Αυλών τους λόγους οίτινες ήγαγον την Αυτού Αυτοκρατορικήν Μεγαλειότητα να δεχθή την πρότασιν της Αυτού Καθολικής Μεγαλειότητος73 και να παρακαλέση αυτάς να εφοδιάσουν διά των αναγκαίων οδηγιών τους εν Παρισίοις πρεσβευτάς των, ίνα η μεσολάβησις η ζητηθείσα παρά του βασιλέως της Ισπανίας πρώτον μεν γίνη δεκτή υπό του βασιλέως της Πορτογαλίας, είτα δε καταλήξη εις ευτυχές αποτέλεσμα. Το υπόμνημα τούτο διεβιβάσθη. Η διάσκεψις των Παρισίων73 διετάχθη να το συζητήση, αλλ’ η Αγγλική Κυβέρνησις, υποστηριζομένη υπό της Αυστριακής, κατώρθωσε να ματαιώση την υπόθεσιν· αι δε επαρχίαι του Ρίο - δε - λα - Πλάτα παρέμειναν υπό την κατοχήν της Βραζιλίας και έδωσαν αφορμήν εις νέας περιπλοκάς. Αι ισπανικαί αποικίαι της Αμερικής έσχον την ευκαιρίαν να διακόψουν πάντα δεσμόν με την μητρόπολιν, η δε τελευταία στερηθείσα των συμβουλών και της πεφωτισμένης και ανιδιοτελούς αρωγής της Ρωσσίας εξηκολούθησε να παραπαίη εις δαίδαλον από πλάνας, χίμαιρας και σφάλματα, εις τρόπον ώστε ουδείς να δύναται πλέον να προβλέψη το τέρμα των συμφορών της Ισπανίας. Η Αγγλία και η Αυστρία μετεχειρίσθησαν πάντα τα μέσα Οπως απομονώσουν και εγκαταλείψουν εις την τύχην της την Ισπανίαν. Ο σκοπός ούτος επετεύχθη, ο δε κ. Τατίτσεφ74 συνετέλεσεν εις τούτο χωρίς να το θέλη. Η επιρροή ην ενεφανίζετο ούτος εξασκών αποκλειστικώς επί της Κυβερνήσεως του βασιλέως της Ισπανίας, η ατυχής συμφωνία δι’ ης επώλησεν εις τον βασιλέα ρωσσικά πλοία, η ενεργός συμμετοχή ην έσχε κατά τον εξοπλισμόν των πλοίων τούτων, μεταβάς αύτοπροσώπως (αλλ’ άνευ αδείας του Υπουργείου των Εξωτερικών της Ρωσσίας) εις Κάδιθ, — πάντα ταύτα παρώρμησαν ίσως την Αγγλίαν να αποκρυσταλλώση οριστικώς την πολιτικήν της εις το ζή-

71. Το μετά των ισπανικών εν Αμερική κτήσεων εμπόριον διεξήγετο αρχικώς μεν διά της Σεβίλλης, βοαδύτερον δε και διά του Κάδιθ· θεωρητικώς δε απεκλείοντο του εμπορίου τούτου οι μη Ισπανοί.

72. Του βασιλέως της Ισπανίας Φερδινάνδου Ζ΄.

73. Η διάσκεψις των εν Παρισίοις πρεσβευτών· βλ. ανωτέρω σελ. 32.

74. Δημήτριος Παύλοβιτς Τασίτσεφ (1768 - 1845), πρεσβευτής της Ρωσσίας εν Μαδρίτη. Βλ. κατωτέρω την εξήγησιν της εναντίον του εχθρότητος του Καποδίστρια.

ζήτημα των Ισπανικών αποικιών και να επιδιώξη τους σκοπούς εκείνους, τους οποίους το συνέδριον της Βερώνης και η στρατιωτική κατοχή της Χερσονήσου υπό Γαλλικού στρατού απεκάλυψαν τέλος εις τα όμματα του Κόσμου.

Αι τελευταίαι αύται παρατηρήσεις αναφέρονται εις γεγονότα επελθόντα εις εποχήν, καθ’ ην είχον ήδη αποχωρήσει του Υπουργείου των Εξωτερικών. Αλλ’ επειδή συνδέονται με τα συμβάντα κατά τα έτη 1818 και 1819 εκρινα σκόπιμον να μνημονεύσω αυτών ενταύθα.

Η εις Περσίαν πρεσβεία έσχε πλήρη επιτυχίαν, αλλ’ η εις Κωνσταντινούπολιν ουδεμίαν έδιδεν ελπίδα. Αι μετά της Πύλης διαπραγματεύσεις εξηκολούθουν υπό οιωνούς ήκιστα ευνοϊκούς, τυχαίον δε περιστατικόν έδωσε λαβήν εις παρεξήγησιν. Μετά την άφιξίν του εις Κωνσταντινούπολιν ο βαρώνος Στρόγανωφ ηθέλησε, διά λόγους πολύ φυσικούς, να παρουσιάση τα διαπιστευτήριά του εν επισήμω ακροάσει εις τον Σουλτάνον, μόνον αφού θα αποπεράτωνε τελείως την εν τη νέα του πρεσβεία εγκατάστασίν του. Εν τω μεταξύ το ύφος όπερ εχρησιμοποίει η Πύλη διά να εκφράζη τας αξιώσεις της έκαμε τον κ. Στρόγανωφ να σκεφθή ότι η τελετή της ακροάσεως, πάντοτε ταπεινωτική διά τους αντιπροσώπους των ξένων Αυλών, θα ενέπνεεν έτι μεγαλυτέραν έπαρσιν εις τους Τούρκους και ηδύνατο σημαντικώς να βλάψη τας διαπραγματεύσεις. Διά τούτο ανέβαλε να ζητήση την ακρόασιν, δίδων εις την Πύλην να εννοήση ότι, ευθύς ως αύτη ήθελεν επιδείξει διαλλακτικωτέρας διαθέσεις, θα έσπευδε και αυτός να υποβάλη τα σέβη του εις τον Σουλτάνον.

Αναμφιβόλως το γεγονός τούτο θα εσχολιάσθη υπό των εν Κωνσταντινουπόλει ξένων πρεσβειών κατά τοιούτον τρόπον, ώστε να καταστούν οι Τούρκοι έτι μάλλον ευερέθιστοι· αφ’ ετέρου οι ομόδοξοι της Ρωσσίας, τόσον οι Σλάβοι όσον και οι Έλληνες το γένος, θα υπέλαβον τούτο ως ασφαλή οιωνόν του μέλλοντος το οποίον τόσον διακαώς ποθούν από πολλών γενεών· ίσως μάλιστα και η μυστική εταιρεία να εξεμεταλλεύθη το πράγμα όπως αυξήση τον αριθμόν των οπαδών της και πείση τους μάλλον ισχύοντας Έλληνας περί της δυνατότητος της πραγματοποιήσεως του παράφρονος σχεδίου της.

Περί τούτου θα έπρεπε να είχομεν υποψιασθή εκ της εις Μόσχαν αφίξεως των γνωστοτέρων οπλαρχηγών της Ρούμελης και της Ηπείρου75. Οι ανδρείοι ούτοι αγωνισταί είχον υπηρετήσει την Ρωσσίαν εις τας Ιονίους Νήσους υπό τας διαταγάς του στρατηγού Παπαδοπούλου76, είχον δε ευρεθή μετ’ εμού εις το εν Αγία Μαύρα στρατόπεδον κατά το 1807. Οι Άγγλοι είχον προ

75. Ως γνωστόν, «ενώ διέτριβεν ο Σκουφάς εν Οδησσώ, έτυχε να διαβώσιν εκείθεν, απερχόμενοι εις Πετρούπολιν επί αντιμισθία των κατά την Επτάνησον στρατιωτικών υπηρεσιών των, καθ’ ον χρόνον ετέλει αύτη υπό τους Ρώσσους, ο Αναγνωσταράς, ο Χρυσοσπάθης, ο Π. Δημητρακόπουλος και ο I. Φαρμάκης, οίτινες κατηχήθησαν υπό του Σκουφά». Τρικούπη, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, έκδ. 1925, τόμ. Α΄, σελ. 17.

76. Εμμανουήλ Παπαδόπουλος (1760 - 1810)· πρβλ. Ζερλέντην, εν «Παρνασσώ», τόμ. ΙΑ΄, 1887, σελ. 201-206.

ολίγου απολύσει αυτούς και τους είχον στείλει εις τας εστίας των, όπου τους ανέμενε το εξής δίλημμα: η να υποστούν την δουλείαν του Αλή Πασσά, ή να αντισταθούν ενόπλως εις τούτον. Οι οπλαρχηγοί ούτοι ήλθον να με ίδουν, να μοι εκθέσουν την κατάστασίν των, να ζητήσουν την προστασίαν του Αυτοκράτορος, υλικήν τινα βοήθειαν και τα διπλώματα των βαθμών, εφ’ οις έσχον την τιμήν να υπηρετήσουν την Αυτού Αυτοκρατορικήν Μεγαλειότητα. Ερωτηθέντες υπ’ εμού περί των ενεργειών της μυστικής εταιρείας, εφάνησαν τελείως ξένοι προς αυτήν, εγώ δε τους επίστευσα καλή τη πίστει. Δεν παρέλειψα όμως να επαναλάβω προς αυτούς όσα κατά διαταγήν του Αυτοκράτορος είχον γράψει προς τους Έλληνας της Οδησσού και των παριστρίων ηγεμονιών. Απέδειξα εις αυτούς περιτράνως πάντας τους κινδύνους τόσον παραβόλου εγχειρήματος. Τέλος εξώρκισα αυτούς να μεταχειρισθούν πάσαν αυτών την επιρροήν όπως μεταπείσουν όλους εκείνους, οίτινες είχον την ατυχίαν να εγγραφούν ως μέλη της εταιρείας. Οι οπλαρχηγοί με ήκουσαν μετά προσοχής, αλλ’ ανωφελώς· διότι η συνέχεια των γεγονότων μοι αποδεικνύει ότι έστω και αν την εποχήν εκείνην δεν μετείχον της εταιρείας, βραδύτερον περιέπεσαν εις τα δίκτυα αυτής και ηναγκάσθησαν να υπακούσουν εις τα κελεύσματά της.

Όπως και αν έχη το πράγμα, το βέβαιον είναι ότι οι οπλαρχηγοί ούτοι και μετ’ αυτών οι ανδρειότεροι των Ελλήνων ευρίσκοντο τω 1818 εις θέσιν κρίσιμον και απελπιστικήν συνεπεία του συστήματος όπερ ηκολούθουν οι Άγγλοι εν ταις Ιονίοις Νήσοις. Ανέφερα το πράγμα εις τον Αυτοκράτορα, όστις ηυδόκησε να παράσχη εις τους εις Μόσχαν ελθόντας οπλαρχηγούς χρηματικήν τινα βοήθειαν και συστατικάς επιστολάς προς τον κ. Στρόγανωφ, ίνα ούτος εξασφαλίση εις αυτούς εν τη πατρίδι των προσωπικήν τινα ασφάλειαν. Η Αυτού Μεγαλειότης δεν έκρινε σκόπιμον να χορηγήση εις αυτούς τα ζητούμενα διπλώματα, αλλά με εξουσιοδότησε να υποσχεθώ εις αυτούς ότι το Υπουργείον των Εξωτερικών θα εφρόντιζεν όπως ούτοι εύρουν υπηρεσίαν παρά τη Α. Μ. τω Βασιλεί της Νεαπόλεως.

Πράγματι, επί της βασιλείας Καρόλου του Ε΄, οι Έλληνες, οι αποτελούντες τα καλούμενα μακεδονικά τάγματα, υπήρξαν οι καταπνίξαντες εν Σικελία τας εξεγέρσεις των φεουδαρχών. Έκτοτε μέχρι της εισβολής των Γάλλων εις Νεάπολιν και των Άγγλων εις Σικελίαν, η πίστις και η ανδρεία των μακεδονικών ταγμάτων απετέλουν την κυριωτέραν εσωτερικήν δύναμιν, εφ’ ης εστηρίζετο το Βασίλειον των Δύο Σικελιών. Βασιζόμενος εις το ιστορικόν τούτο προηγούμενον και εις την ανάγκην όπως η Α. Μ. ο Βασιλεύς της Νεαπόλεως απαλλαγή βαθμηδόν του στρατού του Μυρά77, ήρχισα, τη ρητή διαταγή του Αυτοκράτορος, σχετικάς διαπραγματεύσεις με τον δούκα Σερρακαπριόλα78. Προέτεινα εις αυτόν να συστήση εις την Κυβέρνησίν του να

77. Ιωακείμ Murat (1767 - 1815), Βασιλεύς της Νεαπόλεως από του 1808 μέχρι του 1815.

78. Αντωνίνος Maresca, δουξ της Serracapriola (1750- 1822), πρεσβευτής εν Πετρουπόλει του Βασιλέως Φερδινάνδου της Νεαπόλεως.

μη παρίδη τους Έλληνας οίτινες είχον εισέλθει εις την στρατιωτικήν υπηρεσίαν της Ρωσσίας εν ταις Ιονίοις Νήσοις, και να σχηματίση εξ αυτών στρατιωτικόν σώμα με πίστιν ακλόνητον και απρόσιτον εις οιονδήποτε πειρασμόν.

Ανεξαρτήτως των λόγων τούτων, οίτινες απέβλεπον εις το συμφέρον του βασιλέως της Νεαπόλεως, είχομεν υπ’ όψει και άλλον, συνιστάμενον εις την διατήρησιν της ησυχίας εν τη Ανατολή διά του νέου τούτου σταδίου όπερ διηνοίγετο εις την πολεμικήν δράσιν των ορεσιβίων της Ελλάδος· ο δε συνδυασμός ούτος ανταπεκρίνετο πλήρως προς την προνοητικότητα μεθ’ ης ο Αυτοκράτωρ αντεμετώπιζε παν ό,τι ενόμιζεν αντίθετον προς την στερέωσή του ευρωπαϊκού συστήματος.

Η ευθυκρισία και γενναιοφροσύνη του δουκός Σερρακαπριόλα αντελήφθη εν όλη τη ευρύτητι την σπουδαιότητα της τοιαύτης προτάσεως. Ησπάσθη αυτήν μετά θέρμης και την ανεκοίνωσεν εις το ανακτοβούλιόν του. Το ζήτημα όμως παρειλκύσθη, πιθανώς διότι η Κυβέρνησις της Νεαπόλεως ηθέλησε προηγουμένως να βολιδοσκοπήση την Αγγλικήν και την Αυστριακήν Κυβέρνησή, αίτινες ίσως εξέφρασαν γνώμην αντίθετον προς την του Αυτοκράτορος. Η Α. Μ. ο Βασιλεύς της Νεαπόλεως απέκρουσε την ιδέαν ελληνικού στρατιωτικού σώματος, προτιμήσας τον στρατόν του Μυρά υπό τας διαταγάς του στρατηγού Nugent79, τούθ’ όπερ παρεσκεύασε την ανατροπήν του έτους 1820.

Πριν ή εγκαταλείψη την Μόσχαν ίνα μεταβή εις Βαρσοβίαν, ο Αυτοκράτωρ συνειργάζετο συχνά μετ’ εμού διά την οργάνωσιν της Βεσσαραβίας. Εν μια των συνεργασιών τούτων η Αυτού Μεγαλειότης μοι είπεν ότι θα συνώδευον Αυτήν εις Πολωνίαν, ένθα επρόκειτο να κηρύξη την έναρξιν της πρώτης συνταγματικής Διαίτης.

Ο Αυτοκράτωρ τότε μοι ενεχείρισε την συλλογήν των λόγων ους ο βασιλεύς της Σαξονίας είχεν εκφωνήσει κατά τας ενάρξεις της Πολωνικής Διαίτης, καθ’ ην εποχήν εκυβέρνα το Μέγα δουκάτον της Βαρσοβίας.

«Ιδέτε και μελετήσατε τους λόγους τούτους· ασχοληθήτε κατόπιν με την σύνταξιν του λόγου ον πρόκειται να εκφωνήσω Εγώ», μοι είπε και μοι εξέθεσε τας κυριωτέρας γραμμάς του.

Μοι επέτρεψε να τας συζητήσω και να υποβάλω τας παρατηρήσεις μου επί δύο σημείων άτινα μοι εφαίνοντο λίαν άτοπα. Το πρώτον ήτο η σύγκρισις ην η Αυτού Μεγαλειότης ήθελε να κάμη μεταξύ της Πολωνίας και της Ρωσσίας. Το δεύτερον ήτο η υπόσχεσις της μετά του Βασιλείου της Πολωνίας εκ νέου ενώσεως των επαρχιών εκείνων αίτινες είχον ήδη προσαρτηθή εις το Ρωσσικόν κράτος. Ο Αυτοκράτωρ δεν εφάνη εγκρίνων τας σκέψεις μου. Ουχ ήττον μοι είπεν: «Έχομεν καιρόν να σκεφθώμεν. Ετοιμάσατε πάντως το σχέδιον του λόγου όπως νομίζετε και θα ίδωμεν κατόπιν.» Μετ’ ολίγας ημέρας

79. Ο αυστριακός στρατηγός κόμις (είτα πρίγκιψ) Nugent (1772 - 1862) είχεν αναλάβει τω 1817 την αρχηγίαν του στρατού του Βασιλέως της Νεαπόλεως Φερδινάνδου, ην και διετήρησε μέχρι του Απριλίου του 1820.

υπέβαλον εις την Αυτού Μεγαλειότητα το ζητηθέν σχέδιον, όπερ Αύτη εκράτησε λέγουσα: «Θα επανέλθωμεν επί του ζητήματος τούτου εν Βαρσοβία», τούθ’ όπερ εν άλλαις λέξεσιν εσήμαινεν ότι η Αυτού Μεγαλειότης δεν ήτο ευχαριστημένη.

Εν Βαρσοβία η Αυτού Μεγαλειότης συνειργάσθη μετ’ εμού πλέον ή άπαξ επί των εξωτερικών ζητημάτων, χωρίς όμως να μοι δώση τας διαταγάς Της ως προς τον λόγον Της. Μόνον την προηγουμένην της ημέρας καθ’ ην έμελλε να συνέλθη η Δίαιτα, η Αυτού Μεγαλειότης με εκάλεσε και μοι είπεν: «Ιδού ο λόγος Μου.» Μοι ανέγνωσε τότε σχέδιον γραφέν ιδιοχείρως διά μολυβδίδος. Ο Αυτοκράτωρ μοι το παρέδωκε προσθέτων: «Σας εξουσιοδοτώ να διορθώσετε τας φράσεις σύμφωνα με την γραμματικήν, να θέσετε τας τελείας και τα κόμματα, αλλά δεν θα δεχθώ καμμίαν αλλην μεταβολήν.»

Επέστρεψα εις το δωμάτιόν μου στενοχωρημένος διά την εις εμέ ανάθεσιν της εργασίας ταύτης, διότι το σχέδιον της Αυτού Μεγαλειότητας περιείχεν ακριβώς τας ιδέας ας μοι είχεν ανακοινώσει εν Μόσχα. Επέφερον τας ζητηθείσας διορθώσεις χωρίς όμως να μεταβάλω ουδέ κατ’ ελάχιστον την διατύπωσιν των ιδεών τούτων· συγχρόνως όμως συνέταξα δεύτερον σχέδιον εις το οποίον διατηρών τμήματά τινα του πρώτου σχεδίου, αφήρεσα ή μετέβαλον έτερα άτινα μοι εφαίνοντο δυνάμενα να γεννήσουν εις τους Ρώσσους και εις τας Κυβερνήσεις των γειτονικών κρατών εντύπωσιν μηδόλως ανταποκρινομένην εις τας προθέσεις του Αυτοκράτορος. Την επομένην παρουσίασα εις τον Αυτοκράτορα τα δύο ταύτα σχέδια. Ευηρεστήθη να τα αναγνώση. Μετά τινας στιγμάς σιωπής μοι είπε: «Δεν μεταπείθεσθε· είσθε κάτι περισσότερον από επίμονος. Λυπούμαι διά τον κόπον ον κατεβάλατε. Σας ευχαριστώ, αλλά προτιμώ την διατύπωσίν Μου από την ιδικήν σας.» Τον ικέτευσα τότε να με ακούση άπαξ έτι και ανέπτυξα τους λόγους οίτινες με είχον αναγκάσει να γίνω τόσον οχληρός. «Πάντα ταύτα είναι καλά», μοι είπεν, «αλλ’ η απόφασίς Μου είναι αμετάκλητος. Θα ίδω έως αύριον μήπως εκ των δύο τούτων σχεδίων δεν δύναται να προκύψη τρίτον σχέδιον. Θα σας καλέσω.» Και πράγματι κατά την αυτήν ημέραν ο Αυτοκράτωρ μοι ενεχείρισε νέον σχέδιον αποκαλών αυτό ultimatum. «Δώσατε», μοι είπε, το σχέδιον τούτο εις τον γραμματέα σας Μύλλερ διά να το αντιγράφη με μεγάλα γράμματα. Αυτός είναι ο λόγος τον οποίον θα αναγνώσω αύριον.»

Ο Αυτοκράτωρ είχεν αντικαταστήσει φράσεις τινάς του σχεδίου Του δι’ ετέρων εκ του ιδικού μου. Αλλ’ η ουσία του σχεδίου Του παρέμεινεν αμετάβλητος. Ούτω εξεφωνήθη ο λόγος80 κατά την πρώτην Δίαιταν του «Βασιλείου της Πολωνίας». Εις τα αρχεία θα ευρίσκωνται αναμφιβόλως άπαντα τα σχέδια ταύτα και δη τα ιδιοχείρως υπό του Αυτοκράτορος γραφέντα.

Ουχί ολιγωτέρας συζητήσεις και σχέδια απήτησε και ο λόγος του Αυτοκράτορος επί τη λήξει της συνόδου της Διαίτης.

80. Τη 27 Μαρτίου 1818 και εις γλώσσαν γαλλικήν.

 Μετά την λήξιν της Διαίτης η Αυτού Μεγαλειότης περιώδευσε τας επαρχίας της μεσημβρινής Ρωσσίας, μετέβη εις Βεσσαραβίαν και εκείθεν εις Οδησσόν. Διετάχθην να φθάσω εις Κισνόβιον προ του Αυτοκράτορος, ίνα προπαρασκευάσω την εργασίαν την αφορώσαν εις τα ζητήματα της Βεσσαραβίας και την οποίαν ο Αυτοκράτωρ ήθελε να αποπερατώση κατά την διάρκειαν της βραχείας εκεί διαμονής Του.

Οι οσποδάροι της Μολδαβίας και της Βλαχίας απέστειλαν αντιπροσώπους διά να χαιρετίσουν τον Αυτοκράτορα κατά την άφιξίν του εις τα σύνορα. Εκ μεν της Βλαχίας εστάλη ο πρίγκιψ Μαυροκορδάτος81, εκ δε της Μολδαβίας, αν δεν απατώμαι, ο κ. Πανταζόγλου. Οι απεσταλμένοι ούτοι εγένοντο δεκτοί υπό του Αυτοκράτορος μετ’ άκρας ευμενείας. Εις τας μετ’ εμού συνομιλίας των, προσεπάθησαν να μοι αποδείξουν ότι η διατήρησις της μετά των Τούρκων ειρήνης ήτο αδύνατος, και ότι, ως Έλληνες, ήσαν ανυπόμονοι να μάθουν ότι τα Ρωσσικά στρατεύματα ήσαν έτοιμα να διαβούν τον Προύθον.

«Νομίζετε, λοιπόν», απήντησα εις αυτούς, «ότι θα τον διέβαινον διά να σας ανυψώσουν εις το αξίωμα ανεξαρτήτων ηγεμόνων; Δείξατέ μοι εν τη Ιστορία ανάλογον παράδειγμα. Αφού τοιούτον δεν υπάρχει, φαντάζεσθε ότι η τύχη σας θα αποτελέση εξαίρεσιν του γενικού κανόνος; Άλλως θα έπρεπε να χυθή αίμα πολύ, να γίνουν θυσίαι μεγάλαι, να καταστραφουν υπάρξεις και περιουσίαι εις μέγαν αριθμόν, και προς τίνα σκοπόν; Διά να αντικαταστήσετε το τουρκικόν σαρίκι με πίλον ευρωπαϊκόν; Ως Έλλην μεν οφείλω μόνον εκείνην την ελευθερίαν να επιθυμώ, ην οι Έλληνες ήθελον αποκτήσει διά των ιδίων των δυνάμεων και διά της προηγούμενης προόδου των εις τον αληθή πολιτισμόν. Αλλά από το σημείον τούτο η κοινή ημών πατρίς ευρίσκεται ακόμη μακράν· δι’ ο και έκαστος εξ ημών οφείλει να αφιερώση πάσας αυτού τας δυνάμεις, ίνα προπαρασκευάση την οδόν ήτις θα ανάδειξη την πατρίδα μας εις έθνος πολιτισμένον. Ως υπουργός όμως της Αυτού Αυτοκρατορικής Μεγαλειότητος, σας δηλώ ότι ο Αυτοκράτωρ έχει την σταθεράν και αμετάτρεπτον πρόθεσιν να στερεώση την μετά των Τούρκων ειρήνην επί τη βάσει των υφισταμένων συνθηκών. Εάν δε οι Έλληνες είναι εις θέσιν και θελήσουν καλή τη πίστει να ωφεληθούν εκ του συστήματος τούτου, όχι μόνον δεν θα χάσουν αλλά τουναντίον πολύ θα κερδίσουν.» Εν συνεχεία ανέπτυξα εις αυτούς την εικόνα της καταστάσεως εις ην ευρίσκετο το εμπόριον και η ναυτιλία των Ελλήνων εν Τουρκία· κατέδειξα επίσης πόσον ήνθουν τα έως τότε λειτουργούντα εν Ελλάδι εκπαιδευτικά ιδρύματα, και παν ό,τι η Ευρώπη έπραττε και ήτο διατεθειμένη να πράξη ίνα ευνοήση την πρόοδον των νεαρών Ελλήνων εις το στάδιον των γραμμάτων, των επιστημών, της καλλιτεχνίας και των πρακτικών τεχνών. Τέλος, κατέληξα λέγων: «Αφήσατε να ενεργήσουν τας ισχυράς

81. Ο γνωστός εκ της Ελληνικής Επαναστάσεως Αλέξανδρος Μαυροκορδατος (1791 - 1865), τότε γραμματεύς του θείου του Καρατζά, ηγεμόνος της Βλαχίας.

ταύτας κινητηρίους δυνάμεις. Να έχετε εμπιστοσύνην εις τον χρόνον και να ελπίζετε μόνον εις την Θείαν Πρόνοιαν.»

Οι δύο απεσταλμένοι εφάνησαν συμμεριζόμενοι την γνώμην μου περί του τρόπου καθ’ ον έδει να αποβλέψωμεν εις την κατάστασιν της Ελλάδος και εις το μέλλον της. Αμφέβαλλον όμως περί της ειλικρίνειας των λόγων των, διότι οι προκατειλημμένοι ανθρωποι δυσκόλως δέχονται την αλήθειαν όταν αύτη καταστρέφη τας ελπίδας των. Αφ’ ου διεπραγματεύθησαν έκαστος χωριστά τα προσωπικά ζητήματα των ηγεμόνων Καρατζά62 και Καλλιμάχη83 και αφ’ ου εζήτησαν εις μάτην την παράτασιν της επταετούς ηγεμονίας τούτων, έλαβον τα συνήθη δώρα και ανεχώρησαν εκ Βεσσαραβίας.

Εύθύς ως διηυθετήθησαν τα ζητήματα της προ μικρού προσαρτηθείσης επαρχίας ταύτης, ο Αυτοκράτωρ ανεχώρησεν εκ Βεσσαραβίας, εγώ δε διετάχθην να μεταβώ κατ’ ευθείαν εις Οδησσόν. Εν τη πόλει ταύτη ο Αυτοκράτωρ με εδέχθη εις δύο ακροάσεις, αίτινες είχον ως μόνον σκοπόν τας απαντήσεις και οδηγίας του Υπουργείου των Εξωτερικών προς τον βαρώνον Στρόγανωφ.

Μετά την αναχώρησιν του ταχυδρόμου διά την Κωνσταντινούπολή, επέστρεψα κατ’ ευθείαν εις Πετρούπολιν, ίνα ετοιμάσω διαφόρους εργασίας αίτινες μοι είχον ανατεθή. Ο Αυτοκράτωρ διήλθεν εκ νέου διά Μόσχας, συνηντήθη εκεί μετά της Α. Μ. του Βασιλέως της Πρωσσίας και επανήλθε κατόπιν εις Πετρούπολιν μετά του σεπτού Αυτού συμμάχου.

Τα διπλωματικά ζητήματα άτινα απησχόλουν την προσοχήν της Αυτού Αυτοκρατορικής Μεγαλειότητος αφεώρων εις το συνέδριον όπερ έμελλε να συνέλθη εν Άχεν κατ’ Οκτώβριον του 1818. Έπρεπε να αρθούν αι δυσχέρειαι αίτινες παρεκώλυον την πορείαν των περί του ισπανικού ζητήματος διαπραγματεύσεων αι οποίαι είχον ανατεθή εις την διάσκεψιν των Παρισίων. Επί πλέον ήτο επείγουσα ανάγκη να ρυθμισθούν τα εδαφικά εν Γερμανία ζητήματα και να ληφθή απόφασις ως προς την ανάκλησιν ή την διατήρησιν του εν Γαλλία στρατού κατοχής.

Η υγεία μου είχε πάθει εκ νέου, ο δε Αυτοκράτωρ ήθελε να επωφεληθώ το θέρος, ίνα δοκιμάσω και δευτέραν εν Κάρλσβαδ θεραπείαν. Έσχε την καλωσύνην να κανονίση εκ των προτέρων την πορείαν της εργασίας μας άμα τη επανόδω Του εις Πετρούπολιν, εις τρόπον ώστε πάσαι αι τρέχουσαι υποθέσεις ως και αι σχετικαί με το εν Άχεν συνέδριον να τερματισθούν εντός ολίγων εβδομάδων.

Τοιουτοτρόπως ήμην ελεύθερος να μεταβώ εις Κάρλσβαδ τελευτώντος του Ιουλίου, επιφυλασσόμενος να αναλάβω εκ νέου την εργασίαν μου το φθινόπωρον, κατά την άφιξιν της Αυτού Αυτοκρατορικής Μεγαλειότητος εις Άχεν.

82. Ιωάννης Καρατζάς (1765 - 1845), ηγεμών της Βλαχίας από του 1812 μέχρι του 1818.

83. Σκαρλάτος Καλλιμάχης (1773 - 1821), ηγεμών της Μολδαβίας από του 1812 μέχρι του 1818.

 Εν Κάρλσβαδ είδον εμαυτόν περικυκλούμενον υπό παντός είδους ξένων πρακτόρων οι οποίοι δεν μοι άφηνον ουδέ στιγμήν ησυχίας. Οι μεν εφαίνοντο επιφορτισμένοι να εξιχνιάσουν εκ των προτέρων τας προθέσεις με τας οποίας ο Αυτοκράτωρ θα έφθανεν εις Άχεν· οι δε μοι έστηναν παγίδας με σκοπόν να μοι αποδοθούν ιδέαι και πολιτική επαναστατικαί. Άλλοι τέλος, εκμεταλλευόμενοι εκείνο όπερ ενόμιζον ότι είναι η κυριαρχούσα σκέψις μου (η απελευθέρωσις της Ελλάδος) προσεπάθουν να γίνουν κύριοι της συνεδήσεώς μου και να με παρασύρουν να παραβώ τα καθήκοντα μου.

Πάσαι αύται αι επίβουλοι ενοχλήσεις έβλαψαν την υγείαν μου χάριν της οποίας είχον μεταβή εις Κάρλσβαδ. Ανεχώρησα εκείθεν υποφέρων εισέτι εκ πυρετού και εν τοιαύτη καταστάσει έφθασα μετά κόπου εις Άχεν. Ο Αυτοκράτωρ εθλίβη βλέπων με τόσον άρρωστον. Αλλ’ ο πόθος μου να φανώ άξιος της εμπιστοσύνης Του μοι έδωκε νέας δυνάμεις, ανέλαβον δε εκ νέου την θέσιν μου εις τας διασκέψεις.

Εις τας διασκέψεις ταύτας ο πρίγκιψ Μέττερνιχ ενεφανίσθη με δύο αξιώσεις. Εκ τούτων η πρώτη συνίστατο εις το να αποκλεισθή από τας εν Άχεν συζητήσεις παν ζήτημα άσχετον προς την εκκένωσιν του γαλλικού εδάφους και προς τας συμφωνίας αίτινες θα την επηκολούθουν. Διά της ετέρας του αξιώσεως ο υπουργός ούτος εζήτει, όπως αι συμφωνίαι αύται καταλήξουν εις ανανέωσιν της συνθήκης του Chaumont ή της Τετραπλής συμμαχίας, εις τρόπον ώστε, εις την κλίμακα των ευρωπαϊκών Δυνάμεων, να καταλάβη η Γαλλική Κυβέρνησις βαθμόν ενδιάμεσον μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων και των δευτερευόντων κρατών άτινα ειρωνικώς απεκάλει «υποσυμμάχους». Ο πρίγκιψ Μέττερνιχ υπελόγιζεν ότι το σχέδιον τούτο, όπερ είχε καταστρώσει εκ συμφώνου με την Βρεταννικήν Κυβέρνησιν, θα παρέλυε την επιρροήν της Ρωσσίας εις τα ευρωπαϊκά ζητήματα και θα παρεσκεύαζε συγχρόνως την σύμπηξιν συνασπισμού ον θα ηδύνατο να αντιτάξη κατά της Ρωσσίας. Απομονώνων αφ’ ενός την Γαλλίαν, και δεσμεύων αφ’ ετέρου την Ρωσσίαν διά της Τετραπλής συμμαχίας, ήλπιζε, χρείας τυχούσης, να αναγκάση την Αυλήν των Παρισίων να προσχωρήση εκ νέου εις την διαβόητον συνθήκην της 3 Ιανουαρίου 1815. Αφ’ ετέρου, διά της αποκλείσεως παντός άλλου ζητήματος εκ των εν Άχεν συζητήσεων, επετυγχάνετο εν τοις πράγμασιν η μεν Αγγλία να ρυθμίση μόνη της τα εν Νοτίω Αμερική ισπανικά ζητήματα, η δε Αυστρία να πράξη το αυτό διά τα ζητήματα της Γερμανίας και Ιταλίας απομακρύνουσα τα δευτερεύοντα κράτη από της Ρωσσίας.

Μόλις ο Αυτοκράτωρ αντελήφθη την τοιαύτην αυστριακήν πολιτικήν, η Αυτού Μεγαλειότης διέταξε τους υπουργούς Της να μη εκφράσουν ουδεμίαν αντίθετον άποψιν, αλλά μόνον να προσκαλέσουν τον λόρδον Κάστλερεη και τον πρίγκιπα Μέττερνιχ να διατυπώσουν εγγράφως την ιδικήν των. Η Αυστρία ανέθεσε το έργον τούτο εις τους Βρεταννούς πληρεξουσίους, οίτινες μας επέδωσαν υπόμνημα συνοδευόμενον με σχέδιον διακηρύξεως. Εις το περιθώριον των εγγράφων τούτων εσημείωσα τας παρατηρήσεις μου και υπέβαλον

εις τον Αυτοκράτορα τα κύρια σημεία της απαντήσεώς μας. Ο Αυτοκράτωρ τα ενέκρινεν. Η απάντησις συνετάγη και επεδόθη. Αύτη εμμέσως απέρριπτε τας προτάσεις των συμμάχων Δυνάμεων, αποδεικνύουσα ότι η Τετραπλή συμμαχία ίσχυεν εις μίαν μόνην περίπτωσιν: εις την περίπτωσιν νέας επαναστάσεως ήτις θα έθετεν εν κινδύνω την παλινόρθωσιν της Γαλλικής μοναρχίας· αλλ’ ότι, πλην της περιπτώσεως ταύτης, η Γαλλία έπρεπε να θεωρηθή ισότιμος με τας λοιπάς τέσσαρας Μεγάλας Δυνάμεις, ουχί ίνα σχηματίση μετ’ αυτών ιδιαίτερον και χωριστόν σύστημα, αλλ’ ίνα αποτελέση, από κοινού μετ’ αυτών, το κέντρον του γενικού συνδέσμου πάντων των κρατών άτινα είχον μετάσχει των εν Βιέννη αποφάσεων.

Το υπόμνημα τούτο συνεζητήθη εις πολλάς εμπιστευτικάς συνομιλίας αίτινες έλαβον χώραν μεταξύ ημών και των πληρεξουσίων των συμμάχων Δυνάμεων. Τέλος αι αρχαί, εφ’ ων εβασίζετο η γνώμη του Αυτοκράτορος, εγένοντο δεκταί και τότε ήρχισαν και αι επίσημοι συνεδριάσεις. Καρπός των υπήρξαν, ως προς το μέρος τούτο των διαπραγματεύσεων, αι διακηρύξεις του Άχεν. Βλέπων ότι διά των διακηρύξεων τούτων η Ρωσσία διετήρει όλην την ευρωπαϊκήν της επιρροήν, ο λόρδος Κάστλερεη ηθέλησε πρώτος να φέρη προ του συνεδρίου την πρότασίν του περί των συμπληρωματικών μέτρων προς κατάργησιν της σωματεμπορίας των Μαύρων. Ο Αυτοκράτωρ διέταξεν ημάς να τον υποστηρίξωμεν και να προτείνωμεν και ημείς την λύσιν των εδαφικών εν Γερμανία ζητημάτων και του ζητήματος των ισπανικών αποικιών.

Και εις μεν τα εδαφικά εν Γερμανία ζητήματα οι Άγγλοι πληρεξούσιοι υπεστήριξαν ημάς διά της ψήφου των, χωρίς όμως να συμφωνήσουν εις όλα τα σημεία με τας ρωσσικάς απόψεις. Παρουσιάσαμεν εις το συνέδριον υπόμνημα όπερ, συνοψίζον τας μακράς εν Φραγκφούρτη διαπραγματεύσεις, διετύπωνε ρητώς την άποψιν του Αυτοκράτορος, ήτις ήτο τοιαύτη ώστε να γίνη πλήρως ασπαστή υπό των Κυβερνήσεων του Λονδίνου και του Βερολίνου. Τοιουτοτρόπως η Αυστριακή Κυβέρνησις ηναγκάσθη να την δεχθή· ο δε Μέγας δουξ της Βάδης84, μετά τριετή σκληράν ανησυχίαν, κατήλθεν εις τον τάφον με την βεβαιότητα τουλάχιστον ότι τα μυστικά άρθρα της συνθήκης του Μονάχου δεν θα έθετον εν κινδύνω την εδαφικήν ακεραιότητα του δουκάτου.

Αλλά δεν υπήρξαμεν εξ ίσου ευτυχείς εις τα ζητήματα της Ισπανίας. Υπήρξεν αδύνατον να πείσωμεν την Αγγλίαν να αποδεχθή ειλικρινώς την

84. Ο Μέγας δουξ της Βάδης Κάρολος Φρειδερίκος (1811-1818) επί τη προόψει ότι η δυναστεία του θα εξέλειπε προσεχώς, είχεν αναγνωρίσει τω 1817 ως επιδόξους διαδόχους τους εκ μοργανατικού γάμου θείους του, κόμιτας Hochberg. Tο πράγμα ηρνήθη να αναγνωρίση η Βαυαρία εις ην η Αυστρία, δι’ ην περίπτωσιν εξέλειπεν ο οίκος της Βάδης, είχε υποσχεθή τα εις την Βάδην περιελθόντα τμήματα του Παλατινάτου. Η στάσις όμως του Τσάρου, ούτινος η σύζυγος ήτο πριγκίπισσα της Βάδης, εξησφάλισε την αναγνώρισιν των κομίτων Hochberg ως διαδόχων, περιέσωσε την ακεραιότητα του Μεγάλου δουκάτου και ηνάγκασε την Βαυαρίαν να αρκεσθή εις χρηματικήν αποζημίωσιν.

διαιτησίαν των ευρωπαϊκών Δυνάμεων, δι’ ης η Α. Μ. ο Βασιλεύς της Ισπανίας ήλπιζε να σταματήση τον ολονέν προχωρούντα διαμελισμόν των απεράντων εν Αμερική κτήσεών Του.

Ο κ. Θέα Βερμούδεθ85, πρεσβευτής της Ισπανίας εν Πετρουπόλει, μετέβη τη διαταγή του Βασιλέως του εις Άχεν ίνα διαπραγματευθή την σπουδαίαν ταύτην υπόθεσιν. Εκεί έφθασεν επίσης ο υιός του προέδρου της Κολομβίας86. Είναι δυσάρεστον να το είπω, αλλ’ είναι δυστυχώς αληθές, ότι τη αιτήσει του λόρδου Κάστλερεη και του πρίγκιπος Μέττερνιχ, ο κ. Θέα προσεκλήθη να αποσυρθή εις Σπα, ίνα η εν Άχεν παρουσία του μη γίνη πρόσκομμα εις τον αντιπρόσωπον της Κολομβίας. Επί του αντικειμένου των επανείλημμένων διακοινώσεων της εν Μαδρίτη Κυβερνήσεως ουδεμία ελήφθη απόφασις. Μόνον δε την παραμονήν της αναχωρήσεώς μας, οι Βρεττανοί πληρεξούσιοι προέτεινον εις το συνέδριον να γίνη κοινόν διάβημα παρά τη Αυτού Καθολική Μεγαλειότητι, συνιστών εις τον Βασιλέα της Ισπανίας να χρησιμοποιήση τον δούκα Ουέλλιγκτων ως πληρεξούσιον διαιτητήν μεταξύ των αποικιών και της μητροπόλεως. Και εν η μεν περιπτώσει η πρότασις αύτη εγίνετο δεκτή υπό του Βασιλέως της Ισπανίας, αι ευρωπαϊκαί Δυνάμεις θα περιέβαλλον τον δούκα Ουέλλιγκτων δι’ απεριορίστου εκ μέρους των πληρεξουσιότητος. Εν εναντία δε περιπτώσει αι Δυνάμεις θα διεκήρυττον την ουδετερότητά των εις την μεταξύ της Ισπανίας και των αποικιών της διαφοράν, τούθ’ όπερ εσήμαινεν εν άλλαις λέξεσιν ότι θα ηκολούθουν την Αγγλίαν εις την επίβουλον πολιτικήν ην αύτη είχεν ήδη εφαρμόσει. Ο λόρδος Κάστλερεη και ο δουξ Ουέλλιγκτων είχον ανακοινώσει εν Ιδιαιτέρα συνομιλία εις τον Αυτοκράτορα την ιδέαν των ην είχον διατυπώσει εις πρωτόκολλον εν σχεδίω. Η Αυτού Μεγαλειότης μόλις επρόφθασε να ρίψη εν βλέμμα επ’ αυτού· μας διέταξε δε να μη αντιδράσωμεν εις τούτο, εάν τα άλλα μέλη της διασκέψεως ευρεθούν σύμφωνα. Μη θέλοντες όμως υπ’ ευθύνην μας να λάβωμεν εκ του προχείρου τόσον σοβαράν απόφασιν, προετείναμεν εις τους συναδέλφους μας, όπως η εξέτασις του αγγλικού σχεδίου ανατεθή εις τους πρεσβευτάς τους διαπεπιστευμένους εν Βιέννη, οπόθεν ο Αυτοκράτωρ έμελλε να διέλθη προ της εις Ρωσσίαν επιστροφής Του και όπου είχον διαταχθή να Τον συναντήσω.

85. Φραγκίσκος Zea Bermudez (1770 - 1834). Έφθασεν εις Πετρούπολιν τω 1810 ως μυστικός απεσταλμένος των Ισπανών βασιλοφρόνων των υποκινησάντων τον εναντίον του βασιλέως Ιωσήφ Βοναπάρτου εμφύλιον πόλεμον (guerra de la Independencia) και παρέμεινεν εν Πετρουπόλει μέχρι του 1824 ως πρόξενος, είτα ως επιτετραμμένος και τέλος ως πρεσβευτής του βασιλέως Φερδινάνδου Ζ΄ των Βουρβώνων. Το 1824 εστάλη πρεσβευτής εις Λονδίνον. Επί τρεις φοράς, αλλ’ επί βραχύ διάστημα (1825, 1832, 1833) διετέλεσε πρωθυπουργός.

86. «Υιός προέδρου της Κολομβίας» δεν ήτο δυνατόν να υπάρξη τω 1818. Σημειωτέον ότι η Κολομβία είχε μέχρι του θανάτου του Βολιβάρ (1830) πολύ μεγαλυτέραν της νυν ε·κτασιν, περιλαμβάνουσα τας έκτοτε αποσχισθείσας δημοκρατίας της Βενεζουέλας και του Ισημερινού. Πιθανώς είς εκ των Νοτιοαμερικανών πρακτόρων να ενεφανίσθη ή να ενομίσθη εν Άχεν ως «υιός του προέδρου της Κολομβίας».

 Πριν ή αναχωρήση εξ Άχεν ο Αυτοκράτωρ μοι απένειμε το παράσημον του Αγίου Βλαδιμήρου, α΄ τάξεως, η Α. Μ. ο Βασιλεύς της Πρωσσίας το του Μέλανος Αετού και η Α. Μ. ο Αυτοκράτωρ της Αυστρίας το του Αγίου Στεφάνου της Ουγγαρίας.

Δεν θα αναφέρω ενταύθα τας διαπραγματεύσεις και τας συμβάσεις τας αφορώσας εις την εκκαθάρισιν των χρηματικών ζητημάτων μεταξύ της Γαλλίας και των συμμάχων Δυνάμεων, δοθέντος ότι το μέρος τούτο των εν Άχεν διαπραγματεύσεων δεν παρουσιάζει πλέον ουδέν ενδιαφέρον.

Εξ Άχεν μετέβην εις Μόναχον, όπου το συνέδριον με είχεν επιφορτίσει να φέρω εις γνώσιν της Α. Μ. του Βασιλέως της Βαυαρίας τας αποφάσεις περί των εδαφικών ζητημάτων. Μολονότι το πράγμα ήτο λίαν δυσάρεστον, ο Βασιλεύς εδέχθη την ανακοίνωσιν μετά ψυχραιμίας. Οι υπουργοί Του ωμίλησαν μετ’ εμού κατά τρόπον ώστε να μοι δώσουν να εννοήσω ότι καίτοι ούτοι ανεγνώριζον το δίκαιον των αρχών αίτινες είχον οδηγήσει τας Δυνάμεις εις το να ευνοήσουν εν Άχεν το Μέγα δουκάτον της Βάδης, ούχ ήττον όμως ήλπιζον ότι οι Σύμμαχοι και ιδιαιτέρως η Αυτού Αυτοκρατορική Μεγαλειότης θα υπεστήριζον μετά της αυτής αμεροληψίας τα δίκαια της Βαυαρίας εις τας σχέσεις της μετά της Αυστρίας. Προς τον σκοπόν τούτον είς Βαυαρός υπουργός εκλήθη εις Βιέννην και, μετά την άφιξίν μου εις την αυστριακήν πρωτεύουσαν, επανήρχισαν αι σχετικαί διαπραγματεύσεις. Αλλ’ αύται εις ουδέν κατέληξαν, διότι η Αυστρία επέμεινεν εις την απόφασίν της να παραχωρήση εις την Βαυαρίαν μόνον την χρηματικήν αποζημίωσιν την ορισθείσαν διά της συνθήκης του Μονάχου.

Ασχέτως προς το ζήτημα τούτο, απεπεράτωσα κατά την βραχείαν εν Βιέννη διαμονήν του Αυτοκράτορος κατά Δεκέμβριον του 1819 και την υπόθεσιν του αγγλικού σχεδίου περί πρωτοκόλλου σχετικού με την ευρωπαϊκήν μεσολάβησιν εις τας μεταξύ Ισπανίας και των αποικιών της διαφοράς. Ως μέση λύσις ενεκρίθη υφ’ όλων η αποστολή προς τον κ. Τατίστσεφ επισήμου εγγράφου εκ μέρους της Ρωσσικής Κυβερνήσεως. Το έγγραφον τούτο εξέθετε μετ’ ειλικρίνειας και σαφήνειας την γνώμην των Δυνάμεων περί της επειγούσης ανάγκης της ευρωπαϊκής διαιτησίας, προέτεινε τον δούκα Ουέλλιγκτων ως πληρεξούσιον διαιτητήν, αλλ’ άφηνεν εις τον Βασιλέα της Ισπανίας απόλυτον ελευθερίαν να δεχθή ή να απορρίψη την πρότασιν ταύτην άνευ όρων και άνευ ουδεμιάς δι’ Αυτόν συνεπείας.

Η κακή κατάστασις της υγείας μου και επιστολή των γηραιών γονέων μου ην μοι είχε φέρει ο αδελφός μου87 παρώρμησαν τον Αυτοκράτορα να μοι χορηγήση άδειαν ίνα μεταβώ εις Κέρκυραν. Οι ογδοηκοντούτεις γονείς μου ήθελον, πριν ή εγκαταλείψουν την πρόσκαιρον ταύτην ζωήν, να με ίδουν και να μοι δώσουν την ευλογίαν των. Το χειμερινόν ταξίδιον εις Ιταλίαν και Ε-

87. Αυγουστίνος Καποδίστριας (1778 - 1857).

Επτάνησον, η ατμόσφαιρα της πατρίδος και η ικανοποίησις ην θα μοι έδιδεν η

εκτέλεσις ιερού καθήκοντος, — πάντα ταύτα με έκαμαν να ελπίζω ότι η άδεια αύτη θα συνετέλει εις την ανάκτησιν της υγείας μου.

Κατά την τελευταίαν συνεργασίαν ήτις προηγήθη της εκ Βιέννης αναχωρήσεώς Του (ήτο η 11/23 Δεκεμβρίου, αργά την νύκτα) ο Αυτοκράτωρ μοι έδωκε τας τελευταίας Του οδηγίας: «Σας συνιστώ», μοι είπε, «να προσέξετε προ παντός την υγείαν σας. Περάσατε το πρώτον μέρος του χειμώνος εν Ιταλία και αναπαυθήτε. Αφιερώσατε μετά ταύτα εβδομάδας τινάς εις τους γονείς σας και την άνοιξιν ετοιμασθήτε διά την επάνοδον. Έως τότε θα ίδωμεν διά ποίας οδού θα είναι σκοπιμώτερον να επιστρέψετε παρ’ Εμοί. Σας συνιστώ να μη εξέλθετε της πορείας ην ακολουθούμεν. Προσπαθήσατε να φέρετε την γαλήνην εις την πατρίδα σας. Δώσατε εις τους Επτανησίους και δι’ αυτών εις τους λοιπούς Έλληνας να εννοήσουν ότι πρέπει να είναι λογικοί. Επιθυμώ βεβαίως να συντελέσω εις την καλυτέρευσιν της τύχης των, αλλ’ επί τη βάσει των συνθηκών. Ο Κόσμος έχει ανάγκην ησυχίας. Ταύτην δυνάμεθα να εξασφαλίσωμεν μόνον διά της ενώσεως μεταξύ των ευρωπαϊκών Κυβερνήσεων. Ο δε μέγας ούτος καρπός των προσπαθειών μας θα εξηφανίζετο ευθύς ως τα εν Ανατολή συμφέροντα ήθελον ρίψει το σπέρμα της διχονοίας εις το μέσον ημών. Πρέπει συνεπώς να αφήσωμεν τα πράγματα ως έχουν και να περιορισθώμεν να πράξωμεν ιδιαιτέρως υπέρ των Ελλήνων ό,τι καλόν δυνηθώμεν, αλλά χωρίς διά τούτο να τους ενθαρρύνωμεν να περιμένουν από Εμέ ό,τι αυτήν την στιγμήν δεν έχω την δυνατότητα να πράξω υπέρ αυτών.» Ηυχαρίστησα μετά σεβασμού τον Αυτοκράτορα διά τας διαταγάς ας ηυδόκησε να μοι δώση και τον διεβεβαίωσα περί της πιστής εκτελέσεως των προθέσεών Του. Ο Αυτοκράτωρ με ενηγκαλίσθη μετά στοργής και μοι είπεν: Ο Θεός να σας ευλογή και να σας προστατεύη. Εις το επανιδείν προ του φθινοπώρου του προσεχούς έτους· αλλά να Μοι επανέλθετε με καλήν υγείαν.»

Συμφώνως προς την πρόθεσιν του Αυτοκράτορος, παρέτεινα επί τινα χρόνον την εν Βιέννη διαμονήν. Μεθ’ ο διέτριψα μέχρι των αρχών του Μαρτίου του 1819 εν Βενετία, Λομβαρδία, Τοσκάνη, Ρώμη και Νεαπόλει.

Εις Κέρκυραν έφθασα τελευτώντος του Μαρτίου. Η μήτηρ μου δεν ευρίσκετο πλέον εν ζωή. Ο πατήρ μου, επαναβλέπων με μετά υπερδεκαετή απουσίαν, ανέκτησεν ολίγους μήνας ζωής και ηδυνήθη να μοι δώση την ευλογίαν του προ της αναχωρήσεώς μου. Τούτο υπήρξεν η μόνη παρηγορία ην έσχον κατά την διάρκειαν των πέντε εβδομάδων ας διήλθον εν τη πατρίδι μου.

Η πατρίς μου πιεζομένη από την τυραυνικήν εξουσίαν ην εξήσκει εν αυτή ο στρατηγός Μαίτλανδ88, εθρήνει επί πλέον τας συμφοράς ας υφίσταντο οι γείτονες της, οι κάτοικοι της Πάργας, ως και οι Σουλιώται και Ρουμελιώται, οι

88. Σερ Τόμας Maitland (1759-1824), Ύπατος Βρεττανός Αρμοστής εν Επτανήσω από του 1816 μέχρι του 1824.

άλλοτε εν Ρωσσική υπηρεσία, οίτινες υφίσταντο τον πλέον απηνή και παράλογον διωγμόν. Η θυσία της Πάργας συνετελέσθη υπό τα όμματά μου. Είχον την δυστυχίαν να βλέπω τους Παργηνούς καταφθάνοντας εις τας ακτάς της Κερκύρας, εκπατριζομένους λόγω της κακής πίστεως και των εσφαλμένων υπολογισμών των Βρεττανών πρακτόρων, αναγκαζομένους να εγκαταλείψουν εις τον Αλή Πασσάν αντί ευτελούς χρηματικού ποσού τας αρχαίας των εστίας και συναποκομίζοντας μόνον τα οστά των πατέρων των.

Οι Κολοκοτρωναίοι, οι Μποτσαραίοι και οι επισημότεροι άνδρες της Πελοποννήσου, της Ακαρνανίας και του Αιγαίου με επεσκέφθησαν ως παλαιοί μεν γνώριμοι, αλλά κυρίως με την ελπίδα να μάθουν παρ’ εμού ότι ταχέως η Ρωσσία θα τους επανέφερεν υπό την ισχυράν της αιγίδα.

Αναλογιζόμενος τας αναποφεύκτους συνεπείας της πωλήσεως της Πάργας και του καθεστώτος της βίας υπό το οποίον εστέναζον οι κάτοικοι της Επτανήσου, αντελήφθην εις τί απέβλεπεν η πολιτική του στρατηγού Μαίτλανδ ως προς την Επτάνησον και ως προς πάντα τα σημεία της Ανατολής, όπου υπήρχον Έλληνες επιμόνως ελπίζοντες εις την εθνικήν των αποκατάστασιν :

Διαγραφή εκ του πνεύματος των Επτανησίων των αναμνήσεων του παρελθόντος· διωγμός και κατασυκοφάντησή των ανδρών εκείνων οι οποίοι ήσαν ζωντανοί μάρτυρες των ευεργετημάτων άτινα είχεν επιτύχει η Επτάνησος χάρις εις την προστασίαν της Ρωσσίας· διαστρέβλωσις και εκρίζωσις εκ της καρδίας των Επτανησίων παντός εθνικού και πατριωτικού αισθήματος, διά της απομονώσεώς των από των λοιπών γειτονευόντων Ελλήνων· εξαναγκασμός των τελευταίων τούτων όπως ζήσουν υπό την σπάθην του Αλή Πασσά, με τον σκοπόν τοιουτοτρόπως να σβεσθούν οι αληθείς ούτοι πυρσοί του πατριωτισμού και της ισχύος των Ελλήνων, — ιδού αι βασικαί σκέψεις της πολιτικής ταύτης, ιδού τα αληθή αίτια της καταστροφής της Πάργας και του διωγμού ο οποίος ώθει εις απελπισίαν τους οπλαρχηγούς της Ηπείρου, της Πελοποννήσου και του Αιγαίου, τους άλλοτε εν τη υπηρεσία της Ρωσσίας.

Συνομιλών με τους άνδρας τούτους, τους τόσον δυστυχείς όσον και σεβαστούς, μετεχειρίσθην την γλώσσαν ην μοι είχεν ορίσει ο Αυτοκράτωρ, γλώσσαν άλλως τε, υπό τας τότε συνθήκας, σύμφωνον και προς τας ιδικάς μου πεποιθήσεις. Προσεπάθησα να αποδείξω εις αυτούς ότι ο Αυτοκράτωρ της Ρωσσίας ουδόλως ήτο διατεθειμένος να προκαλέση πόλεμον κατά των Τούρκων ή να περιπλέξη τας σχέσεις του μετά της Αγγλίας· ότι παν ό,τι ήτο κατορθωτόν να γίνη υπέρ αυτών άνευ κινδύνου προκλήσεως πολέμου, θα εγίνετο, αλλά προς τούτο έπρεπε αυτοί να οπλισθούν με υπομονήν και καρτερίαν προσπαθούντες εν τω μεταξύ να αναθρέψουν καλώς και εθνικώς τα τέκνα των, επαφιέμενοι δε, ως προς τα λοιπά, εις τον χρόνον και την θείαν Πρόνοιαν.

«Τούτο μας είναι αδύνατον», μοι απήντησαν· «διότι οι Άγγλοι, ους υμείς εφέρατε εις την Επτάνησον, δεν μας αφήνουν ούτε καν αυτήν την παρηγορίαν. Μας πιέζουν πανταχόθεν. Θέλουν να απαλλαγούν ημών οριστικώς. Γνωρίζετε

ότι μετά το Σούλι, η Πάργα και η Επτάνησος ήσαν το μόνον μας καταφύγιον. Η εξασφάλισις τοιούτου ασύλου διά τας γυναίκας και τα τέκνα μας μας καθίστα δυνατήν την εις τα όρη αμυνάν μας, ώστε να μας σεβασθούν οι Τούρκοι. Σήμερον η τελευταία αύτη δυνατότης μας αφαιρείται. Η Πάργα είναι εις χείρας του Αλή Πασσά. Τί θα απογίνωμεν; Πώς να εγκατασταθώμεν εν Επτανήσω όταν οι Άγγλοι μας αρνούνται και αυτά ακόμη τα μέσα να κερδίσωμεν την ζωήν μας εκ των ποιμνίων μας; Ο Βασιλεύς της Νεαπόλεως δεν θέλει να μας προσλάβη εις την υπηρεσίαν του. Αι λοιπόν! Εάν η Ρωσσία μας εγκατέλειπεν, ο θεός δεν θα μας εγκαταλείψη. Αφ’ ου οι ισχυροί της Γης μας θέτουν ενώπιον τόσον απελπιστικού διλήμματος, θα υψώσωμεν μίαν ημέραν την σημαίαν του Σταυρού και, εάν δεν δυνηθώμεν να ελευθερωθώμεν από των Τούρκων, τουλάχιστον όμως θα αποθάνωμεν αντάξιοι των πατέρων μας. Μας ομιλείτε περί μέλλοντος και ανατροφής των τέκνων καθ’ ην στιγμήν στερούμεθα του επιουσίου άρτου και δεν έχομεν πώς να εορτάσωμεν τας αγίας ημέρας της προσεχούς εβδομάδος.» Ήτο η εβδομάς του Πάσχα.

Η δριμεία αύτη απάντησις δεν με απεθάρρυνε· παρέσχον εις αυτούς επί του παρόντος όλας τας χρηματικάς ενισχύσεις, ας ηδυνάμην να διαθέσω ως ιδιώτης· υπεσχέθην εις αυτούς εν ευθέτω χρόνω να επιζητήσω και τας του Αυτοκράτορος χάριν των οικογενειών των. Έπεισα τους ελθόντας μακρόθεν να επιστρέψουν εις τας πατρίδας των και, προς αποφυγήν πάσης κακής ερμηνείας της συνομιλίας μας, επέδωκα εις αυτούς γραπτώς παν ό,τι τοις είχον είπει προφορικώς. Και, ίνα καταστήσω αποτελεσματικωτέραν την προφύλαξιν ταύτην, απέστειλα εμπιστευτικώς αντίγραφον εις τον βαρώνον Στρόγανωφ και εις τους εν Τουρκία προξένους της Ρωσσίας, πληροφορών αυτούς περί της καταστάσεως και παρακαλών να προσέξουν μήπως η κακοβουλία επωφεληθή την περίστασιν και γεννήση παρά τοις ομοδόξοις ημών ιδέας εσφαλμένας ή ελπίδας επικινδύνους.

Ως προς τους Επτανησίους, προσεπάθησα να τους καθησυχάσω υποσχόμενος ότι θα μετέδιδον απ’ ευθείας εις το Βρεττανικόν Υπουργείον τα δίκαιά των παράπονα, διότι οι όροι της συνθήκης των Παρισίων89 είχον μείνει γράμμα νεκρόν.

Ανεχώρησα εκ Κερκύρας. Ο στρατηγός Μαίτλανδ ηθέλησε να μοι παράσχη την ευχαρίστησιν να διαπλεύσω την Αδριατικήν μέχρι Βενετίας επί αγγλικής φρεγάτας!

Μετέβην εις τα λουτρά του Ρεκοάρο ίνα επιτύχω ανακούφισίν τινα της υγείας μου. Ο αυλικός σύμβουλος Μύλλερ, εκ των υπαλλήλων του γραφείου μου, ήλθε προς συνάντησίν μου. Εκόμιζε τας ανακοινώσεις ας μοι έκαμεν το Υπουργείον των Εξωτερικών τη διαταγή του Αυτοκράτορος. Εύρον εν αντιγράφω την κατά την απουσίαν μου διαμειφθείσαν αλληλογραφίαν.

89. Η συνθήκη των Παρισίων της 5 Νοεμβρίου 1815, δι’ ης ανετίθετο εις την Αγγλίαν η «αποκλειστική προστασία» των «Ηνωμένων κρατών των Ιονίων Νήσων».

 Τα σπουδαιότερα των εγγράφων τούτων αφεώρων εις την εν Γαλλία κυβερνητικήν μεταβολήν ην ο Αυτοκράτωρ εθεώρει αντίθετον προς την τήρησιν της τάξεως και της ησυχίας εν τη χώρα ταύτη. Άλλα αφεώρων εις την εν τοις Πανεπιστημίοις της Γερμανίας κρατούσαν έξαψιν και τας εκεί επαναστατικάς ενεργείας, αίτινες είχον επισύρει ειδικώτερον την προσοχήν των Κυβερνήσεων κατόπιν υπομνήματος όπερ ο κ. Στούρτζας, τη συστάσει μου, είχεν υποβάλει εις την Αυτού Αυτοκρατορικήν Μεγαλειότητα. Η δολοφονία του Κοτσεβού90 ήλθε να επαληθεύση κατά τρόπον λυπηρόν τας προβλέψεις του υπομνήματος τούτου, εις το σύνολον του οποίου δεν εδόθη, άλλως τε, η δέουσα προσοχή.

Σκοπός των ανακοινώσεων ας μοι απηύθυνε το Υπουργείον των Εξωτερικών ήτο να μοι γνωρίση τας απόψεις του Αυτοκράτορος και να μοι επιτρέψη να κρίνω καλύτερον τα πράγματα των χωρών ας έμελλον να διασχίσω κατά την εις Ρωσσίαν επιστροφήν μου. Το Υπουργείον, αν ενθυμούμαι καλώς, άφηνεν εις εμέ την εκλογήν της οδού δι’ ης θα επέστρεφον. Απαντών, υπέβαλον εις τον Αυτοκράτορα τας παρατηρήσεις ας έσχον την ευκαιρίαν να κάμω εν Επτανήσω και εζήτησα την άδειαν να μεταβώ εις Ρωσσίαν διά θαλάσσης διερχόμενος εκ Γαλλίας και Αγγλίας.

Επεθύμουν ζωηρώς, μεταβαίνων εις Λονδίνον, να συνομιλήσω εμπιστευτικώς μετά των Άγγλων υπουργών περί των χειριστών συνεπειών της πολιτικής ην ο στρατηγός Μαίτλανδ ηκολούθει εν Επτανήσω, παραβαίνων τους όρους της συνθήκης των Παρισίων. Εάν η Αυτού Μεγαλειότης ενέκρινε το εις Λονδίνον ταξίδιον, παρεκάλουν να με εφοδιάση με δύο εκ μέρους Της επιστολάς προς τον λόρδον Κάστλερεη και τον δούκα Ουέλλιγκτων, συνιστώσας να λάβουν υπ’ όψει όσα έμελλον να μεταδώσω εις αυτούς εν ονόματι και εκ μέρους των συμπολιτών μου.

Ο Αυτοκράτωρ συνήνεσε εις το ταξίδιόν μου, μοι απέστειλε τας δύο επιστολάς και, διά την εις Ρωσσίαν επιστροφήν, έθεσεν εις την διάθεσίν μου ρωσσικήν φρεγάταν ήτις είχε προ μικρού φθάσει εις Γαλλίαν.

Αναμένων τας διαταγάς ταύτας, επωφελήθην την εν Παρισίοις διαμονήν μου ίνα ακολουθήσω θεραπείαν παρά τω ιατρώ Γαλλ91, ήτις και συνετέλεσεν εις την βελτίωσιν της υγείας μου.

Γνωρίζων πόσην ολίγην εμπιστοσύνην ενέπνεεν εις τον Αυτοκράτορα η υπό τον κ. Δεκάζ93 Κυβέρνησις εφρόντισα όπως αποφύγω πάσαν μετά του πρωθυπουργού τούτου και των συναδέλφων του συνομιλίαν. Εν τούτοις, η Α. Μ. ο Βασιλεύς Λουδοβίκος ο ΙΗ΄, εν ακροάσει ην μοι εχορήγησε, μοι συνέστησεν επιμόνως όπως ίδω τον κ. Δεκάζ ιδιαιτέρως. Συνεμορφώθην με την

90. Tη 23 Μαρτίου 1819 ο φοιτητής Sand εδολοφόνησεν εν Μάννχαϊμ τον εν τη υπηρεσία της Ρωσσίας Γερμανόν ποιητήν Αύγουστον von Kotzebue (1761-1819).

92. Φραγκίσκος Ιωσήφ Gall (1758 - 1828), διάσημος τότε ιατρός.

92. Ηλίας Decazes (1880- 1880), πρωθυπουργός της Γαλλίας κατά το 1819 - 1820.

διαταγήν ταύτην, η δε συνομιλία ην ο πρωθυπουργός έσχε μετ’ εμού είχε τον σκοπόν να μοι γνωρίση τας αποκαλύψεις της υψηλής του αστυνομίας.

Αι αποκαλύψεις αύται συνίσταντο εις αντίγραφα αρκούντως συχνής αλληλογραφίας μεταξύ του πρίγκιπος Μέττερνιχ και μιας κυρίας93 ης ο σύζυγος κατείχε μεγάλην θέσιν εις την υπηρεσίαν του Αυτοκράτορος της Ρωσσίας. Η αλληλογραφία αύτη ωμίλει περί της πολιτικής των δύο Κυβερνήσεων, περί των ελπίδων ας οι πραγματικοί θεράποντες των δύο Αυτοκρατόρων ώφειλον να τρέφουν όπως η Ρωσσική Κυβέρνησις απαλλαγή της επαναστατικής μου επιρροής και περί των μέσων άτινα ώφειλον να τεθούν εις ενέργειαν ίνα επιτευχθή τούτο.

Απήντησα εις τον κ. Δεκάζ ότι εις τας αποκαλύψεις ταύτας ουδεμίαν απέδιδον σημασίαν, πεπεισμένος ων ότι αι επιστολαί περί ων ωμίλει ήσαν πλασταί, έργον των αστυνομικών του οργάνων, και ότι εν πάση περιπτώσει θα εθεώρουν τας ανακοινώσεις του ως μη γενομένας.

Κατά την αποχαιρετιστήριον ακρόασίν μου ο Βασιλεύς μοι έδωκε να εννοήσω ότι δεν συνεμερίζετο τον τρόπον καθ’ ον έκρινα τας ανακοινώσεις, ας ο κ. Δεκάζ, τη διαταγή Του, μοι είχε κάμει. Την προειδοποίησιν δε ταύτην ήλθε να επικυρώση τυχαίον γεγονός. Ημέραν τινά ήλθε να με επισκεφθή ο πρίγκιψ Καστελτσικάλα94 με πλείστας φιλοφρονήσεις και συγχαρητήρια διά την περί εμού γνώμην και αναγνώρισιν ην είχεν εκφράσει η Κυβέρνησις της Νεαπόλεως.

«Αλλά, πρίγκιψ μου, εις ποίαν περίστασιν και επί τίνι ευκαιρία;»

«Θα σας το είπω αμέσως. Το υγιών αρχών διπλωματικόν σώμα, δηλαδή οι συνάδελφοί μου και εγώ, είχομεν μεγάλους ανησυχήσει λόγω των ειδήσεων αίτινες εκυκλοφόρουν ενταύθα περί των συνομιλιών ας είχετε κατά την εν Νεαπόλει παραμονήν σας μετά του μαρκησίου Τσιρτσέλλο95 και του ιππότου Μέδιτσι96. Μας είχον γράψει ότι σείς είχετε επιμόνως συστήσει όπως ο Βασιλεύς μου παραχωρήση εις τον λαόν Του σύνταγμα όμοιον προς εκείνο όπερ ο Αυτοκράτωρ της Ρωσσίας είχε προ μικρού χορηγήσει εις την Πολωνίαν. Η είδησις αύτη μας ανεστάτωσεν. Έγραψα σχετικώς εις τον μαρκήσιον Τσιρτσέλλο, ίνα μάθω την εντύπωσιν ην ηδύνατο να προξενήση το διάβημά σας τούτο. Ο μαρκήσιος μοι απήντησεν ότι πρόκειται περί καθαράς συκοφαντίας· ότι σείς ουδέν πολιτικόν ζήτημα είχετε θίξει, ούτε μετ’ αυτού ούτε μετά του

93. Προφανώς της κομίσσης Δωροθέας Lieven (1785 - 1857), ερωμένης του Μέττερνιχ και συζύγου του εν Λονδίνω πρεσβευτού της Ρωσσίας.

94. Φαβρίκιος Ruffo, πρίγκιψ του Castelcicala (1755-1832), πρεσβευτής της Νεαπόλεως εν Παρισίοις.

95. Θωμάς di Somma μαρκήσιος di Cirello, υπουργός των Εξωτερικών της Νεαπόλεως.

96. Λουδοβίκος ιππότης de’ Medici, πρίγκιψ του Ottaiano και δουξ του Sarno (1759 - 1830), πρωθυπουργός της Νεαπόλεως.

Μέδιτσι· ότι συνεπώς ουδέν είχετε είπει περί χορηγήσεως ή μη συντάγματος εις τους Νεαπολίτας· ότι κατά την βραχείαν εν Νεαπόλει διαμονήν σας και κατά το δι’ Απουλίας εις Κέρκυραν ταξίδιόν σας εζήσατε ως απλούς ιδιώτης, ξένος προς την πολιτικήν.»

«Αλλά τότε, πρίγκιψ μου, τίς υπεβλήθη εις τον κόπον να σας εξαπατήση ;»

«Τούτο είναι μυστικόν μου.»

«Τόσον το καλύτερον· κρατήσατε το μυστικόν σας και μη ομιλώμεν πλέον περί τούτου.»

Η δευτέρα αύτη και όλως αφελής αποκάλυψις θα έπρεπε να με κάμη να αποδώσω μεγαλυτέραν σοβαρότητα εις την του κ. Δεκάζ. Αλλ’ όμως η αγνή μου συνείδησις και η ευθεία διαγωγή μου ενέπνεον εις εμέ τοιούτον αίσθημα ασφαλείας, ώστε δεν εσκέφθην έκτοτε τας αθλίας ταύτας ραδιουργίας και μόνον σήμερον τας ενεθυμήθην διά πρώτην φοράν ίνα τας αναγράψω ενταύθα.

Έφθασα εις Αγγλίαν. Ο λόρδος Κάστλερεη, ευρισκόμενος εις την εξοχήν, ήλθεν εις Λονδίνον ίνα με ίδη. Μοι ανήγγειλεν ότι ο Αντιβασιλεύς97 επρόκειτο να επιστρέψη εις Λονδίνον μετ’ ολίγας ημέρας και ότι θα έσπευδε να ζητήση τας διαταγάς Του, ίνα με παρουσιάση εις την Αυτού Βασιλικήν Υψηλότητα. Μοι προέτεινεν επίσης συνομιλίας, αίτινες, ως έλεγε, θα εχρησίμευον να εξετάσωμεν τα απασχολούντα την ευρωπαϊκήν διπλωματίαν ζητήματα και να μοι γνωρίση εφ’ ενός εκάστου εξ αυτών τας απόψεις της Κυβερνήσεώς του. Εδέχθην μετ’ ευγνωμοσύνης την πρότασιν του λόρδου μεθ’ ο επέδωκα εις αυτόν την επιστολήν ην τω απηύθυνεν ο Αυτοκράτωρ περί της εν Επτανήσω καταστάσεως. Παρετήρησεν εις εμέ ότι αρμόδιος να συνομιλήση μετ’ εμού περί του ζητήματος τούτου ήτο ο λόρδος Bathurst98, υπουργός των Αποικιών και των Στρατιωτικών· και ότι ούτος, αδιαθετών, θα με εκάλει άμα τη αναρρώσει του να διέλθω ημέρας τινάς εις την εξοχήν του όπου θα ηδυνάμεθα να συζητήσωμεν το ζήτημα τούτο με πάσαν άνεσιν.

Ο δουξ Ουέλλιγκτων, μετά την λήψιν της προς αυτόν επιστολής του Αυτοκράτορος, μοι ωμίλησε υπό το αυτό πνεύμα και μοι υπεσχέθη την μεσολάβησίν του.

Ο Αντιβασιλεύς μοι εχορήγησε ακρόασιν και με εδέχθη μετά μεγάλης ευμενείας. Ο λόρδος Λίβερπουλ99 και πάντες οι συνάδελφοί του μοι επέδειξαν φιλοφρονήσεις και τιμάς όλως εξαιρετικάς. Η ανωτέρα κοινωνία του Λονδίνου με περιποιήθη κατ’ εξοχήν ιδιαιτέρως.

97. Ο μετά ταύτα (1820 - 1830) βασιλεύσας Γεώργιος ο Δ΄ ήσκει από του 1810 την αντιβασιλείαν εν ονόματι του παθόντος τας φρένας πατρός του.

98. Ερρίκος κόμις Bathurst (1762 - 1834), από του 1812 μέχρι του 1827 υπουργός των Στρατιωτικών και των Αποικιών.

99. Ροβέρτος Jenkinson, κόμις Liverpool (1770 - 1828), πρωθυπουργός της Αγγλίας από του 1812 μέχρι του 1827.

 Αι συνομιλίαι, ας ο λόρδος Κάστλερεη ηθέλησε να έχη μετ’ εμού και εις τας οποίας παρεκάλεσα τον κόμιτα Λίβεν100 να παραστή, υπήρξαν ευχάριστοι και επωφελείς. Ο υπουργός ούτος μοι εξήγησε μετά πάσης ειλικρίνειας τας απόψεις της Κυβερνήσεώς του περί της εν Γερμανία, Γαλλία και Ισπανία καταστάσεως και περί της πολιτικής ην προυτίθετο να ακολουθήση. Εκράτησα σημείωσιν των ανακοινώσεων τούτων, ίνα τας αναφέρω εις τον Αυτοκράτορα.

Ως προς τα ζητήματα των Ιονίων Νήσων και της Ανατολής, με παρεκάλεσε να συνεννοηθώ μετά του λόρδου Bathurst· εις τον πύργον του τελευταίου τούτου εφιλοξενήθην επί τρεις ημέρας και συνεζήτησα μετ’ αυτού τα παράπονα των συμπατριωτών μου, παρουσία και του κόμιτος Λίβεν.

Ο λόρδος Bathurst εδέχθη μετ’ ενδιαφέροντος τας παρατηρήσεις μου και με παρεκάλεσε να τας επιδώσω εγγράφως. Ανεγνώρισεν ότι εγώ, διά της συνθήκης των Παρισίων, είχον παρεμβάλει προσκόμματα εις την πορείαν ην οι Άγγλοι ηκολούθουν εις τας εν τη Μεσογείω κτήσεις των.

«Η ειλικρινής αύτη ομολογία, μυλόρδε, αρκεί να με πείση ότι γνωρίζετε ότι η συνθήκη των Παρισίων δεν εφηρμόσθη υπό του στρατηγού Μαίτλανδ.»

«Αφήσατε πάντα ταύτα και ας τα συζητήσωμεν γραπτώς.»

Τω απήντησα, ότι, λόγω της προσεχούς μου αναχωρήσεως, δεν ηδυνάμην τόσον ταχέως να διατυπώσω εγγράφως τας παρατηρήσεις μου, αλλ’ ότι θα τας ελάμβανεν άμα τη εις Ρωσσίαν αφίξει μου· το αληθές είναι ότι δεν ήθελον να παραδώσω ουδέν τοιούτον έγγραφον άνευ της εγκρίσεως της Αυτού Αυτοκρατορικής Μεγαλειότητος.

Εις τας επανειλημμένας μετά των Άγγλων υπουργών εμπιστευτικάς συνομιλίας μου, προσεπάθησα να τους κάμω να εννοήσουν ότι οι Επτανήσιοι και γενικώτερον οι Έλληνες είχον σχηματίσει ολεθρίαν ιδέαν εκ της αγγλικής πολιτικής, και επέστησα την προσοχήν των επί των αναποφεύκτων του πράγματος συνεπειών.

«Επιθυμείτε», τοις είπον, «να κάμετε τους Έλληνας να λησμονήσουν και αυτό το όνομα του έθνους και της πατρίδος, και το σύστημά σας τους οδηγεί εις όλως αντίθετον αποτέλεσμα. Παρεδώσατε την Πάργαν εις τον Αλή Πασσάν ελπίζοντες να απλοποιήσετε τας μετά της Πύλης σχέσεις σας, αλλ’ αύται θα περιπλακούν λόγω των ταραχών ας η παράδοσις της Πάργας θα προκαλέση τόσον εν Ηπείρω όσον και εις την λοιπήν Ελλάδα. Ο στρατηγός Μαίτλανδ μεταχειρίζεται τους συμπατριώτας μου ως Ινδούς. Αλλ’ ούτοι θα αντιδράσουν και θα έχετε λίαν σοβαράς δυσχερείας εις ην στιγμήν δεν θα το περιμένετε. Τέλος πάντων προσέξατε και υπολογίσατε εκ των προτέρων τους καρπούς της απελπισίας. Το ιδικόν σας σύστημα κυβερνήσεως θέτει τους

100. Βλ. σελ. 25 σημ. 50.

γειτονεύοντας Έλληνας εις το δίλημμα ή να καταστραφούν ή να λάβουν τα όπλα. Μοιραίως θα προστρέξουν εις το τελευταίον και θα σας εμβάλουν εις περιπλοκάς μακράς των οποίων κανείς δεν δύναται να προΐδη την λύσιν.»

Αι αλήθειαι αύται μικράν προυκάλεσαν εντύπωσιν τότε. Βραδύτερον, ότε τα γεγονότα κατέδειξαν το ορθόν των παρατηρήσεών μου και την ευθύτητα των λόγων μου, έν εκ των μελών της Αγγλικής Κυβερνήσεως είπεν, ότι εγώ είχον προείπει τω 1819 τα γεγονότα του 1821, διότι ταύτα ήσαν έργον ιδικόν μου.

Ανεχώρησα εκ Λονδίνου επί ρωσσικής φρεγάτας και, μετά τετραήμερον πλουν, ηγκυροβολήσαμεν προ της Κοπεγχάγης. Ο Βασιλεύς της Δανίας με ετίμησεν δι’ ακροάσεως και μοι απένειμε το παράσημον του Ελέφαντος.

Απεβιβάσθην εις Δάντσιγ, οπόθεν μετέβην εις Βαρσοβίαν, ίνα αναμείνω την εκεί άφιξιν του Αυτοκράτορος, ήτις είχεν αναγγελθή διά το τέλος του Σεπτεμβρίου.

Η Αυτού Μεγαλειότης έφθασεν εις Βαρσοβίαν και με εδέχθη μετά της συνήθους ευμενείας, αλλά δεν εδείχθη ικανοποιημένη εκ της καταστάσεως της υγείας μου. Η έκθεσις ην υπέβαλον περί των λεπτομερειών του ταξιδιού μου έτυχε της εγκρίσεως του Αυτοκράτορος ως και το περί των Ιονίων Νήσων υπόμνημα και το σχέδιον εμπιστευτικής επιστολής προς τον λόρδον Bathurst. Ο Αυτοκράτωρ ενέκρινε τα έγγραφα ταύτα άτινα και απεστάλησαν εις Λονδίνον.

Η Αυτού Μεγαλειότης είχε προ μικρού λάβει επιστολήν του Αυτοκράτορος της Αυστρίας δι’ ης ο μονάρχης ούτος εζήτει την συγκατάθεσίν Της διά πάντα τα αστυνομικά μέτρα άτινα είχον αποφασισθή εις την διάσκεψιν του Κάρλσβαδ101. Κατ’ αρχάς ο Αυτοκράτωρ εφάνη διατεθειμένος να δώση την συναίνεσίν Του διά γραπτής απαντήσεως. Εν τούτοις, ότε συνεζήτησε μετ’ εμού το σοβαρόν τούτο ζήτημα και έλαβε γνώσιν των απόψεων της Αγγλικής Κυβερνήσεως, ας μοι είχεν ανακοινώσει ο λόρδος Κάστλερεη, ο Αυτοκράτωρ ανεγνώρισεν ότι επεμβαίνουσα, συμφώνως με την αυστριακήν προτασιν, εις τας εσωτερικάς της Γερμανίας υποθέσεις, η Ρωσσία θα εξέκλινε της χαραχθείσης πορείας, θα ηνάγκαζε την Αγγλίαν να απομονωθή, και θα έθετεν εαυτήν εις αδυναμίαν να φανή χρήσιμος εις ην περίπτωσιν τα ληφθέντα μέτρα απεδεικνύοντο ανεπαρκή η αστοχα. Ο Αυτοκράτοίρ συνεπώς απεφάσισε να αποποιηθή την αυστριακήν πρότασιν και να εκθέση ειλικρινώς

101. Εις την διάσκεψιν του Κάρλσβαδ, εις ην μετέσχον πάντα τα γερμανικά κράτη (Αύγουστος 1819), η Αυστρία και η Πρωσσία είχον επιβάλλει την λήψιν κοινών αυστηροτάτων αστυνομικών μέτρων κατά πάσης φιλελευθέρου εκδηλώσεως. Τινά όμως εκ των μικροτέρων γερμανικών κρατών θεωρήσαντα τούτο ως περιορισμόν των κυριαρχικών των δικαιωμάτων επεκαλέσθησαν την επέμβασιν του Τσάρου, του οποίου αφ’ ετέρου και η Αυστρία εζήτει την συγκατάθεσιν διά τα εν Κάρλσβαδ ληφθέντα μέτρα.

τους λόγους Του. Αφ’ ου συνετάγη και απεστάλη το σχετικόν έγγραφον η Αυτού Μεγαλειότης ανεχώρησεν εκ Βαρσοβίας, μετέβημεν δε εις Πετρούπολιν.

Η υπηρεσία του υπουργείου των Εξωτερικών επανέλαβε τότε την συνήθη πορείαν, η δε εξέλιξις της εν Γερμανία καταστάσεως εδικαιολόγησε τας σκέψεις, εφ’ ων είχον βασίσει το εκ Βαρσοβίας έγγραφόν μου.

Αλλ’ η επαναστατική διάλυσις της Ισπανίας, η δολοφονία του δουκός του Βερρύ102 και άλλα παρεμφερή γεγονότα ήγαγον τον Αυτοκράτορα να βλέπη εις όλα τα πράγματα την ενέργειαν επαναστατικού τίνος διευθυντηρίου, το οποίον, ως ενομίζετο, επεξέτεινεν εκ Παρισίων την επιρροήν του εφ’ ολοκλήρου της Ευρώπης με σκοπόν να ανατρέψη καθεστώτα και κυβερνήσεις και να εισαγάγη επαναστατικούς θεσμούς και τυραυνίαν.

Έκτοτε πάσαι αι προσπάθειαι του υπουργείου των Εξωτερικών αφιερώθησαν εις την καταπολέμησιν τοιούτων πηγών αναρχίας και δυστυχίας. Ουχ ήττον όμως αι αρχαί ας ηκολούθει η Αυτού Μεγαλειότης επί τη ελπίδι να προλάβη τοιαύτας συμφοράς και ταραχάς εστηρίζοντο πάντοτε επί της βάσεως της παλινορθώσεως της Γαλλικής μοναρχίας και επί της ουχ ήττον νομίμου βάσεως των διεθνών πράξεων του έτους 1815103.

Ο Αυτοκράτωρ ηκολούθει τότε την αρχήν ότι εις πάσας τας χώρας, όπου η επανάστασις είχεν ανατρέψει το παρελθόν, η προσπάθεια επιστροφής εις τούτο ήτο αδύνατος και επικίνδυνος· ότι επομένως αι συνωμοσίαι των επαναστατών έπρεπε να προληφθούν και να καταπολεμηθούν διά συνετών θεσμών ενισχυόντων τας παλινορθωθείσας κυβερνήσεις· και ότι οι θεσμοί ούτοι104 διά να είναι νόμιμοι και συντηρητικοί έπρεπε να χορηγηθούν εκ των άνω και ουχί να επιβληθούν εκ των κάτω.

Τοιαύτη ήτο η σκέψις συμφώνως προς την οποίαν εσχεδιάσθησαν και διετυπώθησαν, μέχρι των συνεδρίων του Τρόππαου και του Λάυβαχ, πάσαι αι ανακοινώσεις ας η Κυβέρνησις της Πετρουπόλεως απηύθυνε προς τους συμμάχους της επί του σοβαρού ζητήματος της εσωτερικής καταστάσεως των κρατών άτινα υφίσταντο ή ηπειλούντο να υποστούν επαναστατικήν κρίσιν.

Τελευτώντος του έτους 1819 και κατά την διάρκειαν του 1820 αλλεπάλληλα δυσάρεστα περιστατικά ήλθον να περιπλέξουν τας εν Κωνσταντινουπόλει διαπραγματεύσεις.

Η επταετής ηγεμονία των οσποδάρων της Μολδαβίας και της Βλαχίας ήγγιζε προς το τέρμα. Η Πύλη προέβαινεν εις τον διορισμόν νέων οσποδάρων. Ο ηγεμών Καρατζάς εδραπέτευσεν εκ Βλαχίας και μετέβη εις Ελβετίαν χάρις εις την μυστικήν προστασίαν της Αυστρίας. Ο ηγεμών Καλλιμάχης

102. Κατά Ιανουάριον του 1820 εδολοφονειτο ο επίδοξος διάδοχος του γαλλικού θρόνου, δουξ του Berry.

103. Πρβλ. ανωτέρω, σελ. 27.

104. Εννοεί τα συντάγματα άτινα είχον χορηγήσει ο Βασιλεύς της Γαλλίας καί τινες μικρότεροι Γερμανοί ηγεμόνες.